Αφήγηση του Σανταίου οπλαρχηγού Χριστόφορου Αγγελίδη, που περιγράφει μια από τις μάχες.

Τον Αύγουστο του 1919, λέει, οι Έλληνες αντάρτες άρπαξαν 300 πρόβατα του πιο φανατικού εχθρού τους, του αρχιτσέτη Σουλεϊμάν Κάλφα. Γεμάτος οργή εκείνος για την αποκοτιά τούτη των γκιαούρηδων, αποφάσισε να εκδικηθεί και περιμένοντας την κατάλληλη ευκαιρία, μάζεψε μετά ένα μήνα όλους τους τσέτες του και πήρε τον δρόμο προς τη Σάντα.

Γεώργιος  Πηλείδης του Θεοδώρου

   Ζουρνατζάντων Σαντάς

 (1891- 14/04/1972)

                             

Επρόκειτο να περάσει η «πόστα*» των Σανταίων. Νύχτα έπιασαν οι τσέτες μερικά χαρακώματα σε μια τοποθεσία που λεγόταν Κιμισλή, κρύφτηκαν εκεί και περιμένανε.

Κάθε φορά που ανέβαινε η «πόστα» απ' την Τραπεζούντα ξεκινούσαν μερικοί αρματωμένοι απ' τη Σαντά για να την συνοδέψουν μέχρι το χωριό και να την προστατέψουν απ' τις επιθέσεις των τσετέδων. 

Έτσι, ξεκινήσανε και τούτη τη φορά αρκετοί, κι άλλοι απ' αυτούς ανέβηκαν προς την τοποθεσία Κατσιάλια κι' άλλοι, οι περισσότεροι, προς το Κιμισλή, γιατί από εκεί επρόκειτο να περάσει η πόστα. Βλέποντας όμως μέσα στα χαρακώματα κινούμενες σκιές, κατάλαβαν ότι τα είχαν πιάσει οι Τούρκοι κι' αμέσως ταμπουρωθήκανε κι' εκείνοι κι' άρχισε το τουφεκίδι. Στ' αριστερά των ανταρτών βρισκόντουσαν και άλλα χαρακώματα που έπρεπε να τα πιάσουν κι' αυτά για να μη κυκλωθούν απ' τούς τσέτες.

Κάμποση ώρα κράτησε η μάχη όπου σκοτώθηκε ο Ευστάθιος Πιστοφίδης που όρμησε να  χωθεί σ' ένα χαράκωμα χωρίς να ξέρει ότι μέσα εκεί βρισκόντουσαν Τούρκοι. Ακούγοντας από μακριά τον αντίλαλο της μάχης οι Τσιριπαντέοι τρέξανε σε βοήθεια κι' άρχισαν να χτυπάνε τους Τούρκους με μανία, κυκλώνοντας τα χαρακώματα που κρατούσαν. Έτσι γενικεύθηκε η συμπλοκή και κράτησε όλη τη μέρα, με πολλούς τραυματισμένους Τούρκους κι' ένα σκοτωμένο.

Στο μεταξύ, προσθέτει ο αφηγητής, η πόστα  έφτανε στο Κιμισλή. Το προβάδισμα το είχε ο Περικλής Κουφατσής, που προχωρούσε πολύ μπροστά μονάχος του, για ν' ανιχνεύσει το έδαφος και να ειδοποιήσει την «πόστα» για τους τυχόν κινδύνους. Δυστυχώς, όμως, έπεσε στην ενέδρα των Τούρκων και σκοτώθηκε. Την ίδια στιγμή γινόταν στα Κατσιάλια μεγάλη συμπλοκή των οπλιτών της Σαντάς με αρκετούς Τούρκους που είχαν αποσπασθεί απ' την ομάδα του Σουλεϊμάν Κάλφα, έχοντας εντολή απ' τον αρχηγό τους ν' απασχολήσουν τους οπλίτες μας στην παραπάνω τοποθεσία για να πετύχουν οι άλλοι το σκοπό τους στο Κιμισλή. Η πόστα σαν άκουσε τον κρότο της μάχης κατάλαβε κι άλλαξε δρόμο και μέσω του λόφου Τσιφίνια έφτασε στο χωριό.

Μέχρι αργά τη νύχτα συνεχίστηκε η μάχη στα χαρακώματα του Κιμισλή κι' οι Τούρκοι παρά τους πολλούς τραυματισμένους τους κρατούσαν, σχεδόν κυκλωμένοι απ' τους Τσιριπαντέους, που δεν σταματούσαν να τους χτυπάνε.

 Αλλά το κρύο  ήταν κι' όλας ανυπόφορο στα μέρη εκείνα κι Έλληνες αντάρτες δεν μπόρεσαν ν' αντέξουν περισσότερο, χαλάρωσαν τα χτυπήματά τους κι οι τσέτες κατάφεραν να φύγουν.

Ύστερα από λίγες μέρες, οι αντάρτες έχοντας συναντήσει τρεις Τούρκους οπλισμένους στην ίδια θέση με αρχηγό τον Χάμτσο, τους σκοτώσανε για εκδίκηση των δικών τους σκοτωμένων.

*  η συνοδεία, δηλαδή, που κατέβαινε στην Τραπεζούντα για να φέρει τρόφιμα και άλλα είδη για τις ανάγκες του πληθυσμού.