Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ

Είναι ιδιαίτερη τιμή για μένα που απευθύνομαι σε ένα ακροατήριο συμπατριωτών μου. Ανήκω και εγώ στις νεότερες γενιές των Ποντίων, που γνώρισαν τον Πόντο μό­νον μέσα από τις αφήγησεις των παππούδων και από τα βιβλία που αναφέρονται στο ένδοξο παρελθόν. Οι πρόγονοί μας κατάφεραν να ζήσουν αιώνες ανάμεσα σε απολί­τιστες και εχθρικές εθνότητες, διατηρώντας αλώβητο το υψηλό φρόνημα της φυλής μας. Άντρες και γυναίκες αντάμα επιδόθηκαν σιωπηλά και επίμονα στον αγώνα της επιβίωσης, της δημιουργίας, της προκοπής.

Τσινέκιο γυμνάσιο Αμισού

 Όπως γνωρίζουμε, η δομή της οικογέ­νειας στον Πόντο ήταν πατριαρχική. Τον προεξάρχοντα ρόλο έπαιζε ο γεροντότερος της οικογένειας. Όλα τα μέλη της οικογένειας ήσαν ίσα μεταξύ τους, πειθαρχούσαν όμως χωρίς αντίρρηση στις εντολές του αρχηγού της. Στο ίδιο σπίτι ζούσαν ο λυκοπάππος με το τρισέγγονο. Η αρμονική αυτή συνύπαρξη, κάτω από την ίδια στέγη, όλων των ηλικιών οδηγούσε σε ποιό ισορροπημένη ζωή, παρά τις όποιες αντιξοότη­τες και τα όποια προβλήματα. 

Ποιά ήταν όμως η θέση της γυναίκας μέσα σε αυτήν την πατριαρχικά δομημένη οικογένεια; Γνωρίζουμε ότι η γυναίκα, κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, ήταν ιδιαίτερα καταπιεσμένη. Ακόμη περισσότερο καταπιεσμένη ήταν η γυναίκα στην Ανατολή. Η γυναίκα στον Πόντο ανέβηκε στις κορυφές της κα­ταξίωσης από τα δύσβατα και κακοτράχαλα μονοπάτια της σιωπής, της υπομονής, της προσμονής, της καρτερίας, της συγκατάνευσης. Όμως κι όταν ακόμα κινήθηκε στα παρασκήνια, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτισμικής και κοινωνικής ζωής στον Πόντο. Δικαίως την αποκαλούσαν «δέσποινα», «κοδέσποινα» και «κοδεσποινή». Όταν απευθύνονταν δε στην ίδια, την φώναζαν «κύρα» και «κυρά», που δεν είναι παράγωγο του νοικοκυρά, αλλά προέρχεται από το «κύριος». Το κορίτσι ήταν ισότιμο με το αγόρι, χαρά του σπιτιού και καμάρι όσο και εκείνο. Την ισοτιμία του κοριτσιού με το αγόρι τη βρίσκουμε ιδιαίτερα τονισμένη μέσα στην ποντιακή οικογένεια με την παλιά άρρηκτη συνοχή και την αυστηρή ιεράρ­χηση στην εσωτερική της δομή. Τα πρωτοτόκια, πανάρχαιο προνόμιο του πρώτου παιδιού της οικογένειας, ίσχυαν όχι μόνον για τα αγόρια, αλλά αυτοδίκαια ίσχυαν και για τα κορίτσια. Η πρωτότοκη ήταν η μεγάλη αδελφή, η «τρανέσα», ο λόγος της μετρούσε μετά το λόγο της μητέρας. Πρέπει να ομολογήσουμε ότι στον Πόντο οι νέοι ήταν υποχρεωμένοι να υποστούν την παρέμβαση των γονιών, όσον αφορά την επιλογή του συντρόφου τους. Από τη διαδικασία, όμως, αυτής της εκλογής έλειπε το οικονομικό στοιχείο.

 Το κορίτσι ποτέ δεν έγινε αντικείμενο παζαρεμάτων, απλώς οι μεγάλοι πίστευαν, ότι όντας πιο ώριμοι, είχαν χρέος να προφυλάξουν τα παιδιά τους από λαθεμένες αποφάσεις. Υπήρχε ποντιακό απόφθεγμα «Δωδεκάχρονον κορίτσ’, για σον άντραν για σον αμπ», που σήμαινε ότι τα κορίτσια έπρεπε να παντρεύονται μικρά, για να αποτρέπεται ο κίνδυνος της αρπαγής τους από τους Τούρκους, γιατί αυτοί δεν συνήθιζαν να παίρνουν παντρεμένες στα χαρέμια τους. Οι κρυπτοχριστανοί απέφευγαν με διάφορα τεχνάσματα και προφάσεις τα προξενιά των οθωμανών, που τους ζητούσαν κορίτσια. Κατά συνέπεια, οι γάμοι γίνονταν σε μικρή ηλικία και συνήθως μεταξύ 12 και 14 ετών. Πόση ωριμότητα θα μπορούσε να περιμένει κανείς από ένα κοριτσάκι 12,13 ή 14 ετών, ώστε να το αφήσει να διαλέξει μόνο του το σύ­ντροφό του;

 Παρ’ όλα αυτά, βέβαια, πολλά τρυφερά ειδύλια, που μπλέκονταν ανά­μεσα σε νέους, έφταναν σε αίσιο τέλος. Συνδεδεμένο με το γάμο στον Πόντο ήταν και το έθιμο του «μασ». Σύμφωνα με το έθιμο αυτό, η νύφη απαγορευόταν να μιλά μπροστά στον πεθερό και την πεθερά της. Απομονώνοντας, βέβαια, ένα έθιμο μέσα από τον κοινωνικό χώρο, από τον οποίο αναδύθηκε, μας φαίνεται σήμερα πρωτόγο­νο, βάρβαρο. Ας μην λησμονούμε όμως ότι τα κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα της εποχής εκείνης ήταν άλλα. Αν λάβουμε υπόψη μας πόσο πολλά άτομα μοιράζονταν την ίδια στέγη, αντιλαμβανόμαστε πόσες δυσάρεστες καταστάσεις μπορούσαν να δημιουργηθούν από ή εξαιτίας της νεοφερμένης νύφης. Το έθιμο του «μασ» παρα­πέμπει στο αρχαίο ρητό «κρείττον σιώπα ή λαλείν φαύλα».

Παρθεναγωγείο  Σινώπης

Το γεγονός βέβαια ότι τα κορίτσια παντρεύονταν σε πολύ μικρή ηλικία, δεν σήμαινε ότι δεν είχαν σχέση με τα γράμματα, γιατί η αγραμματοσύνη ήταν ντροπή, όχι μόνον για το αγόρι. Το ίδιο ντροπή ήταν και για το κορίτσι. Οι Πόντιοι, όπως και τώρα έτσι και τότε, αγαπούσαν υπέρμετρα τα γράμματα. Η αρχαία ρήση «ουκ επ’ άρτω μόνον ζήσεται άνθρωπος» διαπερνούσε τη φιλοσοφία της ζωής τους, γιαυτό και σε όλα τα χωριά υπήρχε δημοτικό σχολείο. Παράλληλα με τα αγόρια, μάθαιναν γράμματα και τα κορίτσια, όπου και όταν αυτό επιτρεπόταν. Γιατί στα μικρά χωριά ζούσαν και πολλοί Τούρκοι. Ήταν, κατά συνέπεια, πολύ επικίνδυνο, να κυκλοφο­ρούν τα κορίτσια στα μέρη αυτά. Έτσι, πήγαιναν μέχρι την πρώτη ή τη δεύτερη τάξη του δημοτικού. Στα μεγάλα όμως μέρη, όπως η Τραπεζούντα, η Αμισός, η Αργυρούπολη, η Κερασούντα και αλλού, υπήρχαν ειδικά σχολεία για τα κορίτσια, όπως το κεντρικό παρθεναγωγείο, που είχε οχτώ τάξεις (προκαταρκτική τάξη - νη­πιαγωγείο, τέσσερις που αντιστοιχούσαν προς τις τάξεις του δημοτικού και τρεις που αντιστοιχούσαν στο σχολαρχείο).

 Υπήρχαν και δημοτικά σχολεία θηλέων, που λειτουργούσαν σαν παραρτήματα του  παρθεναγωγείου παρθεναγωγείου.

Κυριακή  Τεκτονίδου

Απο την εισήγηση της στο Δ' Παγκόσμιο Συνέδριο Ποντιακού Ελληνισμού

Θεσσαλονίκη Ιούνης 1997