Απόψεις για το έπος και τον «Διγενή». Μέρος 4ο

Εκτός από τον Νικόλαο Γ. Πολίτη (1852-1921) και τον Εμίλ Λεγκράν (1841-1903) που συμφώνησαν με το όνομα «Τραπεζούντιος Βασίλειος Διγενής Ακρίτης ο Καππαδόκης», το οποίο έδωσε στο έπος ο Σάββας Ιωαννίδης (το βιβλίο του Στατιστική Τραπεζούντος κ.τ.λ. κυκλοφόρησε το 1870), όλοι οι κατοπινοί ιστορικοί και λαογράφοι εκφράζουν διάφορες απόψεις, με σημαντικές διαφοροποιήσεις για το έπος.

Οι μελετητές, προκειμένου να δικαιολογήσουν το επίθετο «Διγενής», που έδωσαν κάποιοι στον Ακρίτα, συνδέουν τα ιστορικά γεγονότα, μέσα στα οποία εμφανίστηκε το έπος, αναφέρονται στον εκχριστιανισμό κάποιων φυλών των Αράβων, χωρίς, όμως να μπορούν να στοιχειοθετήσουν την προσωνυμία.

 Κάπου επιχειρούν να αξιοποιήσουν υπέρ των απόψεών τους (από τα αναφερόμενα στο χειρόγραφο της Άνδρου) ιστορικά γεγονότα από τους πολέμους ανάμεσα στους Βυζαντινούς και τους Άραβες, πάντα. Κάτι που τους βολεύει ιδιαίτερα είναι τα ακόλουθα αναφερόμενα στο χειρόγραφο της Άνδρου:

«Ο δε Μουσούρ ο θείος σου (του Διγενή) εκείνος ο Ταρσίτης

Εις Σμύρνην εταξίδευσεν εις παραθαλασσίαν,

την Άγκυραν εκούρσευσεν, την Ακινάν την πόλιν»

Στις απόψεις για το ίδιο το έπος αναφέρουμε αυτές που διατύπωσαν:

ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ

Το περιεχόμενο του έπους

Ο Βασίλειος Μάκης θεωρεί πως το έπος «Διγενής Ακρίτας» δεν είναι έμμετρη ιστορία, και όμως οι ερευνητές επισημαίνουν την ιστορική του αξία ως προς τον πυρήνα του αφού καθρεφτίζει μια ορισμένη ιστορική εποχή και ότι υπάρχουν μέσα στο έπος άτακτα ιστορικά στοιχεία, στα οποία επικρατεί μια ανομοιογένεια.

Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Ν. Μαυροκορδάτου (Ν. Μαυροκορδάτος-Φαναριώτης λόγιος του τέλους του 18ου αιώνα) κατά την οποία το κείμενο συνδυάζει στιγμές ή απόψεις ιστορικών γεγονότων και περιέχει μυθιστορηματικά στοιχεία, με σκοπό να ζωγραφίσει, με οικουμενικό χαρακτήρα, τους αγώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα ανατολικά της σύνορα.

Η προέλευση του έπους

Στον βασικό ήρωα του έπους δόθηκαν από τους μελετητές διάφορα χαρακτηριστικά, κάτι που συμβαίνει και με το ίδιο το έπος.

Άλλος τον θεωρεί «εθνικό πολεμάρχη», επειδή, μολονότι «Ελληνοάραβας» (φοβούνται να πουν «Αραβοέλληνας»;) πολέμησε ως Έλληνας κατά των ξένων επιδρομέων, άλλος ότι ο ήρωας, ως Διγενής και ως Ακρίτης, πρωταγωνιστεί σε έπος που πιθανόν να γεννήθηκε από τα δημοτικά ακριτικά τραγούδια (δηλαδή να μην υπήρξε και να δημιουργήθηκε από τα χαρακτηριστικά ηρώων από τα δημοτικά τραγούδια).

Επαναλαμβάνουμε τις απόψεις, για το θέμα αυτό, του Νικόλαου Πολίτη, του Ανρί Γκρεγκουάρ και του Γιάννη Ψυχάρη, που υποστήριξαν πως το έπος προήλθε από το δημοτικό τραγούδι (δηλαδή ότι μπορεί και να μην υπήρξε κάποιος συγκεκριμένος ήρωας, είτε με το όνομα Διγενής είτε με το Ακρίτης).

Ο Λίνος Πολίτης υποστήριζε και αυτός στις παραδόσεις του στο ΑΠΘ την προέλευση του έπους από το δημοτικό τραγούδι, αλλά πρόσθετε πως το έπος στηρίζεται και σε «κατασκευάσματα» λογίων. Ο Λίνος Πολίτης υπογράμμιζε, επίσης, αρκετές διαφορές του έπους από τα ακριτικά τραγούδια (αυτό για το οποίο αγωνιζόμαστε και εμείς να πείσουμε).   Αλλά και άλλοι εκφράζουν ενδιαφέρουσες απόψεις επί του θέματος της προέλευσης του έπους «Βασίλειος Διγενής Ακρίτης».

Π.χ. Ο συγγραφέας και λαογράφος Πέτρος Π. Καλονάρος (1894-1959) υποστήριξε ότι τα ακριτικά τραγούδια προήλθαν από το έπος (και όχι το έπος από τα ακριτικά τραγούδια). Ο Στίλπων Κυριακίδης (1887-1964) σημείωσε ότι ο ποιητής του έπους συγκέντρωσε αναφορές στον Ακρίτα από ακριτικά τραγούδια και τις παραλλαγές τους, παρεμβάλλοντας ηθικοθρησκευτικά παραγγέλματα. Ο Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς (1904-1992) έγγραψε πως ορισμένα από τα ακριτικά τραγούδια προήλθαν από κομμάτια του ενιαίου έπους (δηλαδή ότι υπήρχε το έπος του Βασίλειου Διγενή Ακρίτη και απλώς σε κάποιες εποχές, μερικοί έφτιαξαν τραγούδια, παίρνοντας κάποια στοιχεία του).

Πρέπει και πάλι να τονιστούν οι απόψεις των μελετητών για την πιθανή προσωπικότητα του Ακρίτα, που δεν τον κάνουν Αραβοέλληνα, αλλά διακρίνουν σε αυτόν χαρακτηριστικά γνωστών ιστορικών προσώπων, όπως ο Ιωάννης Τσιμισκής, ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Βάρδας και άλλοι φημισμένοι πολέμαρχοι.

 

Λίνος Πολίτης

Σε ποιο είδος η κατάταξή του

Διχογνωμία υπάρχει και όσον αφορά το είδος του λόγου, στο οποίο θα πρέπει να καταταγεί το έπος. Σημειώνουμε τις απόψεις ορισμένων:

Ο Κ. Θ. Δημαράς θεωρεί το έπος μυθιστόρημα. Ο Ν. Πολίτης το θεωρεί ιστορία, ο Βασίλης Μάκης ότι κατάντησε χρηστομάθεια, εξαιτίας των επεμβάσεων στο κείμενό του έπους από αμαθείς μοναχούς. 

Για τη γλώσσα του έπους, που είναι αρχαΐζουσα των λογίων του 10ου αιώνα, ο Στίλπων Κυτριακίδης θεωρούσε ότι, στην αρχή, γλώσσα του έπους ήταν η ομιλούμενη την εποχή εκείνη δημοτική, ενώ ο Ηλίας Βουτιερίδης (1874-1941) έγραψε πως το έπος διασκεύασε,  στη γλώσσα και το ύφος των κλασικών στιχουργών του 11ου αιώνα, κάποιος κληρικός λόγιος από παλαιότερο κείμενο και ο Σπύρος Μελάς (1882-1966) θεώρησε πως «η λόγια γλώσσα στο έπος παραμέρισε την εύπλαστη δημοτική γλώσσα κι αυτή την ίδια τη ζωή».

Στίλπων  Κυριακίδης

Δημιουργήθηκε στην Καππαδοκία

Η Καππαδοκία, κοντά στον ποταμό Ευφράτη, θεωρείται ανέκαθεν ως ο τόπος δημιουργίας του έπους, καθώς και η ευρύτερη περιοχή της Ρωμανίας (η ευρύτερη περιοχή του Πόντου, της Θράκης και των Βαλκανίων). Από την κοιτίδα του έπους, την Καππαδοκία, όπου δεν υπήρξε κανένας Διγενής-αυτός «γεννήθηκε» στις σκλαβωμένες στους Άραβες περιοχές Κρήτη, Κύπρο, Ρόδο, το έπος πέρασε στον Πόντο και από εκεί στην ευρύτερη Ρωμανία, της οποίας το κέντρο ήταν, βέβαια η Κωνσταντινούπολη (η Πόλ’ των Ποντίων). 

Στις περιοχές αυτές, με το πέρασμα του χρόνου, πέρασαν και άλλες περιοχές, των οποίων τοπωνύμια αναφέρονται ορισμένα τοπωνύμια στον Διγενή Ακρίτα, όχι, όμως και στον Ακρίτα των Ποντίων. Το γεγονός αυτό και η «ανάμειξη» στις υποθέσεις τουρκογενών φυλών, μέχρι και τον 15ο αιώνα, αυξάνει τη σύγχυση που επικρατεί ορισμένως και για τον χρόνο εμφάνισης του έπους και για τον τόπο της «καταγωγής» του Διγενή Ακρίτα.  

Πότε δημιουργήθηκαν τα ακριτικά τραγούδια

Για την περίοδο, κατά την οποία δημιουργήθηκαν τα ακριτικά τραγούδια, ο Γεώργιος Σουμελίδης γράφει:

"Πότε εποιήθησαν τα ακριτικά άσματα; Η γλωσσική μορφή των ασμάτων τούτων δεν μας βοηθεί καθόλου εις τον καθορισμόν του χρόνου, καθ’ όν το πρώτον εποιήθησαν. Διότι τα δημώδη άσματα φερόμενα δια των αιώνων εις το στόμα του λαού διαρκως ανανεούνται των δυσνοήτων και απαρχαιουμένων λέξεων και τύπων αντικαθισταμένων εκάστοτε υπό νεωτέρων ευχρήστων κι ευλήπτων".

Έτσι βρίσκονται στα τραγούδια αυτά πολλές λέξεις τουρκικές, οι οποίες, όταν στην αρχή συντέθηκαν τα τραγούδια, αποκλείεται να χρησιμοποιούνταν στην ελληνική γλώσσα και, παράλληλα, χρησιμοποούνται έννοιες που ποτέ δεν ήταν σύγχρονες με την εποχή που χρησιμοποιήθηκαν.

Για παράδειγμα: Ο Ακρίτας ζητάει το τοπούζι του (ραβδί και συγχρόνως ρόπαλο, όπλο) που ζυγίζει εξήντα οκάδες. Αλλά το τοπούζι είχε αντικαταστήσει το απελατίκι, το σιδερένιο ραβδί (κορύνα), τη ραβδέα σε άλλα τραγούδια και οπωσδήποτε, ο Ακρίτας δεν θα το ζύγιζε με οκάδες. Και σε μια παραλλαγή του ίδιου τραγουδιού, ο Ακρίτας ζητάει τη φιλίντρα του. Η φιλίντρα ή φιλίντα ήταν  μακρύκανο εμπροσθογεμές πυροβόλο όπλο και δεν είχε κατασκευαστεί την εποχή των ακριτών.

Γιαυτό, ο χρόνος αυτών των τραγουδιών, πρέπει να  αναζητηθεί στο περιεχόμενό τους, ή να στραφεί η έρευνα σε άλλες ιστορικές ενδείξεις

Τα παραπάνω αναφερόμενα επιβεβαιώνουν και αυτά τον ισχυρισμό μας ότι στα ακριτικά τραγούδια έχουν γίνει τόσες και τέτοιες αυθαίρετες παρεμβάσεις, που τα άλλαξαν σε βασικά τους σημεία, ένα από τα οποία είναι και το όνομα Βασίλειος Διγενής, το οποίο στον Πόντο έγινε γνωστό από την αυθαίρετη παρέμβαση στο κείμενο του Ακρίτα από τον Σάββα Ιωαννίδη το 1879.

Εκτός από τον Γεώργιο Σουμελίδη, βέβαια, και άλλοι πολλοί προσπάθησαν να τοποθετήσουν χρονολογικά το έπος του Ακρίτα, διαφωνώντας πάντα πάνω και σε αυτό το ζήτημα. Είναι τόση η αοριστία στην τοποθέτηση του έπους μέσα στον χρόνο, ώστε η διαφωνία να φτάνει το χρονικό διάστημα δύο αιώνων.

Οι Ανρί Γκρεγκουάρ, ο Ρώσος βυζαντινολόγος Αλεξάντρ Αλ. Βασίλιεφ (1867-1953), ο Κωνσταντίνος Σάθας (1842-1914), ο Εμίλ Λεγκράντ και ο Γεώργιος Μηλιαράκης, θεωρούν πως το έπος έχει τις απαρχές του στον 10ο αιώνα. Συνοψίζοντας τις παραπάνω απόψεις οι ερευνητές καταλήγουν ότι το έπος του Ακρίτα γράφτηκε ανάμεσα στον 10ο και τον 12ο αιώνα.

Πάνος  Κυριακίδης
Δημοσιογράφος - Συγγραφέας