Οι αγρότες πρόσφυγες αποκτούν ρίζες στη Μακεδονία. ΜΕΡΟΣ 3ο

Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των εδαφών της Μακεδονίας είχαν μείνει ακαλλιέργητα επί αιώνες λόγω της αδια­φορίας και της έλλειψης επιχειρηματικότητας των Τούρκων κτη­ματιών.

Γεωργικό γραφείο εποικισμού στη Χαλκιδική (Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.)

Ένα άλλο, μεγάλο ποσοστό γης είχε παραμείνει επίσης ακαλλιέργητο για λόγους που για να βρει κανείς ανάλογους τους πρέπει να ανατρέξει στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα. Τα μοναχικά τάγματα της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αποτελούσαν μια ευρεία και ισχυρή κοινωνική τάξη στην Ελλάδα από τους πρώ­τους αιώνες της χριστιανικής εποχής.

Με επίκεντρο το μεγάλο και γραφικό συγκρότημα που βρίσκεται στις βραχώδεις πλαγιές του Άθω, μοναχικά ιδρύματα εγκαταστάθηκαν σε όλη την Ελλά­δα. Αυτά τα μοναστήρια έμοιαζαν με μεσαιωνικά φρούρια και οι ηγούμενοι τους έμοιαζαν με μεσαιωνικούς φεουδάρχες όσον αφορά την έκταση της έγγειας ιδιοκτησίας που διαχειρίζονταν στο όνομα της Εκκλησίας.

 Στη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων τουρκι­κής κατοχής, η Τουρκική κυβέρνηση σπάνια αναμείχθηκε στα της εκκλησιαστικής περιουσίας. Με τη γενική καταπίεση του εθνικού βίου στη διάρκεια αυτών των αιώνων υπήρξε μια φυσική παρακμή αυτών των μοναστικών κοινοτήτων. Ο αριθμός των τροφίμων εξαϋλώθηκε. Τα εδάφη που καλλιεργούσαν οι ίδιοι οι μο­ναχοί έτειναν να συρρικνωθούν στο ελάχιστο που ήταν απαραίτη­το για τη συντήρησή τους.

Τα εκκλησιαστικά εδάφη που καλλιερ­γούσαν Έλληνες ενοικιαστές συρρικνώθηκαν επίσης στα ελάχι­στα δυνατά όρια, γιατί η αρπακτικότητα των Τούρκων φοροει­σπρακτόρων αφαιρούσε κάθε κίνητρο για παραγωγή πλεονάσμα­τος. Όταν έφτασαν οι πρόσφυγες το 1922 και το 1923 η εθνική αναγκαιότητα υποχρέωσε την ελληνική κυβέρνηση να καταλάβει τα περισσότερα απ’ αυτά τα εδάφη προς χρήση των τελευταίων. Τα περισσότερα από αυτά τα εδάφη είχαν περιπέσει σε πρωτόγονη κατάσταση και το χώμα είχε καλυφθεί από αγριόχορτα και ζιζά­νια αιώνων. Το όργωμα τους για την πρώτη σοδειά ήταν πάνω από τις δυνάμεις  των χωρικών με τα πρωτόγονα εργαλεία τους. 

Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων αντιμετώπισε αυτό το πρόβλημα με την εισαγωγή αμερικανικών γεωργικών μηχανημά­των τα οποία διεκπεραίωσαν αυτό το έργο για χάρη των αγροτών. Προέκυψε όμως μια ατελείωτη ποικιλία των προβλημάτων που είχαν να επιλύσουν ο Καραμάνος* και η οργάνωσή του. Διαμά­χες προέκυψαν ανάμεσα στους γηγενείς ενοικιαστές και τους πρό­σφυγες εποίκους σχετικά με την ιδιοκτησία των εδαφών που οι πρώτοι χρησιμοποιούσαν από κοινού γενεές επί αιώνες.

Σχεδόν κάθε νέα οικογένεια που εγκαθίστατο στη Μακεδονία αποτελούσε αφορμή για μια διαμάχη σχετικά με τα όρια των αγροκτημάτων. Καμία από αυτές τις περιοχές δεν είχε ποτέ επιμετρηθεί με ακρί­βεια κι έτσι τα όρια ήταν αόριστα, όπως συμβαίνει πάντα σε μια αραιοκατοικημένη χώρα. 

Ωστόσο, με την άφιξη των προσφύγων, η χώρα γέμισε με κατοίκους και η κατοχή ακόμα κι ενός τετρα­γωνικού ποδιού εδάφους απέκτησε μεγάλη σημασία για τον ιδιο­κτήτη του. Ένα από τα μεγάλα έργα της Επιτροπής είναι μια επιμέτρηση —που βρίσκεται ακόμα εν εξελίξει και είναι αδύνατο να αποπερατωθεί για μερικά ακόμα χρόνια— με την οποία τα όρια των αγροτικών ιδιοκτησιών θα καθοριστούν με την ακρίβεια στην οποία είμαστε συνηθισμένοι στις ΗΠΑ. Στο μεταξύ η Colonization Service (Υπηρεσία Εποικισμού) στη Μακεδονία, υποχρεώθηκε να συμβιβάσει αυτές τις διαμάχες με βάση κάποια γεωγραφικά δεδο­μένα και αμέτρητη λεπτότητα όσον αφορά στους χειρισμούς που είχαν να κάνουν με την ανθρώπινη φύση.

Ο Καραμάνος και οι συνεργάτες του δεν χειρίστηκαν απλώς με αριστοτεχνικό τρόπο τα ζητήματα της στιγμής αλλά προέβλεψαν και στο μέλλον και ανέπτυξαν ταυτόχρονα τρόπους για την καθοδήγηση της αγροτική προόδου της Μακεδονίας προς την κα­τεύθυνση μιας ορθολογιστικής και επιστημονικά οργανωμένης αγροτικής οικονομίας. Η Μακεδονία δεν έπρεπε —σύμφωνα με τις απόψεις τους— να βασιστεί αποκλειστικά στα δημητριακά και τον καπνό. Οι καλλιέργειες έπρεπε να εναλλάσσονται για να διαφυλαχτεί η γονιμότητα του εδάφους. Έπρεπε να χρησιμοποιη­θούν λιπάσματα. Η αγροτική οικονομία έπρεπε να διακλαδωθεί. Η γαλακτοκομία, η πτηνοτροφία, η μελισσοκομία, η οπωροκηπευτική έπρεπε να εισαχθούν όπου ήταν δυνατόν. Τουλάχιστον το 20% των εδαφών της Μακεδονίας δεν προσφέρονταν για μόνιμη καλλιέργεια αν δεν αρδεύονταν και μέχρι τώρα αυτό έχει επιτευχθεί μόνο για το 3 τοις εκατό.

Για να εξασφαλίσει την επίτευξη αυτών των απαραίτητων βελ­τιώσεων της μακεδονικής αγροτικής οικονομίας η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων οργάνωσε εκεί έξι αγροτικούς σταθ­μούς. Μερικοί απ’ αυτούς τους σταθμούς είναι φυτώρια που ειδι­κεύονται αποκλειστικά στην ανάπτυξη αποθεμάτων δενδρυλλίων των διαφόρων οπωροφόρων που ευδοκιμούν στην περιοχή. Άλλοι σταθμοί ειδικεύονται στην εκτροφή βοοειδών. Έχει εισαχθεί ένα σύστημα που είναι πολύ γνωστό στις γαλακτοπαραγωγικές πε­ριοχές της Αμερικής, σύμφωνα με το οποίο η Επιτροπή δανείζει στους αγρότες εποίκους εισαγόμενους ταύρους ράτσας για ένα διάστημα που αρκεί για τη βελτίωση της ποιότητας των τοπικών κοπαδιών. Μερικοί από τους πειραματικούς σταθμούς ειδικεύο­νται στην πτηνοτροφία. Η μελισσοκομία αποτελεί μια από πολλού αγαπημένη ασχολία των Ελλήνων και αυτοί οι σταθμοί την ενθάρρυναν με την εισαγωγή και τον πολλαπλασιασμό κυψελών.

Πολλοί πρόσφυγες επιδίδονταν στη μεταξοκαλλιέργεια στη Μικρά Ασία. Ορισμένα μέρη της Μακεδονίας προσφέρονται γι’ αυτό το σκοπό και πέρυσι η Υπηρεσία Εποικισμού ( Colonization Service ) διένειμε περισσότερες από ένα εκατομμύριο μουριές σε αγρότες πρόσφυγες που ήθελαν να αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα ασχολία. 

Ιατρικός σταθμός στη Χαλκιδική (Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.)

Επίσης η Υπηρεσία εκτρέφει μεταξοσκώληκες εξαιρετικά υψηλής ποιότητας, ακόμα καλύτερους και από τους ιταλικούς. Καθώς η φροντίδα των μεταξοσκωληκων είναι ελαφρά εργασία, που μπορεί σε μεγάλο βαθμό να γίνει από γυναίκες και κορίτσια και καθώς μπορεί να διεξαχθεί ταυτόχρονα με την καλλιέργεια δημητριακών στο ίδιο έδαφος, αποτελεί μια ιδανική χρήση του εδάφους όπου οι συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξή της.

 Οι μουριές χρειαζονται τέσσερα χρόνια για να μεγαλώσουν όσο χρειάζεται ώστε να κοπούν απ’ αυτές κλαδιά για να τραφούν οι μεταξοσκώληκες, αλλά στο μεταξύ μπορεί κανείς να καλλιεργεί σιτάρι στο χώρο ανάμεσα στα δέντρα και όταν τα δέντρα αναπτυχθούν είναι δυνατόν να τους αφαιρούνται κάθε χρόνο οι αναγκαίες ποσότητες φύλλων για να τραφούν οι μεταξοσκώληκες χωρίς να βλαφτούν και για αόριστο χρονικό διάστημα. Τα δέντρα πρέπει να ποτίζονται με τεχνητή άρδευση. 'Ενα αγρόκτημα 15 στρεμμάτων έχει χώρο για 500 μουριές που μπορούν να παράγουν 1.200-1.300 κιλά κουκουλιών ετησίως αξίας 55-80 σεντς το κιλό. Πέρσι η Μακεδονία παρήγαγε περίπου 500 χιλιάδες κιλά κουκουλιών και υπολογίζεται οτι το 1932, όταν οι μουριές θα έχουν αναπτυχθεί η παραγωγή θα φτάσει τα δυο εκατομμύρια κιλά το χρόνο.

'Ενα από τα σημαντικά επιτεύγματα του Καραμάνου ήταν το ότι έσωσε τους σιτοπαραγωγούς από τα καταστρεπτικά αποτελέσματα του κακού κλίματος. Η Χαλκιδική —η χερσόνησος με το περίεργο σχήμα νοτιο-ανατολικά της Θεσσαλονίκης που μοιάζει με ένα χέρι με απλωμένα τα τρία δάχτυλα— σαρώνεται συχνά από το Σιρόκο, έναν ξερό άνεμο που ξεραίνει και καίει τα σπαρτά. Οι αγρότες της Χαλκιδικής καλλιεργούσαν την τοπική ποικιλία μικρόκοκκου σίτου που αποδείχτηκε εξαιρετικά τρωτός από το Σιρόκο. Ο Καραμάνος εισήγαγε μεγαλόκοκκο σίτο από την Αυστραλία και αυτή η ανθεκτική ποικιλία από τις καυτές πεδιάδες του Antipodes ευδοκίμησε στη Χαλκιδική και αποδείχτηκε σωτήρια για τους αγρότες.

Τα εδάφη όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες δεν τους δωρήθηκαν από μέρους της κυβέρνησης αλλά τους πουλήθηκαν με εξαιρετικά ελαφρούς όρους. Η αξία κάθε αγροτεμαχίου υπολογίζεται με συντηρητικά δεδομένα και ο αγοραστής υποθηκεύει το κτήμα στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων ώστε να υπάρχει εγγύηση της εξόφλησής του. Η αποπληρωμή γίνεται με μικρές δόσεις και το προς εξόφληση υπόλοιπο επιβαρύνεται με τοκους.

Η χρηματοδότηση της σποράς γίνεται μέσω των αγροτικών συνεταιρισμών. Όλοι οι αγρότες ενός χωριού οργανώνονται σε μια εταιρία, η οποία κατέχει ως ασφάλεια την προσωπική περιουσία όλων των μελών ως συμπληρωματική εγγύηση των δανείων που απαιτούνται για την τρέχουσα χρηματοδότηση της σποράς. Αυτό το συνεταιριστικό σύστημα ταιριάζει με τον εθνικό χαρακτήρα και την πολιτική πρακτική των Ελλήνων με την εξαιρετικά ανεπτυγμένη αίσθηση τοπικής αυτοδιοίκησης.

 Σχεδόν χίλιοι τέτοιοι συνεταιρισμοί έχουν ιδρυθεί στη Μακεδονία με συνολικό κεφάλαιο τριών εκατομμυρίων δολαρίων. Οι ηγέτες αυτών των συνεταιρισμών εκλέγονται με το ακόλουθο ενδιαφέρον σύστημα: Οι αγρότες μιας κοινότητας οργανώνονται σε ομάδες εικοσιπεντε ατόμων που εκλέγουν ένα από τα μέλη τους ως εκπρόσωπό τους. Στη συνέχεια οι εκπρόσωποι των διαφόρων ομάδων συναθροίζονται και εκλέγουν έναν επικεφαλής ο οποίος πρέπει να λάβει τα τρία τέταρτα των ψήφων.

Henry Morgenthau
Αμερικανός δικηγόρος και διπλωμάτης
Πρόεδρος της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων

* Ο γεωπόνος Ιωάννης  Καραμάνος

Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη το 1891 και σπούδασε γεωπονικές επιστήμες στην Ιταλία. Σαν γεωπόνος εργάστηκε στο Μεσολόγγι και στην Καλαμάτα, όπου εισήγαγε την καλλιέργεια του ρυζιού. 

 Εργάστηκε σαν σύμβουλος της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης (1921-1922). 

Το 1922 διορίστηκε γενικός διευθυντής Εποικισμού της Μακεδονίας και το 1929 γενικός διευθυντής του υπυουργείου γεωργίας μέχρι 1932.

Εξελέγη βουλευτής Λέσβου το 1936 με το Κόμμα Φιλελευθέρων.

Στην κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου διορίστηκε υπουργός Γεωργίας και Επισιτισμού από το 1941 ως το 1942.

Καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη έπειτα από την απελευθέρωση και αποφυλακίστηκε το 1951. Αργότερα διετέλεσε διοικητής της ΑΤΕ και πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Γεωπόνων.