ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ ΚΑΤΆ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1856 - 1923

 Εδώ και ένα περίπου χρόνο μελετώ το περιεχόμενο έξι ανεκδότων εκκλησια­στικών κωδίκων της Τραπεζούντας, που καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος της περι­όδου 1856 - 1923. Όλοι οι κώδικες τηρούνται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και αποτελούν μέρος της μεγάλης αρχειακής ενότητας Αρχείον του τέως Ταμείου Ανταλλαξίμων. 

Τρεις αφορούν τον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου της συνοι­κίας Τζαρτακλή και δύο τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης. Ο έκτος κώδικας είναι μητρώο γεννήσεων και βαπτίσεων μέρους της επαρχίας Τραπεζούντας, ενημερωμένος κατά ενορίες. Περιγραφή των κωδίκων θα γίνει παρακάτω, αφού προηγηθεί μία σύντομη αναφορά στο ιστορικό των δύο ναών.

Ο ναός του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου φαίνεται ότι κατείχε τη θέση άλλου παλαιότερου ομώνυμου ναού, που είχε προέλθει από μετονομασία άλλου ερειπωμένου γειτο­νικού του βυζαντινού, αφιερωμένου στον Τίμιο Σταυρό. Από τις ιστορικές πηγές αναφέρεται ως ενοριακός, στις αρχές του 17ου αιώνα.

Το 1918, ο Τραπεζούντιος λόγιος Βασίλειος Μυστακίδης διατύπωνε την απορία του αναφορικά με την ως τότε διατήρηση της τουρκικής προσθήκης Τζαρτακλή για τον ναό και την ελληνοκατοικημένη συνοικία του, αφήνοντας τοις Τραπεζουντίοις λόγιοις τα λοιπά, όπως έγραφε χαρακτηριστικά.

Κατά την άποψή μου, η προσθήκη αυτή διατηρήθηκε για τον Άγιο Γεώργιο, γιατί έτσι διακρινόταν από τον γειτονικό ναό του Αγίου Γεωργίου Κορτιά, Κουρτ(σ)ά ή Κουρτζά, όπως ακουγόταν παρεφθαρμένη η βυζαντινή προσωνυμία του.

Ας σημειωθεί ότι και οι Τούρκοι της Τραπεζούντας, το τζαμί που στεγαζόταν στον ναό της Αγίας Σοφίας, το αποκαλούσαν Αγιά Σοφιά τζαμισί, για να το ξεχωρίζουν από τα γειτονικά ποικιλώνυμα τεμένη που είχαν δημιουργηθεί από τις διαδοχικές καταπατήσεις των βυζαντινών ναών της Παναγίας Χρυσοκεφάλου, του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, του Αγίου Ευγενίου, του Αγίου Φιλίππου και ενός ακόμη ναού αγνώστου ονόματος.

Η ενορία του Αγίου Γεωργίου εκτεινόταν κατά το μεγαλύτερο μέρος της στον εσωτερικό και κατά το μικρότερο στον εξωτερικό οικιστικό χώρο της ΒΑ πλευράς των τειχών του μέσου φρουρίου της Τραπεζούντας. Το 1856, που αρχίζει ο πρώτος κώδικας, περιστοιχιζόταν από τις ενορίες της Υπαπαντής, του Αγίου Βασιλείου και του Χριστού.

Την ίδια εποχή, στην ενορία του Αγίου Γεωργίου ανήκαν τα παρεκκλήσια, όπως χαρακτηρίζονται από τα ιστορικά κείμενα, της Αγίας Τριάδας, της Ευαγγελίστριας, του Αγίου Κωνσταντίνου και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Το τελευταίο βρισκόταν σε μετόχι της μονής Παναγίας Σουμελά. Η Αγία Τριάδα συστεγαζόταν με την αρμενική εκκλησία, από την οποία τη χώριζε ένας μεσότοιχος.

Από τη στατιστική απογραφή της μητρόπολης Τραπεζούντας κατά τη διετία 1913 - 1914, πληροφορούμεθα ότι στην ενορία του Αγίου Γεωργίου ανήκε μόνον το παρεκκλήσιο της Αγίας Τριάδας. Ο Άγιος Κωνσταντίνος είχε κατεδαφιστεί από τους Τούρκους το 1880, ενώ η Ευαγγελίστρια ανήκε στην ενορία του Αγίου Βασιλείου. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου δεν σώζεται σήμερα. Κατεστράφη το έτος 1962.

Ο ναός του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης ήταν ο μεγαλύτερος από όλους τους ενεργούς ναούς της Τραπεζούντας. Χτισμένος κοντά στην άκρη της θάλασσας, στο υψηλότερο σημείο μιας βραχόσπαρτης προεξοχής, έδενε αρμονικά και εντυπωσιακά με τα γειτονικά επιβλητικά κτίρια του ελληνικού Φροντιστηρίου και της μητρόπολης Τραπεζούντας. Ως μητροπολιτικός καθιερώθηκε το 1665, μετά τη μετατροπή σε τζαμί του μέχρι τότε καθεδρικού ναού του Αγίου Φιλίππου. Στα μέσα του 1863 κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε νέος και πιο ευρύχωρος ναός.

Την ίδια εποχή, στην ενορία του Αγίου Γρηγορίου ανήκαν και τα παρεκκλήσια της Αγίας Κυριακής, των Αγίων Ασωμάτων, της Αγίας Παρασκευής και της Αγίας Αναστασίας. Η στατιστική απογραφή του 1913 - 1914 περιλαμβάνει και το παρεκκλήσιο του Αγίου Ανδρέα, που στεγαζόταν σε ένα σπήλαιο σκαμμένο από τους αιώνες μέσα στους βράχους. Ο ναός του Αγίου Γρηγορίου δεν σώζεται σήμερα. 

Κατεστράφη πριν από δέκα περίπου χρόνια κατά την εκτέλεση έργων οδοποιίας στην παραλία της Τραπεζούντας.

Χρήστος Ρέππας

Από την εισήγηση του στο Β' παγκόσμιο Συνέδριο Ποντιακού Ελληνισμού

Θεσσαλονίκη 31 Ιούλη-  7 Αυγούστου.