Η παράδοση κατά το μήνα Μάρτη ( Μαρτς)

Άρτεμις

O Μάρτης ονομαζόταν από τους αρχαίους Αθηναί­ους Ελαφοβηλιών, γιατί τον μήνα αυτόν γίνονταν μεγάλες γιορτές προς τιμήν της Ελαφηβόλιας (της τοξεύτριας, της κυνηγίνας) θεάς Αρτέμιδος, κατά τη διάρκεια των οποίων επιδεικνύονταν μερικά είδη ελαφιών και ζαρκαδιών.

Ο συμβολισμός των γιορτών αυτών ήταν ότι οι πιστοί της θεάς προστάτευαν το ιερό είδος ζώου, το ελάφι και ζαρκάδι. Έτσι, αντί για θυσία ελαφιού, προσέ­φεραν στη θεά - κυνηγίνα Αρτέμιδα μία πίτα, την οποία ονόμαζαν ελάφι.

Οι Πόντιοι έδωσαν πολλά ονόματα στον Μάρτη  και αυτό γιατί κατά τον μήνα αυτόν επικρατούν ασταθείς καιρικές συνθήκες.
Τα ίδια ονόματα που έδιναν στον Μάρτη τα μετέφεραν και σε διάφορους τύπους συναν­θρώπων τους, που ήταν, βεβαίως, παρατσούκλια και τους συνόδευαν σε όλη τους τη ζωή, μερικές φορές και ως επίθετα.
Ο Μάρτης είναι κυρίως ο μήνας της αρχής της άνοιξης, τότε που ζώα και φυτά αρχίζουν και παίρνουν νέες δυνά­μεις, νέα ζωή.
 Στον Πόντο, μετά το 1821, η γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου ήταν φυσικό να συνδυασθεί με την επέτειο της ανάστασης του έθνους. Στις εκκλησίες μιλούσαν φλο­γεροί ρήτορες, με τη χρήση πολλών παραβολών και σε γλώσσα αρχαΐζουσα, για να μην καταλαβαίνουν οι Τούρ­κοι.

Τα μοσχάρια που γεννιούνταν το μήνα αυτό ονομάζονταν Μαρτούλα. 

Μάρτη ιμ' μούρτη ιμ' αγέλαστε, ξεροχαλχανισμένε. Τον ονόμαζαν αγέλαστο γιατί δεν έκανε γλυκιές, ζεστές μέρες και ξεροχαλχανισμένο  γιατί έκανε ξερό κρύο (χωρίς πολλά χιόνια ή βροχές). 

Ο Μάρτς οντάν μαρτεύκεται πατεί και τον Καλαντάρ, δηλ. κάποτε κάνει χειρότερες μέρες και από τον Γεννάρη. 

Για σην έμπα 'μ, για σην έβγα 'μ τα σκυλία σην εβόρραν. Κάποτε ή στην αρχή ή στο τέλος κάνει πολλή ζέστη. 

Τα δύο 'μ αν είν’ καλά, όλια τ' άλλα 'μ είν’ κακά, τα δύο 'μ αν ειν' κακά, όλια τ’ άλλα 'μ είν’ καλά.

9 Τ’ άεΣαράντων, των σαράντα μαρτύρων. Μαγείρευαν ή σαράντα κοχλίδια ή σαράντα κιντέατα (τσουκνίδες).

25 Τ’ 'Ευαγγελισμού. Τα μοσχάρια που γεννιόνταν ονομάζονταν  Βαγγέλα, τ' αγόρια  Άγγελος και τα κορίτσια  Αγγέλα (Ευαγγελία). Μεγάλη γιορτή· κατέλυαν ψάρι και λάδι. Από την ημέρα αυτή έπρεπε να φάνε πρωί, γιατί ήταν κακός οιωνός να άκουγε κανείς νηστικός τον κούκο

Με τον Μάρτη συνδέονται παροιμίες, ρητά κ. ά., όπως τα παρακάτω:
#Ο Μαρτς φέρ' τα χελιδόνα, κελαηδούν και λύν' τα χόνα.
#Μάρτης, μούρτης, αγέλαστος, ξεροχαλχανισμένος.
#Τον Μάρτ' σην έμπαν ατ' 'κι τερούν ατόν, σην έβγαν ατ' τερούν ατόν.
#Μη κουρφίζετε το Μάρτ', ατός έχ' πολλά ινάτ'.
#Τον Μάρτιον εμπαίνομε σα εμπονέστα.
#Άμον τον κλαμένον Μάρτ', πάντα παραπονίεται.
#Ο Μάρτς μαραίν' τ' αμάραντα, Απρίλτς τα μανουσάκα, Χορτοθέρτς τα χόρταρα κι Αύγουστον παλληκάρια.
# Άμον Μάρτς, έξ' α σην Σαρακοστήν 'κι εβγαίν'.
#Βρόντεμα Μαρτί' και καρυδί' κόμπωμαν.
#Τη Μάρτ' ο ήλον τη νύφε μου, τ' Απρίλ' την θυγατέρα μ',κι ο ήλον τη καλομηνά να καίει όλα τα χόρας.
#Ας δαβαίν' ο Μάρτς από πάν' ατ'ς κι επεκεί ελέπομ' ατεν.
#Μαρτς ο πεντάγνωμος.
#Έρθεν ο Μάρτς που μαραντών' τα χόνα.
#Ο Μάρτς όνταν μαρκεύκεται δαβαίν' τον Καλαντάρην, κι όνταν καλομηνεύκεται, δαβαίν' το καλοκαίριν.
#Ο Μάρτς είπεν, για σην έμπα μ' για σην έβγα μ', τα σκυλία σην εβόραν.
#Έρθεν ο Μάρτς ο αγέλαστον και ο θεοχάλαστον.
#Άμον κλαμένος Μάρτς έρθεν.
#Σον Μάρτ' κιουβάνεμαν 'κι ίνεται.
#Ο Μάρτς εφέκεν τα παλαλά τ' κι οι γραιάδες πα εχτέθαν μουσκάρα.
#Τη Μάρτεσι' το παιδίν εύτυχον έν'.
#Ο Μαρτς όνταν μαρτεύκεται, καλοκαιρίαν μυρίζ' κι όνταν παραχολάσκεται τον Κούντουρον περνίζ'.
#Έρθεν και ν' ο Μαρτς - Ν' αϊλί, Δέσποινη, το χαλτς - Τα πρόατας θέλ'νε ταγίν - κι εσύ θελτς τ'εμόν την ψήν.
 #Μαρτί Μαρτί Μαρτέσα - Ώι μ' ευτάς με αλεπέσα - έλα ρούξον σην εγκάλα μ' - και χουλίασον την κάρδα μ'.