ΣΑΝΤΑIΟΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ

Ξέρομε ότι οι περισσότεροι Σανταίοι σ’ όλο το Μεσαίωνα και μέχρι του 1840 ζούσαν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την μεταλλουργία και με τα επαγγέλματα του οικοδόμου (χτίστη) και μαραγκού.

Σπίτι του δάσκαλου Σπύρου Μαντίδη

Το 1840 όμως στάθηκε η απαρχή της γεωργικής και κτηνοτροφικής παρακμής της Σαντάς. Πολλοί Σανταίοι που δεν είχαν χωρά­φια της προκοπής και ήλπιζαν στα μεταλλεία, μόλις έπαυσαν τα μεταλλεία γύρευαν άλλο τρόπο ζωής. Κατόρθωσαν στην αρχή να ζήσουν κάπου 200 οικογένειες με τα αγώγια των αλόγων τους, οι περισσότεροι όμως καταπιάστηκαν σοβαρά με το επάγ­γελμα του χτίστη.
 Και πριν από την επανάσταση του 21 είχαμε αρκετούς οικοδό­μους, αλλά μετά την Επανάσταση δεν πέρασαν πολλά χρόνια και το 80% των αντρών κατάντησαν χτίστες, χτίστες όμως με το όνομα. Ούτε σ’ αυτήν την Τραπεζούντα βρίσκονταν οικοδόμοι ισάξιοι με τους Σανταίους. Μονάχα οι Ιταλοί λιθοξόοι στον Καύκασο ήσαν ανώτεροι τους, και γι’ αυτούς μιλούσαν εύφημα οι Σανταίοι.

Από την αρχή της επανάστασης του 21 μέχρι του Ρωσοτουρκικού πολέμου του 1878 οι χτίστες και οι λιθοξόοι της Σαντάς ήσαν περιζήτητοι σ’ όλη τη Μικρα Ασία. Ταξίδευαν μέχρις Άγκυρας, Σεβάστειας, Βαϊβούρτης, Ερζερούμ, Ερζιγκιάν, Βάν, Βιτλίς κι αλλού. Είχαμε τότε και αρκετούς μαραγκούς που συνόδευαν τους οικοδόμους στα ταξίδια τους και ήσαν κι αυτοί περιζήτητοι.

Αγαθάγγελος Καραϊλανίδης (Σανταίος Πετροκόπος)

Το σπουδαίο είναι ότι αμέσως απ’ την αρχή oι Σανταίοι αυτοί τεχνίτες βάλθηκαν ν’ αφήσουν σημάδια της τέχνης τους σοβαρά στην πατρίδα τους. Οι μεν μαραγκοί αφού διαρρύθμισαν τα σπίτια μας επί το ευρωπαϊκώτερο με την ί­δρυση πολλών φωτεινών διαμερισμάτων, έφτιαξαν  σ' όλα σχεδόν τα σπίτια της Σαντάς αμπάρια (αποθήκες τροφίμων), ταρέζια (ράφια για τοποθέτηση πιάτων κ. ά.), εικονοστάσια, ντουλάπια κι άλλα έπιπλα, oι δε χτίστες έφτιαξαν τις εκκλησίες και τα σχολεία , κτίρια γερά και αθάνατα  και επί πλέον έφτιαξαν καμπαναριά μεγαλοπρεπή και 1000 σπίτια λιθόκτιστα και στερεά, αρκετά από τα οποία, εκτός από τα καμπανα­ριά που τα ανατίναξαν oι Τούρκοι με δυναμίτη, σώζονται μέχρι σήμερα κι αν και ερειπωμένα θα μείνουν στους αιώνες μάρτυρες του  πολιτισμού, τον οποίο ανέπτυξε η Σαντά.