Εκείνοι που ασχολήθηκαν με τα Ακριτικά τραγούδια. Μέρος 3ο

Οι απόψεις του φιλόλογου Γεώργιου Σουμελίδη

ενισχυτικές των απόψεών μας περί Ακρίτα

Τις απόψεις μας για την ελληνικότητα του Πόντιου Ακρίτα ενισχύουν τα γραφτά του φιλόλογου Γεώργιου Σουμελίδη, γιαυτό δημοσιεύουμε  ολόκληρο το εισαγωγικό σημείωμα παρουσίασης του θέματος «Δημοτικά άσματα του Πόντου», που δημοσιεύτηκε το 1928 στον πρώτο τόμο του ετήσιου συγγράμματος «Αρχείον Πόντου».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σχόλια που δημοσιεύει ο Γεώργιος Σουμελίδης για τις «περιπέτειες» των ακριτικών τραγουδιών, που δεινοπάθησαν στα χέρια των ανά τους αιώνες αντιγραφέων και  τα στόματα των κάθε φορά τραγουδιστών, οι οποίοι «έκοψαν και έραψαν», όπως τους άρεσε ή όπως τους ταίριαζε στη στιγμή της αντιγραφής ή όταν τα τραγουδούσαν, αλλάζοντας περιεχόμενο και ονόματα ηρώων και επιφέροντας, έτσι, στα ακριτικά τραγούδια μεγάλες μεταβολές και πολλή σύγχυση.

Ακρίτας πολεμά... Δημητρίου Σκουρτέλη

ΑΣΧΟΛΗΘΗΚΑΝ ΜΕ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Η συγκέντρωση και η αξία των τραγουδιών

Για τη συγκέντρωση και την αξία των δημοτικών τραγουδιών των Ποντίων, ο Γεώργιος Σουμελίδης γράφει:

Το «Αρχείον Πόντου» αναγράφει ως ένα από τα πρώτιστα αυτού μελήματα την συναγωγήν και δημοσίευσιν των δημοτικών ασμάτων του Πόντου, εκείνων, με τα οποία ο λαός επί μακράς γενεάς ετραγούδησε την χαράν του, εξύμνησε την δόξαν των ηρώων του ή εθρήνησε τας εθνικάς του συμφοράς ή τα ιδιωτικά του ατυχήματα.

Εις τα δημοτικά μας τραγούδια, όπως παρετήρησαν σοφοί άνδρες, αποτυπούται ακραιφνής και ακίβδηλος ο εθνικός μας χαρακτήρ, εγκατοπτρίζονται πιστώς και τελείως ο βίος, τα ήθη, τα συναισθήματα, όλη εν γένει η διανόησις του λαού.

Είναι αναμφισβήτητος επίσης και η παιδαγωγική αξία των ασμάτων τούτων, η βαθεία επίδρασίς των εις την έξαρσιν του εθνικού φρονήματος, κατ’ ακολουθίαν και η ανάγκη της μελέτης αυτών. Και περί μεν των ασμάτων των άλλων τμημάτων του ελληνικού κόσμου από πολλών ετών γίνονται πολλαί συστηματικαί μελέται και συλλογαί πολυμερείς δημοσιεύονται και κάπου κάπου και ερμηνευτικαί εργασίαι αξιόλογοι. 

Με τα άσματα όμως του Πόντου ελάχιστοι ησχολήθησαν. Αι σπουδαιότεραι των σχετικών εργασιών είναι αι εξής.

Εκείνοι που ασχολήθηκαν με τα τραγούδια

Ο Περικλής Τριανταφυλλίδης, καθηγητής του εν Τραπεζούντι Φροντιστηρίου, εξέδωκεν εν Αθήναις το 1870 δράμα του υπό τον τίτλον «Οι φυγάδες» εμπνευσμένον, ως λέγει, από τα δημοτικά τραγούδια και τας εν Πόντω παραδόσεις και εις τα μακρά προλεγόμενα αυτού (σελίδες 1 – 175) περιγράφει την άλωσιν της Τραπεζούντος και των λοιπών φρουρίων και παρεμβάλλει εις την ιστορίαν του και ερμηνεύει και διάφορα άσματα, εν όλω 13.

Το έτος 1870 εν Κωνσταντινουπόλει ο Σάββας Ιωαννίδης, διδάσκαλος του εν Τραπεζούντι Φροντιστηρίου, εξέδωκεν «Iστορίαν και Στατιστικήν Τραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας ως και τα περί της ενταύθα ελληνικής γλώσσης». Εις την μακράν και λεπτομερή Ιστορίαν, η οποία κατέχει το μεγαλύτερον μέρος του βιβλίου (σελ. 1 – 259) προστίθενται γλωσσάριον, μύθοι, παροιμίαι και εν τέλει (σελ. 272 – 296) άσματα εν όλω 27 ποικίλου περιεχομένου, ακριτικά, της αλώσεως, βουκολικά, ερωτικά και  σατυρικά.

Ο Π. Τριανταφυλλίδης και ο Σ. Ιωαννίδης είναι οι πρώτοι, οι οποίοι σπουδαίως ησχολήθησαν με τα άσματα του Πόντου και κατέστησαν αυτά γωνστά εις τον φιλολογικόν κόσμον.

Ακρίτας

Ιδίως ο Σάββας Ιωαννίδης!...

«Αλλά τα βιβλία των σήμερον είναι δυσεύρετα και εις πολύ ολίγους γνωστά, έτι δε και ανεπαρκή δια σοβαράς επιστημονικάς μελέτας, διότι η γλωσσική απόδοσις των κειμένων πολλάκις (ιδία παρά Σ. Ιωαννίδη) είναι πλημμελής. Αι παραλλαγαί είναι ατελείς, έχουν χάσματα ή προσθήκας από άλλα άσματα και η ερμηνεία ή λείπει ή δεν είναι πάντοτε εύστοχος».

Ανάγκη να ξανατυπωθούν

Ο Γεώργιος Σουμελίδης αναφέρει κατόπιν ότι είναι ανάγκη να ξανατυπωθούν και τα τραγούδια αυτά, αφού διορθωθούν και συμπληρωθούν με νέες παραλλαγές που θα έχουν βρεθεί και πάρουν τη μορφή που  απαιτεί για τέτοιες μελέτες η γλωσσική  επιστήμη.

Μετά από τα πιο πάνω βιβλία δημοσιεύτηκε το 1908 στη Λειψία από τον Δημοσθένη Οικονομίδη, η μελέτη «Lautlehre des Pontishen» (Φωνολογία της ποντιακής) που περιέχει και μερικά ολόκληρα τραγούδια και δίστιχα. 

Κατόπιν, το 1910 στο Βατούμ δημοσιεύτηκε από τον Παντελή Μελανοφρύδη, η μελέτη «Η εν Πόντω Ελληνική Γλώσσα» με πολλά τραγούδια, μοιρολόγια, επικά και ερωτικά (σελ. 27 – 70). 

Και τέλος το 1927 ο Δημήτρης Κουτσογιαννόπουλος έβγαλε στη Δράμα το βιβλίο του με τίτλο «Η λύρα του Πόντου», το οποίο περιέχει γενικές απόψεις για τη μουσική των τραγουδιών του Πόντου και 23 τραγούδια τονισμένα με την ευρωπαϊκή σημειογραφία (παρασημαντική), από τα οποία, άλλα είναι ακριτικά και άλλα χορευτικά..

Τραγούδια στην ποντιακή διάλεκτο δημοσίευσαν ο Κωνσταντίνος Σάθας (1842-1914) και ο Νικόλαος Πολίτης στις «Εκλογές», στο περιοδικό «Λαογραφία» και σε άλλα έντυπα, όλα παρμένα από τα πιο πάνω δημοσιεύματα. Και στα περιοδικά που εκδίδονταν στην Τραπεζούντα, δυσεύρετα σήμερα («Εύξεινος Πόντος», «Αστήρ του Πόντου», «Οι Κομνηνοί») δημοσιεύτηκαν ποντιακά δημοτικά τραγούδια. Στο περιοδικό «Οι Κομνηνοί»  (1914 – 1918) δημοσιεύτηκαν μερικές αξιόλογες μελέτες του φιλόλογου Ισραήλ Βασιλειάδη, ως συμβολή στην ανάλυση δημοτικών τραγουδιών. 

Και ο γυμνασιάρχης Ελευθέριος Κούσης δημοσίευσε στους «Κομνηνούς» μελέτη «Περί της Τραπεζουντίας διαλέκτου» κ. ά. Ο Ελευθέριος Κούσης άφησε και μερικές ανέκδοτες συλλογές δημοτικών τραγουδιών.

Ο Ιωάννης Βαλαβάνης άφησε χειρόγραφη μελέτη με δημοτικά τραγούδια του Πόντου, μερικά με μικρές ή μεγάλες διαφορές από όσα προαναφέρθηκαν και άλλα αδημοσίευτα και άγνωστα. Ο Γεώργιος Σουμελίδης αναφέρει ότι:

«Με βάσιν τα χειρόγραφα ταύτα, με προσεκτικήν αντιβολήν αυτών προς τας εκδεδομένας ήδη παραλλαγάς, συμπληρουμένων αμοιβαίως των παρουσιαζομένων χασμάτων, κατηρτίσθη το κείμενον» των τραγουδιών που δημοσίευσε ο ίδιος.

Ακρίτας

ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΟΥΜΕΛΙΔΗ

Στα ποντιακά τραγούδια -Όλα είναι ελληνικά

Στα σχόλιά του ο Γεώργιος Σουμελίδης διευκρινίζει τα εξής αξιοσημείωτα: Τα δημοτικά άσματα του Πόντου κατ’ ουσίαν δεν διαφέρουν από τα άσματα άλλων μερών της Ελλάδος. Κελαδεί και εδώ η αυτή γλυκεία, αφελής, ευφάνταστος, μεγαλοπρεπής, αθάνατος ελληνική Μούσα!

Έχουν όμως και ίδιον τινα χρωματισμόν, καταφανή τινα προτερήματα, τα οποία εξασφαλίζουν δι’ αυτά εξαιρετικήν θέσιν. Χαρακτηριστικόν γνώρισμα αυτών δύναται να θεωρηθή το ότι συνδέονται με το παρελθόν δια στενωτέρων δεσμών. Παραδείγματος χάριν, η εθνική ημών ονομασία Έλληνες (η υπογράμμιση του Σουμελίδη), η οποία εκτοπισθείσα υπό των Ρωμαίων και των χριστιανών εξηφανίσθη σχεδόν καθ’ όλον τον μεσαίωνα και δεν απαντά εις τα άσματα των λοιπών μερών αναπηδά σχεδόν είς όλους τους στίχους των ποντιακών ασμάτων. Εκεί όλοι είναι Έλλενοι,

Πέτ’ öτο τον κύρη μου τον Έλλενον

πέτ’ öτο τη μάννα μου την Έλλενον

πέτ’ öτο τ’ αδέλφö μου τους Έλλενους!

και ό,τι σπουδαίον και αξιόλογον υπάρχει είναι ελληνικόν, τα κάστρα, τα κοντάρια, τα τοξοσάιτα.

Ο Γεώργιος Σουμελίδης αναφέρει, γενικά, ότι: «Τα τραγούδια, τα οποία περιγράφουν τα κατορθώματα των ηρώων τούτων ή αναφέρονται οπωσδήποτε εις τον βίον, τα έθιμα, τας δοξασίας των χρόνων αυτών, καλούνται ακριτικά. Είναι δε από τα αξιολογώτερα προϊόντα της Ελληνικής λαϊκής Μούσης».

Και υπογραμμίζει ότι: «Τοιαύτα άσματα σώζονται πανταχού της ελληνικής γης, αλλά τα αρχαιοπρεπέστερα, τα διατηρούντα αγνότερον τον αρχικόν των χαρακτήρα, είναι τα του Πόντου και κατόπιν της Καππαδοκίας και της Κύπρου».

Στη συνέχεια, ο Γεώργιος Σουμελίδης ξεχωρίζει και δίνει ορισμένες δικές του ερμηνείες και του Βαλαβάνη για ένα λάθος που μπήκε αδικαιολόγητα σε ακριτικό τραγούδι και που αφορά τον οπλισμό της εποχής των ακριτών. Γράφει ο Σουμελίδης:

«(Στον οπλισμό) Τα νεώτερα όλα, τα τουφέκια, τα καριοφίλια, τα μιλιόνια, τα τιμημένα των κλεφτών της εδώ Ελλάδος άρματα, καθώς και τα κανόνια είναι άγνωστα εις τα τραγούδια ταύτα. Εις ένα μόνον άσμα από τα χειρόγραφα του (Ιωάννη) Βαλαβάνη εις την περιγραφήν σφοδράς μάχης αναγινώσκεται: «τα τόπö εβουλώθαν». Θα ηρμήνευέ τις προχείρως=εβουλώθησαν, έφραξαν τα κανόνια˙ αλλ’ ο ακάματος ερευνητής (Ιωάννης) Βαλαβάνης παρατηρεί τα εξής: «Τόπö, λεπτότερον προφερόμενον το τ σημαίνει τόπος, σκληρότερον δε τηλεβόλα. Επειδή όμως ουδαμού αλλαχού απαντά η χρήσις τηλεβόλων και πιθανώς ούπω αυτοίς εχρώντο, προειλόμην (προτίμησα) εξελληνίσαι επί της προτέρας εκδοχής (= οι τόποι κατεκλείσθησαν). Αλλά το εβουλώθεν; Μήπως μεταγενέστερον συγχέοντες την ετέραν προς την ετέραν εκδοχήν αντικατέστησαν δια του εβουλώθεν άλλην τινά λέξιν; Εγώ οίομαι (νομίζω, θεωρώ) δειν αναγινώσκειν τα τόπö ’τουν αλώθαν».

Η παρατήρησις αύτη είναι ορθή και η αποκατάστασις του κειμένου πολύ πιθανή, τοσούτω μάλλον καθ’ όσον και αι περιοχαί, αι οποίαι ως φέουδα παρεχωρούντο εις τους Ακρίτας, λέγονται από τους Βυζαντινούς στρατιωτοτόπια ή απλώς τόπια.

Παρεμβάσεις επιπόλαιες και ανιστόρητες

Δημοσιεύουμε τις πιο πάνω παρατηρήσεις του Βαλαβάνη και του Σουμελίδη, για να καταδείξουμε, ακριβώς, ότι γίνονταν παρεμβάσεις στα κείμενα των ακριτικών τραγουδιών και, μάλιστα, παρεμβάσεις ανιστόρητες και επιπόλαιες.

Πάνος  Καϊσίδης

Δημοσιογράφος- Συγγραφέας