Την ίδια, σχεδόν, εποχή, που εμφανίσθηκαν τα πρώτα αξιόλογα έντυπα στον ελλαδικό χώρο, όπως τα περιοδικά :
Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων (1837-1844), Ελληνομνήμων (1843-1847), Πανδώρα (1850-1872), τυπώνονται στον Πόντο τα πρώτα περιοδικά και στη συνέχεια οι πρώτες εφημερίδες. Το 1880 βγαίνει στον ευρύτερο χώρο της Μαύρης Θάλασσας, το πρώτο ελληνικό έντυπο, το εβδομαδιαίο περιοδικό της Τραπεζούντας Εύξεινος Πόντος. Eίναι η εποχή που ακόμη δεν έσβησαν οι ελπίδες από τις μειονότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας για κάποιες ελευθερίες - κυρίως θρησκευτικές - που τις παραχώρησαν ή τις υπονοούσαν, το 1856 το διάταγμα χάτι χουμαγιούν και το 1876 το σύνταγμα, που δέχθηκε ο σουλτάνος Μετζίτ.
Η έκδοση περιοδικών και εφημερίδων από τους Έλληνες του Πόντου την περίοδο που εξέπνεε ο σημαδιακός για τον ελληνισμό 19ος αιώνας αποτελεί έκφραση και απόδειξη της αφύπνισής τους, αλλά και της προσπάθειάς τους να χτυπήσουν το καμπανάκι της παρουσίας τους για τον υπόλοιπο ελληνισμό και τον κόσμο γενικότερα. Η ανάγκη για επικοινωνία και πληροφόρηση και η αναμενόμενη, μετά από αυτά, συσπείρωση των Ελλήνων, ήταν μεγάλη για τον απομονωμένο Πόντο, που ασφυκτιούσε κάτω από την πιο βάρβαρη καταπίεση. Το παρών τους έπρεπε να γίνει πιο αισθητό μετά από τις πρώτες μεμονωμένες και όχι τόσο αποτελεσματικές προσπάθειες που έκαναν προς την κατεύθυνση αυτή οι Πόντιοι λόγιοι Περικλής Σ. Τριανταφυλλίδης με την έκδοση του βιβλίου του «Η εν Πόντω ελληνική φυλή ή Τα ποντικά» και ο Σάββας Ιωαννίδης με το βιβλίο του «Στατιστική της Τραπεζούντας και των πέριξ». Η δυναμική και αγωνιστική παρουσία τους, με στόχο την απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους, καταλάβαιναν οι Έλληνες του Πόντου ότι μπορούσε να γίνει μόνον μέσω των επάλξεων των εφημερίδων και των περιοδικών.
Η έκδοση μιας εφημερίδας στην Τουρκία δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι αρχές με δυσκολία και φειδώ έδιναν την άδεια. Και η διατήρηση των εφημερίδων ήταν προβληματική, γιατί υπήρχε πλήθος απαγορεύσεων. Π. χ. επί Αβδούλ Χαμίτ απαγορευόταν η δημοσίευση ειδήσεων που αφορούσαν δολοφονική απόπειρα εναντίον ξένου ηγεμόνα, λαϊκή εξέγερση ή διαδήλωση σε ξένη χώρα, παράπονα εναντίον Τούρκων διοικητών, υποδιοικητών κ. ά. Και οι δημοσιογράφοι των ελληνικών εντύπων ένιωθαν καθημερινά από πάνω τους τον κίνδυνο της εξόντωσης, κυρίως της φυσικής, γιατί οι Τούρκοι ήταν ανελέητοι.
Γιαυτό τα πρώτα βήματα είναι δειλά. Αυτό διαπιστώνεται από το γεγονός ότι, μετά το σταμάτημα της έκδοσης του πρώτου εντύπου (Εύξεινος Πόντος 1882 ) και την ανατολή
και δύση μέσα σε δύο χρόνια (1884 - 1886) του 2ου έντυπου, που ήταν το εβδομαδιαίο περιοδικό Αστήρ του Πόντου, μεσολαβεί σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα ως την εμφάνιση - στην Οδησσό της Ουκρανίας - της εφημερίδας Κόσμος, που κυκλοφόρησε το 1906 και είχε μακρό βίο, αφού σταμάτησε η έκδοσή της το 1913, αλλάζοντας, στο μεταξύ, τον τίτλο της σε Νέος Κόσμος.
Αιτία της ατολμίας των Ελληνοποντίων να εκφραστούν μέσω εντύπων ήταν το γεγονός ότι δεν παρέχονταν εγγυήσεις τήρησης του συντάγματος του 1876 από την πλευρά της Πύλης. Ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ, που διαδέχθηκε τον πατέρα του Αβδούλ Μετζίτ, περιέστειλε την ισχύ του συντάγματος, σχεδόν αμέσως, όμως η τουρκική κυβέρνηση συνέχισε να το εφαρμόζει, ιδιαίτερα όσον αφορά τις θρησκευτικές ελευθερίες.
Μετά το 1880 είχαν γίνει πολλές αλλαγές, ακόμη και στην καθημερινή ζωή των υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε η θερμάστρα αντικατέστησε το τζάκι και η λάμπα πετρελαίου με γυαλί, συνήθως 5 νούμερο, είχε αντικαταστήσει τη μάισσα λάμπα πετρελαίου, που ήταν από λαμαρίνα και χωρίς γυαλί.
Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων (1837-1844), Ελληνομνήμων (1843-1847), Πανδώρα (1850-1872), τυπώνονται στον Πόντο τα πρώτα περιοδικά και στη συνέχεια οι πρώτες εφημερίδες. Το 1880 βγαίνει στον ευρύτερο χώρο της Μαύρης Θάλασσας, το πρώτο ελληνικό έντυπο, το εβδομαδιαίο περιοδικό της Τραπεζούντας Εύξεινος Πόντος. Eίναι η εποχή που ακόμη δεν έσβησαν οι ελπίδες από τις μειονότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας για κάποιες ελευθερίες - κυρίως θρησκευτικές - που τις παραχώρησαν ή τις υπονοούσαν, το 1856 το διάταγμα χάτι χουμαγιούν και το 1876 το σύνταγμα, που δέχθηκε ο σουλτάνος Μετζίτ.
 |
| Abdul Hamid |
Γιαυτό τα πρώτα βήματα είναι δειλά. Αυτό διαπιστώνεται από το γεγονός ότι, μετά το σταμάτημα της έκδοσης του πρώτου εντύπου (Εύξεινος Πόντος 1882 ) και την ανατολή
και δύση μέσα σε δύο χρόνια (1884 - 1886) του 2ου έντυπου, που ήταν το εβδομαδιαίο περιοδικό Αστήρ του Πόντου, μεσολαβεί σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα ως την εμφάνιση - στην Οδησσό της Ουκρανίας - της εφημερίδας Κόσμος, που κυκλοφόρησε το 1906 και είχε μακρό βίο, αφού σταμάτησε η έκδοσή της το 1913, αλλάζοντας, στο μεταξύ, τον τίτλο της σε Νέος Κόσμος.
Αιτία της ατολμίας των Ελληνοποντίων να εκφραστούν μέσω εντύπων ήταν το γεγονός ότι δεν παρέχονταν εγγυήσεις τήρησης του συντάγματος του 1876 από την πλευρά της Πύλης. Ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ, που διαδέχθηκε τον πατέρα του Αβδούλ Μετζίτ, περιέστειλε την ισχύ του συντάγματος, σχεδόν αμέσως, όμως η τουρκική κυβέρνηση συνέχισε να το εφαρμόζει, ιδιαίτερα όσον αφορά τις θρησκευτικές ελευθερίες.
Μετά το 1880 είχαν γίνει πολλές αλλαγές, ακόμη και στην καθημερινή ζωή των υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε η θερμάστρα αντικατέστησε το τζάκι και η λάμπα πετρελαίου με γυαλί, συνήθως 5 νούμερο, είχε αντικαταστήσει τη μάισσα λάμπα πετρελαίου, που ήταν από λαμαρίνα και χωρίς γυαλί.
Ο Χρήστος Σολομωνίδης, στη μελέτη του για τις εφημερίδες της Σμύρνης, αναφέρει: Στις αρχές του αιώνα (20ού) οι συμπατριώτες μας προσαρμόστηκαν πολύ καλά: μεγαλεμπόριο, ανοιχτή θάλασσα, υπηρεσίες. Και η προσαρμογή τους στηρίχθηκε, ακριβώς, στην οικογένεια. Μήπως δεν ήταν, ανέκαθεν, οικογενειακά τα δίκτυα που άπλωναν σε όλη την υφήλιο οι Έλληνες της ομογένειας και της διασποράς, για να προσαρμοστούν σε περιβάλλοντα ξένα και ενίοτε εχθρικά, για να οργώσουν τις θάλασσες του κόσμου, για να κατακτήσουν νέες αγορές;
Η νέα κατάσταση ευνόησε τη δημιουργία εταιρειών, αδελφοτήτων, οργανώσεων. Μεταξύ αυτών η Συνεταιριστική Αδελφότητα Τραπεζούντας, που ιδρύθηκε το 1865 (μετά το τανζιμάτ) και η περίφημη Εμπορική Λέσχη Τραπεζούντας Η Ανατολή, την ίδια χρονιά. Μέσα σε αυτά σφυρηλατήθηκε η πνευματική και κοινωνική ζωή, που ευνόησε, κατόπιν, την έντυπη έκφραση, η οποία, στον Πόντο, ακολουθεί την πορεία των εντύπων του υπόλοιπου κόσμου, δηλαδή πρώτα βγαίνουν τα περιοδικά και μετά οι εφημερίδες.
Γενικά, ο 19ος αιώνας θεωρείται ως ο αιώνας των περιοδικών. Ο Απόστολος Σαχίνης, στη Συμβολή στην ιστορία της Πανδώρας και των παλιών περιοδικών, υπογραμμίζει: Ο 19ος αι. είναι ο αιώνας των περιοδικών. Τούτο ισχύει τόσο για τη δυτική Ευρώπη όσο και για την Ελλάδα. Αλλά με μια διαφορά: στη Δύση εκείνη την εποχή έχουμε την ακμή, ενώ στην Ελλάδα την αρχή των λογοτεχνικών ή “φιλολογικών” περιοδικών. Τον 19ο αιώνα παίρνει οριστική μορφή - αυτήν ακριβώς που γνωρίζουμε σήμερα - η περιοδική έκδοση που είχε τάξει ως σκοπό της τη δημοσίευση ποιημάτων, πεζογραφημάτων ή μελετών και την άσκηση κριτικού ελέγχου πάνω στη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή. Τα περιοδικά τότε έγιναν τα πνευματικά όργανα που επηρέαζαν τη μορφή και την εξέλιξη των γραμμάτων μιας εποχής και εξέφραζαν τις τάσεις και τα ρεύματά της. Έτσι, ανάμεσα από τα περιοδικά, από τη μελέτη της ύλης και των σχετικών με την έκδοσή τους, προβάλλει ακέραιη η εικόνα της εποχής με τις πνευματικές εκδηλώσεις της.
Ειδικά για τα έντυπα των Ποντίων, και ειδικότερα τα περιοδικά, τα πρώτα αλλά και τα κατοπινά, σημειώνεται ότι έπρεπε να γίνει η αρχή με τα ελλαδικά περιοδικά και ορισμένα της Κωνσταντινούπολης, για να ακολουθήσουν εκείνα που βγήκαν στον Πόντο και ότι, τις περισσότερες φορές, είναι δυσδιάκριτη η διαφορά του περιοδικού από την εφημερίδα, γιατί τα πρώτα περιοδικά, Εύξεινος Πόντος (1880-1882) και Αστήρ του Πόντου (1884-1886), ενώ αυτοχαρακτηρίζονται, μεταξύ άλλων, και ως φιλολογικά, εντούτοις δημοσιεύουν στις τελευταίες τρεις ή τέσσερις σελίδες τους ειδήσεις, όπως θα τις δημοσίευε και μια εφημερίδα.
Από την άλλη μεριά, οι εφημερίδες, που αυτοχαρακτηρίζονται και φιλολογικές, κυκλοφορούν μία ή δύο ή τρεις φορές την εβδομάδα, δηλαδή είναι περισσότερο περιοδικά. Ο Αργοναύτης του Βατούμ π. χ., έγραφε κάτω από τον τίτλο του: Πολιτική φιλολογική και των ειδήσεων.
Υπάρχουν, ωστόσο, κάποια κριτήρια, με βάση τα οποία μπορεί να γίνει η διάκριση μεταξύ εφημερίδας και περιοδικού. Είναι κατ’ αρχήν το σχήμα και οι σελίδες. Τα περιοδικά στον Πόντο έχουν το σχήμα μικρού βιβλίου και πολλές σελίδες. Οι εφημερίδες είναι μεγαλύτερου σχήματος - το σχήμα που σήμερα ονομάζουν ταμπλόιντ - και είναι πάντοτε ολιγοσέλιδες, συνήθως με 4 σελίδες ή και με 2 ή και σπάνιες φορές, με 6. Αυτή είναι η τυπική διαφορά.
Είναι, όμως, γενικά και το περιεχόμενο, που ξεχωρίζει ουσιαστικά το περιοδικό από την εφημερίδα στον Πόντο. Τα περιοδικά απέφευγαν συστηματικά να αναφερθούν στην πολιτική, εσωτερική ή διεθνή. Έγραφαν για τους αρχαίους Έλληνες, χωρίς, όμως, να κάνουν την παραμικρή πολιτική νύξη. Έγραφαν για θέματα θρησκείας (πάρα πολλά), φυσικής, ιατρικής, αγροτικής οικονομίας, γλώσσας, δημοσίευαν σε συνέχειες διάφορες διηγήσεις, παραμύθια, κάποια δημοτικά τραγούδια, ποιήματα, αινίγματα, Ποικίλα ή Περίεργα και Ευτράπελα, ποτέ, όμως, δεν αναμειγνύουν στα δημοσιεύματα τους την πολιτική.
Στον πρόλογο του 1ου τεύχους του περιοδικού Αστήρ του Πόντου (1884-1886), οι συντάκτες του σημειώνουν τα εξής, αφού πρώτα λιβανίσουν τον σουλτάνο και την κυβέρνησή του: Συντάττοντες δε το πρόγραμμα του ημετέρου Περιοδικού, εφροντίσαμεν να συμπεριλάβωμεν εν αυτώ ύλην ποικίλην, σπουδαίαν άμα και τερπνήν και κυρίως εις τον λαόν επωφελή, απεκλείσαμεν δε εξ αυτού πάσαν περί των πολιτικών διατριβήν και συζήτησιν. Προτιθέμεθα δηλονότι, απέχοντες πάσης πολιτικής συζητήσεως, ως ούσης εκτός του κύκλου των εργασιών ημών, να φροντίσωμεν μόνον να διοχετεύωμεν εις τον λαόν δια του ημετέρου Περιοδικού εκ του ακενώτου και ανεξαντλήτου θησαυρού των διαφόρων επιστημών τα ουσιωδέστερα και αναγκαιότερα εις τον λαόν διδάγματα της θρησκείας και ηθικής, της παιδαγωγίας, της πλουτολογίας, της φιλολογίας, της φυσικής και των μαθηματικών ...
Οι εφημερίδες στον Πόντο, αντίθετα, βρίθουν πολιτικών θεμάτων, εσωτερικών και εξωτερικών. Πολιτικές είναι οι περισσότερες ειδήσεις, πολιτικά τα κύρια άρθρα, πολιτικά τα σχόλια. Μερικές, όπως η Εποχή και ο Φάρος της Ανατολής, που έβγαιναν στην Τραπεζούντα, δεν δίσταζαν να τα βάλουν και με το ντοβλέτι, δηλαδή το οθωμανικό κράτος και τους εκπροσώπους του. Τα περιοδικά, αντίθετα, αρκετές φορές έγραφαν ύμνους για τον πολυχρονεμένον σουλτάνον και τους διαδόχους αυτού. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το 1910 και το 1911 στην Τραπεζούντα, το περιοδικό Επιθεώρησις, από τις πρώτες φωτογραφίες που δημοσίευσε, ήταν εκείνες των αρρένων μελών της σουλτανικής οικογένειας, με όλους τους διαδόχους, κατά σειρά.
Η πρώτη έκδοση ελληνικής εφημερίδας στην ευρύτερη περιοχή του σκλαβωμένου ελληνισμού συνδέεται με τον ελληνισμό της Μ. Ασίας. Συγκεκριμένα, ο Αβράμιος Ομηρόλης, διευθυντής από το 1828 της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, προέβη το 1832 στην έκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας Μνημοσύνη, η οποία διέκοψε το 1833. Οι άλλες προσπάθειες, όπως η έκδοση του πρώτου δημοσιογραφικού οργάνου των συγχρόνων Ελλήνων, της Εφημερίδος, των αδελφών Μαρκιδών Πούλιου, στη Βιέννη την 31η Δεκεμβρίου 1790, συνδέεται με τον εκτός της οθωμανικής αυτοκρατορίας ελληνισμό, και η έκδοση της εφημερίδας Σάλπιγξ Ελληνική, την 1η Αυγούστου 1821, στην Καλαμάτα, από τον Δημήτριο Υψηλάντη και τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, συνδέεται με την ελεύθερη, πλέον, Ελλάδα.
Πάνος Καϊσίδης
Δημοσιογράφος- Συγγραφέας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου