Η μονή της Αγίας Σοφίας

"Η θρησκεία ήταν και μετέπειτα ο μοναδικός δεσμός που συνένωνε πνευματικά τις διαμελισμένες μάζες και αγκάλιαζε σαν ισότιμα μέλη μιας οικογένειας όλους τους Έλληνες, από το Μωριά μέχρι τη Κωνσταντινούπολη, την Τραπεζούντα και……"

 J .PΗ. Falmerayer σ. 313, 297

Την Τραπεζούντα την στόλιζαν πλήθος Βιβλιοθήκες και Σχολές Ελληνικές.

Κατακλύζονταν από άρχοντες, δασκάλους, μοναχούς και λογίους. Από το 1185 με την πτώση του Ανδρόνικου Κομνηνού στην Κωνσταντινούπολη και το 1204 φεύγοντας τότε, τους Λατίνους, σχεδόν όλη η αφρόκρεμα της Πόλης, από άρχοντες και γενικά ανθρώπους των γραμμάτων, είχαν καταφύγει στην Τραπεζούντα.

Αργότερα με την κατάλυση της Φραγκοκρατίας, από τον Μανουήλ Παλαιολόγο, που θέλησε να εφαρμόσει την Ένωση των Εκκλησιών, νέο κύμα αρχόντων - ανθενωτικων - με τις οικογένειες και τ' αγαθά τους και λόγιοι έφτασαν στην Τραπεζούντα. Ήταν, λοιπόν, ονομαστή για την ανάπτυξη των Γραμμάτων κι όχι μονάχα στην Ελλάδα, μα και παντού.

"Οι Μεγάλο-Κομνηνοί, οι οποίοι είχαν μεταφέρει στην νέα έδρα της αυτοκρατορίας τους, την κληρονομική και κυριαρχούσα στον Οίκο τους αγάπη, για την μόρφωση και τις ωφέλιμες γνώσεις, όχι μόνον άνοιγαν τις πόρτες του παλατιού τους και τιμούσαν με τίτλους και διακρίσεις εκείνους που προσπαθούσαν να διευρύνουν το πεδίο της ανθρώπινης γνώσης, αλλά και τους ενίσχυαν γενναιόδωρα με χρήματα, για να μπορούν να επισκέπτονται ξένες χώρες και να μεταφέρουν και στην χώρα τους, τα επιστημονικά επιτεύγματα των άλλων λαών ".

Ερείπια ιερής μονής Αγ. Γεωργίου Περιστερεώτα

 Στις βιβλιοθήκες των Μονών, Βαζελώνος, Αγίου Ευγενίου, Σουμελά, Περιστερά, Αγίας Σοφίας και τόσων άλλων, ξακουστών μοναστηριών, δεν υπήρχε βιβλίο, που να μην βρισκόταν εκεί.

Η πριγκίπισσα Θεοδώρα, με την Θεοδούλη, μικρανεψιά του Βησσαρίωνα (από ένα, απ' τα δεκατέσσερα αδέρφια του), τη Μαρία την εξαδέλφη της (κόρη του Δεσπότη Δαβίδ), τη Μαρία Γκατελούζη γυναίκα του συμβασιλιά Αλέξανδρου, θεία της, την Άννα Μουρούζη και την Ευδοκία Υψηλάντη, είχαν αποφασίσει εκείνη την ημέρα να επισκεφτούν τον ναό της Αγίας Σοφίας, που βρισκόταν έξω από την Τραπεζούντα, περίπου μισή ώρα.

 Την πριγκιπική άμαξα ακολουθούσαν με τ' άλογά τους, οι αξιωματούχοι και παιδαγωγοί της Θεοδώρας και της Μαρίας, που διακρίνονταν για την ευρυμάθειά τους. Γιατί, συνήθως οι παιδαγωγοί για τα παιδιά των αρχόντων είχαν φοιτήσει σε φημισμένες Σχολές, που διατηρούσαν οι διάφορες μεγάλες Μονές, όπου όχι μονάχα Τραπεζούντιοι μα κι από μακρινά μέρη έρχονταν για ν' ακούσουν τους φημισμένους δασκάλους.

Οι παιδαγωγοί της Θεοδώρας και των άλλων πριγκίπων, προτιμούσαν, αντί να μεταδίδουν ξερές γνώσεις, να φέρνουν τους μαθητές τους απ' ευθείας σ' επαφή με αρχαιολογικούς χώρους, με Μονές και Μοναστήρια ονομαστά για τους θησαυρους τους, από τα αφιερώματα των προσκυνητών, αλλά κύρια για να επισκεφτούν επιτόπια τις Βιβλιοθήκες τους με τα σπάνια χειρόγραφα.

Άφηναν λοιπόν πίσω τους την Ακρόπολη με τ' ανάκτορα. Έφτασαν στα τείχη γύρω από την πόλη που ανήκουν σε διάφορες εποχές κι έχουν τέσσερις πύλες. "Του Ιουστινιανού", "η Πύλη της Αγίας Δυνάμεως", "η Πύλη του Ιωάννου" και "η Πύλη των Κορτίων" (από τον ναό του Γεωργίου Κορτίας).

Στη Θεοδώρα, μα και σ' όλες της συνοδείας της, πολύ άρεσαν αυτές οι έξοδοι. Είχε τόση κίνηση η Τραπεζούντα. Έμποροι πηγαινοέρχονταν, από κάθε γωνιά της γης, παπάδες Φραγκισκανοί, Βενετσιάνοι, αφού και εκπρόσωπος του Βενετσιάνικου κράτους υπήρχε εκεί με "το δικαίωμα να διατηρεί στο παλάτι του ευγενείς νεαρούς, υπηρετικό προσωπικό και μια μπάντα μουσικής". (Έξω από τα τείχη της Τραπεζούντας).

Από τα παράθυρα της πριγκιπικής άμαξας παρατηρούσαν, λοιπόν, τους πλούσιους κι αργόσχολους, τους μοναχούς και τους απλούς πολίτες. Χαίρονταν να βλέπουν τους λιγνούς και ωραίους Τραπεζούντιους, άνδρες και γυναίκες!

Ήταν άλλωστε πασίγνωστη σ' Ανατολή και Δύση "η ομορφιά της Τραπεζούντιας νεολαίας". Κι η διαδρομή συνεχιζόταν ανάμεσα σε κήπους, σε ανηφοριές, σε εκκλησίες, πύργους και πυργίσκους. Μια συνεχής εναλλαγή. Τα σπίτια διώροφα- τριώροφα, πνιγμένα στα λουλούδια και τις κληματαριές, με μετόπες αρχαίας ελληνικής τέχνης. Ένα πανηγύρι από χρώματα, ευωδιές, κι ανθρώπους.

Άφησαν πίσω τους και τα εξωτερικά τείχη. Ο Πόντος απλωνόταν μπροστά τους και το θαλασσινό μύρο τους χαιρέτισε. Η κίνηση κι εδώ ήταν μεγάλη.

"H Τραπεζούντα ήταν και κέντρο εμπορικών ανταλλαγών ανάμεσα στις χώρες της Ανατολής και της Δύσης, γι' αυτό στις ακτές των Κομνηνών έφταναν ασταμάτητα, τα πλοία όλων των λαών...." φορτωμένα, μ' όλου του κόσμου τ' αγαθά.

Εκεί στα εξωτερικά τείχη, προς τα δυτικά, κάπου μισή ώρα μακριά, φάνηκε πάνω στο λόφο το μεγάλο μοναστήρι, που στο κέντρο του βρισκόταν ο ωραίος ναός Αγίας Σοφίας!

Σε λίγο βρίσκονταν εκεί. Η Θεοδώρα με τη συνοδεία της κατέβηκαν από τη χρυσοπoικιλμένη άμαξα. Το ίδιο κι οι συνοδοί της, έσπευσαν ν' αφιππεύσουν και να πλησιάσουν. Όλοι τους θαύμαζαν εκείνο τ' όμορφο και μεγάλο μοναστήρι, το πνιγμένο στο πράσινο.

Τούτο το Μοναστήρι, άρχισε ο παιδαγωγός της Θεοδώρας όπως προχωρούσαν, κτίστηκε από τον "Μανουήλ Α', το Μεγάλο-Κομνηνό".

Ο τεράστιος περίβολος μοσχοβολούσε, από τα λουλούδια, τα πορτοκαλόδεντρα και  τ' άλλα οπωροφόρα. Στο μεταξύ από το μοναστήρι, ειδοποιημένοι από έναν αξιωματούχο, έφτασαν ο ηγούμενος, δυο μοναχοί κι άλλοι λόγιοι, να υποδεχτούν τους "υψηλούς" επισκέπτες τους και να τους ξεναγήσουν. Κι όπως η ημέρα ήταν ωραία, αρκετοί είχαν έρθει, κάτι, που συνήθιζαν πολύ, κυρία στις γιορτές, για να ξεκουράζονται ταυτόχρονα και να θαυμάζουν την υπέροχη θέα, από εκείνον τον λόφο.

Αγία Σοφία

Στο ναό, ο θόλος με τον Παντοκράτορα, ήταν κάτι το πολύ εντυπωσιακό, Το ίδιο και η μεγάλη εικόνα του ιδρυτή του Μοναστηριού, Μανουήλ, θαύμασαν το οικόσημο των Μεγάλων-Κομνηνών. Αυτό παρίστανε ένα "τραπέζι και πάνω του ένα μαξιλάρι. Πάνω σ' αυτό, υψώνεται ένας σταυρός και ένα ευαγγέλιο που ακουμπά πάνω στο σταυρό. Πάνω στο σταυρό κάθεται ένα περιστέρι, ενώ τριγύρω του υπάρχει το ευαγγελικό ρητό "Το Πνεύμα το άγιον, ο παρά του Πατρός εκπορεύεται".

Εκεί τους εξήγησαν, πως οι τέσσερις μεγάλες κολόνες στις οποίες στηρίζεται ο ναός, ήταν από πέτρα της Φρυγίας. Οι τρεις πύλες του ναού, ήταν λεπτοσκαλισμένες, κι όσο για το δάπεδο, ήταν ένα από τα πιο σπάνια κι εντυπωσιακά ψηφιδωτά, που είχαν δει.

Δεν παράλειψαν, να τους οδηγήσουν και στο παρεκκλήσι του Αγίου Σάββα. Και λίγο πιο πέρα βρισκόταν το μεγάλο και ψηλό καμπαναριό, που είχαν "τέσσερις ναούς, τον έναν μέσα στον άλλο". Όσο για τις υπέροχες τοιχογραφίες, για ώρα τις περιεργάστηκαν και τις θαύμασαν.

Η Βιβλιοθήκη του Μοναστηριού ήταν πολύ μεγάλη. Όλα τα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων βρίσκονταν εκεί. Ολόκληρη αίθουσα με ταξινομημένα αρχαία χειρόγραφα, αυτοκρατορικά σιγίλια, κώδικες. Τι θησαυρός!

Οι γραφείς και αντιγραφείς εργάζονταν συνεχεία.

Η μέρα τέλειωσε γρήγορα. Σαν η Θεοδώρα με τη συντροφιά της επέστρεψαν στ’ ανάκτορα, οι ίσκιοι ένα γύρω όλο και ψήλωναν. Η χαρά τους ήταν ζωγραφισμένη στα ξαναμμένα πρόσωπά τους.

Υπέροχη η ιδέα σου, Θεοδώρα. Και τι περιποίηση! Πότε ετοιμάστηκαν όλα εκείνα τα θαυμάσια πράγματα;

Ναι! ναι! συμφώνησαν όλες.

Τι μοναστήρι κι αυτό. Τι θέα!

Είναι ωραίο μοναστήρι πραγματικά και με σπουδαία κειμήλια. Φυσικά κι η βιβλιοθήκη του είναι από τις λίγες, είπε η Θεοδώρα.

-Συμφωνώ σ' όλα, μπήκε στη συζήτηση η Άννα Μουρούζη. Όμως και το μοναστήρι του Περιστερά, το χτισμένο πάνω σε βράχο, είναι σπουδαίο.

Αυτό, όμως είναι μακριά, είπε η Θεοδούλη, πάνω από δυο μέρες από εδώ.

Ναι, έτσι είναι, αλλά η θέα ψηλά από το βουνό είναι κάτι που δεν περιγράφεται. Δάση με υπέροχα δέντρα. Κι όσο για τη Βιβλιοθήκη του, είναι πια ονομαστή.

Όνομα κι αυτό, είπε η Θεοδούλη. Το μοναστήρι του Περιστερά, άκου κει.

Έχει κι αυτό την ιστορία του.

Να την ακούσουμε  

Να, πρώτα-πρώτα έφτασε εκεί ένας καλόγηρος. Μαγεύτηκε από τη θέα κι έμεινε εκεί. Η αγάπη του για τα περιστέρια έγινε γνωστή σ' όλη τη γύρω περιοχή.

Σαν χτίστηκε, λοιπόν, το μοναστήρι πήρε αυτό το όνομα.

Έχουμε στην αυτοκρατορία τα περισσότερα και ωραιότερα μοναστήρια. Όλα με Βιβλιοθήκες και Σχολές, όπου διδάσκουν οι πιο μορφωμένοι δάσκαλοι,είπε η Δέσποινα Μουρούζη.

Προτείνω, είπε η Θεοδώρα, να προγραμματίσουμε εκδρομές, ώστε να γνωρίσουμε, τουλάχιστον, το πιο ονομαστά.

Αγία Σοφία

Η συντροφιά ενθουσιάστηκε από τη πρόταση της Θεοδώρας, κι αποφάσισαν η επόμενη εξόρμηση να προγραμματιστεί για τη Μονή Σουμελά, που βέβαια ήταν πιο μακριά. Να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγιάς, που τη ζωγράφισε με το ίδιο το χέρι ο Απόστολος Λουκάς. Φυσικά να χαρούν τη Βιβλιοθήκη με τα πολλά χειρόγραφα και τα πολύτιμα βιβλία. Ν' ακούσουν τους ξακουστούς δασκάλους, αλλά και να θαυμάσουν τα πλούσια αφιερώματα, κοσμήματα από χρυσό, διαμάντια και μαργαριτάρια και να δουν τα μετόχια της τ' αμέτρητα.

Και το μοναστήρι του Βαζελώνα; ακούστηκε η φωνή της Θεοδούλη. Αυτό είναι αρχαιότερο από της Σουμελά.

Είμαι σύμφωνη, είπε τότε κι η Μαρία η Γατελούζαινα. Ώρα όμως να δω τον μικρό μου Αλέξιο.

Έρχομαι μαζί σου, πετάχτηκε η Θεοδώρα. Πιο όμορφο παιδάκι, απ' αυτό,δεν υπάρχει. Είναι η αγάπη μου. Μαρία θάρθεις; ρώτησε την εξαδέλφη της και για την  Θεοδούλη και την Άννα προσέθεσε:

θα ιδωθούμε στο τραπέζι.

Μα φυσικά.

Η Θεοδώρα με την ξαδέρφη της και τη θεία της κατευθύνθηκαν προς τα διαμερίσματα της τελευταίας. Η Άννα Μουρούζη, η Ευδοκία Υψηλάντη και η Θεοδούλη, κίνησαν για τα δικά τους διαμερίσματα, των αυλικών.

Αυγή Β. Παπάκου

Απόσπασμα από το βιβλίο:"Θεοδώρα η θρυλική Τραπεζούντια Πριγκήπισσα"