Οι απαρχές και η εξέλιξη της λογοτεχνίας των Ποντίων (Μέρος 1ο)

Η λογοτεχνία κάθε έθνους περιλαμβάνει το σύνολο της δημιουργίας, η οποία, με τον γραπτό λόγο, βρίσκει την έκφρασή της και ζει μέσα στους αιώνες, επιτυγχάνοντας τη γενική αναγνώριση. Η λογοτεχνία αποτελεί το μέτρο της πνευματικότητας ενός λαού, χαρακτηρίζει την ακμή ή την παρακμή του και, γενικά, παρακολουθεί την όλη ιστορική του πορεία.
Για να εξεταστεί η λογοτεχνία ενός έθνους, χρειάζεται μέθοδος, χρειάζεται να τη διαιρέσει κανείς σε διιάφορους τομείς, ένας από τους οποίους είναι και ο γλωσσικός, που φέρνει πολύ κοντά στην ιδιωματική λογοτεχνία και επομένως και στη λογοτεχνία των Ποντίων, που αποτελεί κομμάτι της λογοτεχνικής δημιουργίας του ελληνικού έθνους. Η ελληνική γραμματολογία δεν απορρίπτει καμιά ελληνική ιδιωματική λογοτεχνία και, όπως θα υπογραμμιστεί παρακάτω, η αρχαία ελληνική λογοτεχνία είναι κατεξοχήν ιδιωματική.

Η εξέταση ορισμένων παραμέτρων
Στη λογοτεχνία εξετάζονται η εποχή κατά την οποία γράφτηκε το κάθε είδος της, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιόδου, όπως είναι η κοινωνική κατάσταση, η ύπαρξη ή όχι ελευθερίας, οι οικονομικοί παράγοντες και πολλά άλλα συναφή στοιχεία, τα οποία, προκειμένου για τη λογοτεχνία των Ποντίων, και στον Πόντο και κατόπιν στην Ελλάδα,, έχουν ιδιαίτερη σημασία.
Επειδή η λογοτεχνία κάθε λαού χαρακτηρίζει την πνευματική του ζωή, απαραίτητη είναι και η συγκριτική εξέτασή της, σε σχέση με τις λογοτεχνίες, άλλων λαών. Η λογοτεχνία των Ποντίων θα μπορούσε π. χ. να συγκριθεί, πρώτα με τη λογοτεχνική παραγωγή των ελλαδιτών λογοτεχνών και όσον αφορά την ποντιακή λογοτεχνία την πριν από το 1923 - 1924 περίοδο, με τις λογοτεχνίες των Τούρκων, των Αρμενίων, των Γεωργιανών, των Ουκρανών και των Ρώσων, με τους οποίους οι Πόντιοι συμβιούσαν.

Οι δύο όψεις της λογοτεχνικής δραστηριότητας
Η λογοτεχνική δραστηριότητα παρουσιάζει δύο όψεις, δύο παραμέτρους. Από το ένα μέρος είναι η δημιουργία και, επομένως, κάθε λογοτεχνικό έργο μπορεί να μελετηθεί ως μαρτυρία της δημιουργικής φαντασίας του συγγραφέα, ενώ από την άλλη, αποτελεί απόδειξη μιάς ορισμένης στιγμής του πολιτισμού.
Η δεύτερη αυτή όψη, η δεύτερη παράμετρος, που αναφέρεται στον πολιτισμό, δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη, γιατί γίνεται αναφορά στη λογοτεχνία των Ποντίων, δηλαδή στον πολιτισμό ενός σημαντικού τμήματος του ελληνισμού, και χθες και σήμερα.

Ιδιωματική μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών
Απαραίτητη είναι διευκρίνιση ότι η λογοτεχνία των Ποντίων γίνεται ιδιωματική μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, κυρίως. Έως τότε, οι Πόντιοι λογοτέχνες έγραφαν τα έργα τους στη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν και οι ελλαδίτες συνάδελφοι τους, δηλαδή τα περισσότερα ποιήματα στη δημοτική και όλα σχεδόν τα πεζογραφήματα στην καθαρεύουσα. Η ποντιακή διάλεκτος, στα πριν από την ανταλλαγή χρόνια, χρησιμοποιείται ως γλωσσικό όργανο στη λογοτεχνία σχεδόν μόνον από τους Έλληνες της Ρωσίας και από μερικούς λαϊκούς λογοτέχνες, όπως είναι εκείνοι και κυρίως εκείνες της Σάντας και της Κρώμνης.
Για κάποιους λόγους η ιδιωματική λογοτεχνία των Ποντίων αναπτύχθηκε μετά την ανταλλαγή και πιο συγκεκριμένα, μετά το 1950, κυρίως. Ο πρώτος λόγος είναι ότι ώς το 1950 οι Έλληνες Πόντιοι, μαζί και με τους υπόλοιπους Έλληνες, έζησαν πολύ δύσκολα χρόνια στερήσεων και πολέμων. Και είναι ιστορικά αποδειγμένο ότι κανένας λαός δεν έβγαλε λογοτέχνες σε δύσκολες περιόδους. Π. χ., ο μεσαίωνας δεν έχει να επιδείξει λογοτέχνες. Αλλά η λογοτεχνία αναπτύχθηκε κυρίως μετά την εφεύρεση - από τον Γερμανό Γουτεμβέργιο - και διάδοση της τυπογραφίας, δηλαδή μετά τον 15ο αιώνα. Το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο στον Πόντο (;), του Δανιήλ Ξιφιλίνου, συγκεκριμένα, στήθηκε στην Τραπεζούντα γύρω στο 1880.

Ο Γιώργος Ζερζελίδης για τη λογοτεχνία στον Πόντο
Ο άλλος λόγος που συνετέλεσε στην εμφάνιση και ανάπτυξη της ιδιωματικής λογοτεχνίας των Ποντίων, μετά το 1950, είναι η νοσταλγία, με την οποία πρώτο το περιοδικό «Ποντιακή Εστία» πλημμύρισε τις ψυχές των Ποντίων. Υπάρχουν σοβαρές μαρτυρίες που λένε ότι στον Πόντο οι Πόντιοι δεν γνώριζαν να γράφουν το μητρικό γλωσσικό τους ιδίωμα. Συγκεκριμένα, ο Γιώργος Ζερζελίδης γράφει το 1961 στην «Ποντιακή Εστία»: «Την ποντιακή στον Πόντο δεν την μιλούσανε επίσημα και δεν τη γράφανε ούτε ανεπίσημα, αλλά και δεν ήξερε κανένας να τη γράφει ορθά ούτε και οι γραμματισμένοι, χωρίς να ξέρουν και οι ίδιοι το γιατί. Τους έφτανε να μάθουν τα γράμματα και τη γλώσσα του σχολείου. Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι δεν υπάρχει κανένα γραπτό μνημείο στην ποντιακή ιδιωματική, εκτός από τις λαογραφικές μελέτες των καθηγητών Ελευθερίου Κούση και Ιωάννη Βαλαβάνη και μερικά θεατρικά έργα με την αρχή καμωμένη πάλι από τον Ιωάννη Βαλαβάνη. Και τα δημώδη, ακριτικά και λοιπά άσματα, που επέζησαν στο στόμα του λαού και συλλέχτηκαν κάποτε στο χαρτί από καθηγητές,γράφτηκαν αρκετά ανορθόγραφα κ’έτσι καταχωρήθηκαν ακόμη και σε ιστορικά συγγράμματα».

Ιδιωματική η αρχαιοελληνική λογοτεχνία

Αδαμάντιος  Κοραής

 Ολόκληρη η αρχαιοελληνική γραμματολογία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιδιωματική. Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα παρουσιάζεται, από τις επιγραφές και όχι από τα έργα που διασώθηκαν, τα οποία αλλοίωσαν οι αντιγράφεις, χωρισμένη σε διαλέκτους και ιδιώματα, με βασικές διαλέκτους την ιωνική, την αττική, τη δωρική και την αιολική, στις οποίες προστέθηκε αργότερα και πέμπτη, η λεγάμενη κοινή. Ο Αδαμάντιος Κοραής, ο κατεξοχήν «καθαρτής» της ελληνικής γλώσσας, έλεγε: «Η γλώσσα είναι από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα κτήματα του έθνους. Από το κτήμα τούτο μετέχουν όλα τα μέλη του έθνους με δημοκρατικήν ισότητα. Κανείς, όσον και αν είναι σοφός, ούτε έχει ούτε δύναται ποτέ να λάβη το δικαίωμα να λέγη προς το έθνος: Ούτω θέλω να λαλής, ούτω θέλω να γράφης».
Η νέα ελληνική γλώσσα έχει πλήθος ιδιώματα και υποϊδιώματα, όπως συνέβαινε και με την αρχαία. Η ψεύτικη εντύπωση απόλυτης γλωσσικής ομοιομορφίας στα δημοτικά τραγούδια οφείλεται στο γεγονός ότι οι παλιοί εκδότες δεν πήραν τα τραγούδια από την πηγή, δηλαδή από το λαό. Η κοινή ομιλούμενη διαμορφώνεται στα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά είναι πλάνη αν νομίζει κανείς ότι μπορούν να εξαφανιστούν εντελώς τα ιδιώματα.

Πάνος  Καϊσίδης
Δημοσιογράφος- Συγγραφέας