ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΜΑΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ Ο ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ

Επιστολή του φιλόλογου-συγγραφέα Χρήστου Ανδρεάδη

Όταν δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ποντιακή Εστία» η μελέτη μου με τίτλο «Ο Ακρίτας μας δεν είναι Διγενής», ο φιλόλογος και διακεκριμένος συγγραφέας Χρήστος Ανδρεάδης έστειλε στο περιοδικό για δημοσίευση την παρακάτω επιστολή:

Πολλές είναι οι μελέτες που έχουν γραφεί ως τώρα για το ακριτικό μας έπος και τα ακριτικά μας τραγούδια, θέματα σπουδαιότατα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, γιατί κατά το μάλλον και ήττον αυτά αποτελούν και τις αρχές της νεοελληνικής πεζογραφίας και ποιήσεως, που τοποθετούνται στις αρχές του 9 ου μ. Χ. αι. και πάντα ενδιαφέρουσες είναι οι εργασίες που γράφονται γι’ αυτά. Με μεγάλο λοιπόν ενδιαφέρον διαβάσαμε πρόσφατα το άρθρο του δημοσιογράφου – συγγραφέα κ. Πάνου Καϊσίδη με το οποίο υποστηρίζεται ότι, «ενώ στα δημοτικά τραγούδια του ακριτικού κύκλου των άλλων περιοχών της Ελλάδας ο ήρωας αναφέρεται πάντοτε ως Διγενής και ποτέ ως Ακρίτας, στα αντίστοιχα ποντιακά δημοτικά τραγούδια υπάρχει παντού μόνον ο Ακρίτας, ο Έλληνας Ακρίτας και ποτέ–ούτε μια φορά–ο Διγενής, γιατί, απλούστατα, ο Πόντιος Ακρίτας είναι Έλληνας». Τούτο άλλωστε είναι και το συμπέρασμα της όλης εκτενούς εργασίας του.

Εύλογα, λοιπόν, προβάλλει το ερώτημα: Έχουμε δύο Ακρίτες; Έναν αμιγώς Έλληνα, Πόντιο, και έναν άλλο Διγενή, του οποίου ο πατέρας είναι Σαρακηνός και η μάνα Ελληνίδα, από δύο δηλ. γένη, όπως είναι γνωστό στη βυζαντινή φιλολογία. Η θεωρία του κ. Καϊσίδη έρχεται να ανατρέψει γνώμες κορυφαίων διεθνώς βυζαντινολόγων – φιλολόγων; Έτσι φαίνεται. Υπερασπίζοντας τη γνώμη του ο κ. Καϊσίδης ανατρέπει όλες τις ως τώρα απόψεις που διατυπώθηκαν για το Διγενή Ακρίτα, ισχυριζόμενος ότι για τον Πόντο ειδικά έχουμε μονογενή (ας προβάλω το νεολογισμό αυτό) Ακρίτα. Έτσι θα παραθέσει τα σχετικά ποιήματα αυτών που ασχολήθηκαν με το θέμα και θα ισχυρισθεί ότι έκαμαν λάθος, πλανήθηκαν (η επιεικέστερη λέξη). Λάθος, λοιπόν, έκανε ο μέγας βυζαντινολόγος Εμίλ Λεγκράν που αυθαίρετα χρησιμοποίησε–και του Σάθα «συνεργούντος»-τον τίλο «Τα κατορθώματα του Διγενή Ακρίτα, βυζαντινή εποποιία του δεκάτου αιώνος», «λάθος έκανε και ο Σάββας Ιωαννίδης που ανέφερε τον Πόντιο Ακρίτα ως ″Διγενή Ακρίτα″, γιατί και αυτός δεν συνάντησε πουθενά το όνομα ″Διγενής″».

Λάθος πρέπει να έκαμαν και οι λοιποί που ασχολήθηκαν με το θέμα: Σπυρίδων Λάμπρος, Αντώνιος Μηλιαράκης, Κάρολος Κρουμβάχερ, Δημήτριος Πασχάλης, Πέτρος Καλονάρος και αυτός ο καθηγητής μου στη Φιλοσοφική Σχολή Γεώργιος Ζώρας, ο οποίος αναφέρει ότι η λ. Ακρίτης απαντά στον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο (913-959), καθώς επίσης και στο Θεόδωρο Πρόδρομο αργότερα, την εποχή των Κομνηνών (1118-1143). Και γιατί έκαμαν λάθος;

 Διότι δεν μπόρεσαν να διακριβώσουν αν αυτός ο Ακρίτας ήταν μονογενής, όπως τον θέλει ο κ. Καϊσίδης, και όχι Διγενής, διότι αναμιγνυόμεθα με Σαρακηνούς και τον αμηρά του Μουσούρ, που άρπαξε την κόρη του Ανδρονίκου Ειρήνη, από την οποία και απέκτησε ένα αγόρι:

«Βασίλειον (5) τον έβγαλαν, γιατί να βασιλεύση

έμελλεν και εις την ισχύν όλους να κυριεύση…

Είχε και άλλο όνομα, Ακρίτη τόνε λέσι

Γιατί στες άκρες έτρεχε δια να απολέση

Όσους εύρη στα σύνορα εχθρούς της Ρωμανίας…»

Κάτι τέτοιο δεν μας συμφέρει, γιατί εμείς τον θέλουμε τον Ακρίτα, μονογενή, Πόντιο, παλικάρι, μακριά από Μουσούρηδες και αμηράδες, όπως επιβάλλει το ποντιακό μας φιλότιμο. Αλλά με τέτοιες παρανοήσεις δεν γράφεται αντικειμενική ιστορία, ούτε και φιλολογία.

Ας έλθουμε όμως στο ζητούμενο. Στο κείμενο του Διγενή Ακρίτα κατά την έκδοση του Λεγκράν, για την ταυτότητα του Διγενή διαβάζουμε (στ. 48-51):

«Εξ ών παιδίον τίκτεται περικαλλές τω όντι,

και εξ αυτής γεννήσεως Βασίλειος εκλήθη·

λέγεται δε και Διγενής ως από των γονέων

εθνικός μεν από πατρός, εκ δε μητρός Ρωμαίος·»

Και παρακάτω (στ. 66-67):

«… Ούτος τοίνυν ο θαυμαστός Βασίλειος Ακρίτης

παιδόθεν εις καθηγητήν παρά πατρός εδόθη…»

Και ακόμη (στ. 258-261):

«Ει γαρ Ακρίτου όνομα του Διγενούς ηκούσθη

φρίκη πάντας ελάμβανε και δειλία μεγίστη,

τοσαύτην χάριν εκ Θεού είληφεν ο γεννάδας

και μόνω τω ονόματι τρέπειν τους εναντίους…» κ.λπ.

Επομένως δεν υπάρχει καμιά διαμφισβήτηση ότι το όνομα του ήρωά μας ήταν «Διγενής Ακρίτας». Γιατί όμως στα δημοτικά τραγούδια του Πόντου απαντά μόνο το ουσιαστικό Ακρίτας και όχι και το επίθετο μαζί Διγενής, το οποίο με την πάροδο του χρόνου ουσιαστικοποιήθηκε; Και γιατί σε ποιήματα άλλων περιοχών απαντά μόνο το επίθετο Διγενής; Και είναι λόγος ουσιώδης να υποστηρίζουμε ότι ο ήρωάς μας είναι Πόντιος, επειδή τον συναντούμε στα ποντιακά ποιήματα ως Ακρίτα; Νομίζουμε ότι ο ισχυρισμός αυτός δεν ευσταθεί. Άλλωστε, και σε άλλες περιοχές απαντά το όνομα του ήρωα ως Ακρίτα, πράγμα που δηλώνει ότι η άποψη του κ. Καϊσίδη καταρρέει.

Δια του λόγου το αληθές παραθέτουμε την αρχή ενός δημοτικού τραγουδιού της Σινασού, όπου ο ήρωας αναφέρεται ως Ακρίτης (όπερ και αγνοεί ο κ. Καϊσίδης), ως εξής:

«Ακρίτης κάστρον έχτισε, Χάρος να μην τον εύρη,

διπλούν τριπλούν το έχτισε σιδερογκαρφωμένο.

Εγύρισε και ετράνησεν, Χάρος τον παραστέκνει.

Φώναξεν η καλίτσα του κ’ είπεν τούτα τα λόγια.

«Καλώς ήρτες, άη Χάρε μου, έλα ας φάμ’ κι ας πιούμε.

-Εγώ δια φαγί δεν ήρτα, και δια πιοτόν δεν ήρτα,

ήρτα δια τον Ακρίτη σου, να πάρω την ψυχή του.

-Χάρε μου, παρ’ πέντε μ’ παιδιά κι άφες με τον Ακρίτη,

κι Ακρίτης μου παιδί ένι, κι άλλα παιδιά θα κάμη.

-Εγώ δια τον Ακρίτη σου πέντε ψυχές δεν παίρω…»

κ.λπ. κ.λπ.

Αλλά και σε άλλο ποίημα, πάλι από τη Σινασό, δημοσιευμένο από τον P. De Lagarde στη Γοτίγγη το 1886, απαντά και πάλι ο Ακρίτης οπότε οι ισχυρισμοί του κ. Καϊσίδη ότι σε άλλες περιοχές της Ελλάδας ο ήρωας αναφέρεται πάντοτε ως Διγενής δεν είναι ορθοί, διότι εδώ αναφέρεται πάντοτε ως Ακρίτης, λέξη που δεν είναι μόνο προνόμιο του Πόντου. Εν πάση περιπτώσει οι ισχυρισμοί αυτοί δεν έχουν και τόση σημασία για να επιμένουμε σε μια άποψη μονολιθική και εσφαλμένη. Ούτε πάλι είναι σωστό να πούμε ότι σε άλλες περιοχές απαντά μόνο η λ. Διγενής (πρβλ. Ρόδο, Πελοπόννησο, Σύμη, Εύβοια, Κυνουρία, Ήπειρο, Κέρκυρα κ.λπ.) , γιατί τα δημοτικά αυτά τραγούδια ήταν πανελλήνια και διαδεδομένα «από των εσχατιών της Καππαδοκίας μέχρι των Ιονίων νήσων, και από της Μακεδονίας και των χωρών των δυτικών ακτών του Ευξείνου μέχρι της Κρήτης και της Κύπρου άδονται μέχρι του νυν…», όπως τονίζει ο πατέρας της ελληνικής λαογραφίας Ν. Γ. Πολίτης , αλλού με μόνη τη λ. «Διγενής» κι αλλού με τη λ. «Ακρίτας».

Ότι το θέμα του διαχωρισμού των δύο λέξεων δεν πρέπει να μας απασχολεί (αν δηλαδή σ’ ένα μέρος απαντά μόνο η λ. «Διγενής» και σ’ άλλο η λ. «Ακρίτας»), καταφαίνεται από το γεγονός ότι σε άλλα μέρη στο ίδιο τραγούδι συναντούμε και τις δύο λ., όπως στο κυπριακό «Η απαγωγή υπό του Διγενή της θυγατρός του βασιλέως Λεβαντή», στο οποίο βλέπουμε τόσο τη λ. Διενής (=Διγενής) όσο και το ουσιαστικό Ακρίτης.

Τούτο, βεβαίως, δε σημαίνει και ότι δεν πρέπει να προσέχουμε, καταφερόμενοι, μάλιστα εναντίον βυζαντινολόγων διεθνούς περιωπής με τη βαριά κατηγορία ότι «έκαναν λάθος», διότι, όπως έχω τονίσει στην αγαπητή μας «Ποντιακή Εστία», την οποία και πρέπει να προσέχουμε, «υπό παντί λίθω σκορπίον ω ’ταίρε, φυλάσσεο», κατά φράση της ποιήτριας Πράξιλλας.