Εν Τραπεζούντι ετος.... ΜΕΡΟΣ 2ο

Τι πλήθος, Θεέ μου, μαζευόταν εκεί κάθε χρονιά -Δεκαπενταύγουστο- απ’ όλο τον Πόντο και την Ρωσία και τι τραγούδια και χοροί και κεμεντζέδες και νταούλια, μέρες ολόκληρες, κι οι καλόγεροι να έχουν ετοιμασμένα τα καζάνια με τα φαγιά και τα ψωμιά, να τραβάνε τις κάμες οι λεβέντες ζιπκαλήδες για την «σέρα» και δόστου χοροί και τουφεκιές και κουμπουριές ν’ αντιλαλούνε την χαρά της Ρωμιοσύνης.

Αγία Άννα - Τραπεζούντα

Λέει η γιαγιά κι ο πιτσιρίκος ακούει και τα βλέπει όλα -με το μυαλό του- θα­μπωμένος.

Καλά τα χωριά κι οι εξοχές, αλλά η γειτονιά μας; Ω, δεν μπορούσε να γίνει σί­γουρα σ’ όλο τον κόσμο πιο όμορφη και πιο ευτυχισμένη γειτονιά απ’ την δική μας! Απέναντι απ’ την πόρτα μας ήταν το σπίτι των Εβραίων, με την καλοσυνά­τη εκείνη οικογένεια - τον Αβραάμ, τον Ισαάκ, τον Ιακώβ, την Φουρτουνί και την Ρεβέκκα, που κρατούσε πάντα ένα μωρό στην αγκαλιά της και το ρωτούσε:

-Κομάν τυ τ’ απέλ;

Κι εκείνο απαντούσε:

- Τιοκομόόόόόζο!

Πώς καταλάβαινε την άγνωστη γλώσσα εκείνο το μωρό, ήταν, βέβαια, ένα θαύ­μα, αλλά όχι και το μόνο μέσα στο σπίτι των Εβραίων. Σωστή «αυλή των θαυμάτων» ήταν η αυλή του εβραίικου σπιτιού, προ πάντων όταν έφτανε απ’ την Κωνσταντι­νούπολη η πραμάτεια μέσα σε μεγάλες ξύλινες κασόνες. Γιατί ο καλός μας Αβρα­άμ ήταν γυρολόγος έμπορος γυαλικών και κάθε πρωί έβγαινε απ’ το σπίτι του φορ­τωμένος μ’ ένα πελώριο μακρύ καλάθι, γεμάτο όλων των ειδών τα γυαλικά, πιάτα, ποτήρια, και γύριζε όλη την Τραπεζούντα διαλαλώντας το εμπόρευμά του.

Τρέχαμε όλα τα παιδιά μέσα στην αυλή, όταν ξεκάρφωναν κι άνοιγαν τις κασόνες και τότε τι να δουν τα μάτια σου! Μα ήταν ένα όνειρο τα πράματα που βγάζαν πολύ προσεκτικά ο Αβραάμ κι ο Ιακώβ -βοηθούσαν κι η Φουρτουνί με την Ρεβέκκα- ποτήρια όμορφα, καράφες ολοστρόγγυλες μ’ ένα στενό λαιμό, κανάτες με τα χερούλια τους κι ένα κεφάλι κόκορα απ’ όπου θάτρεχε το νερό -άκουσον, άκουσον!- φρουτιέρες χρωματιστές, κίτρινες, πράσινες, με ζωγραφισμένα μέσα αχλάδια, μήλα, σταφύλια, αλατιέρες που αντί για χερούλι είχαν ένα κεφάλι αραπάκου που γελούσε -άκουσον, άκουσον! - και τι πιάτα πελώρια, άλλα μακρουλά, άλλα στρογγυλά, του κόσμου τα γυαλικά, ατελείωτα κι αστραφτερά. Από κάθε κασόνι, βγάζαν όλο και κάτι καινούργιο.

-Αυτό τι είναι, Αβραάμ;

Κι όλο μας εξηγούσε ο Αβραάμ που τον θεωρούσαμε τον μεγαλύτερο έμπορο του κόσμου και τον αγαπούσαμε, όπως και τους άλλους, και η αυλή τους μας ήταν πάντα ανοιχτή, να βλέπουμε ή να παίζουμε τα παιδιά - του Ταργοντζίδη, του Καράλη, γείτονες, τ’ «αρμενοπούλια» με τον Αράμ, που καθόντουσαν λίγο παρακά­τω, και τα «τουρκοπούλια», το Χασανάκι και τον Ιλιάς, που μέναν λίγο πάρα πέρα.

Πειράζαμε, βέβαια, τ’ αρμενοπούλια εμείς, φωνάζοντας:

Αρμενί κουκούτς κουκούτς

 Πασκαλίνα τρουτς προυτς!..

Πειράξαμε και τα τουρκοπούλια, χτυπώντας τις γροθιές μας την μια απά­νω στην άλλη:

Ιλιά, κουλιά χέσον και κουμουλία!..

Χωρίς καυγάδες γινόντουσαν όλα αυτά, εκτός, φυσικά, απ’ τον πετροπόλε­μο που άρχιζε αμέσως. Συχνά έτρεχα στην μητέρα μου, που βλέποντας το αίμα στο κεφάλι μου έφερνε γρήγορα καπνό να μου βάλει στην πληγή, φωνάζοντας:

-     Ποίον αφορισμένον έτον; Σην γην να εμπαίν’!

Τραπεζούντα -Λιμάνι

Αυτά, όμως, ήταν τίποτα μπροστά στην χαρά του παιχνιδιού και των ωραίων θεαμάτων στην αυλή των Εβραίων, που μας τραβούσε σαν μαγνήτης όλο τον χρόνο, εκτός, απ’ την Μεγαλοβδομάδα. Τότε απότομα κοβόντουσαν οι σχέσεις μας, ούτε ο πατέρας μου, ούτε κανείς από το σπίτι λέγαν μήτε την «καλημέρα» στους Εβραίους. Κι εμείς τα παιδιά, ξεχνώντας μονομιάς το καλοσυνάτο φέρ­σιμο των γειτόνων μας, κοιτούσαμε με φρίκη την πόρτα τους, πίσω από την οποία -ξέραμε καλά- ο Αβραάμ έστηνε ένα βαρέλι με καρφιά κι όποιο χριστια­νικό παιδί κατάφερνε να πιάσει, τόβαζε μέσα, κυλούσε το βαρέλι, κι έπινε ύστε­ρα το αίμα του.

-     Πρόσεχε, μου έλεγε η μητέρα μου. Αφορισμένοι είν’ αυτοί!

Αμέ δεν πρόσεχα; Τις νύχτες έβλεπα ολοκάθαρα αυτό το βαρέλι και ζαρωμένος στο κρεβάτι μου δεν μπορούσα να κλείσω μάτι από φόβο. Αυτοί που σταύρωσαν το Χριστό θα τόχαν τίποτα να με αρπάξουν κι εμένα και να με βάλουν στο βαρέλι;

Θα ξέραν, φυσικά, οι καημένοι οι Εβραίοι το τι πιστεύαμε για δαύτους και βλέποντας, εξ άλλου, την απότομη έχθρα μας -τι να κάνουν;- κλείναν παρά­θυρα και πόρτες όλη την Μεγάλη Εβδομάδα κι αυτό ήταν η ολοφάνερη απόδει­ξη για μας το τι θα κάναν μέσα οι αφορισμένοι και το τι παιδιά θα είχε κουβα­λήσει ο Αβραάμ -κρυμμένα μέσα στο καλάθι του- και θα τάχει στριφογυρίσει σίγουρα μέσα στο βαρέλι.

Μετά το Πάσχα, όμως, όλα ξεχνιόντουσαν. Άνοιγαν οι Εβραίοι τα παραθύρια τους κι οι σχέσεις μας ξανάρχιζαν το ίδιο στενές κι εγκάρδιες όπως και πρώτα.

Ναι, όλα ήσαν τότε χαρούμενα κι ας μας τρόμαζε καμιά φορά ο «Βελονάς», που όταν ακούγαμε την φωνή του από μακριά παίρναμε δρόμο τα παιδιά -πω, πω, τι πανικός! - και τρέχαμε σαν παλαβά να διπλαμπαρωθούμε.

Μα να τον έβλεπες και σήμερα ακόμα θα φοβόσουν! Τ’ ήταν εκείνος ο άν­θρωπος! Οι Τούρκοι τον πίστευαν άγιο και στεκόντουσαν ευλαβικά στο πέ­ρασμά του, προσφέροντάς του τα γροσάκια τους. Ψηλός, θεόρατος, με πρό­σωπο άγριο και πυκνά κατάμαυρα μαλλιά που πέφταν στους ώμους του, μέ­χρι την μέση, γύρω-τριγύρω στο κορμί του. Από τη μέση κι απάνω ολόγυμνος και παρακάτω τυλιγμένος με προβιά. Στο στήθος του χοντρές βελόνες -σαν σακοράφες- που τρυπούσαν το πετσί του από την μια μεριά και βγαίνανε από την άλλη, πολλές τέτοιες, να τις κοιτάς και ν’ ανατριχιάζεις. Κρατούσε στο ένα χέρι του μια στρογγυλή σφαίρα, με μακριά λαβή, όπου ήσαν εφαρμο­σμένα αλυσιδάκια με μετάλλινες μπαλίτσες, τίναζε θυμωμένα το χέρι του και κουδούνιζαν οι μπαλίτσες. Στο άλλο χέρι του κρατούσε ένα μεγάλο κέρατο, κυρτό, που το άπλωνε στους περαστικούς του δρόμου, βγάζοντας μια απίθα­νη, υπόκωφη φωνή:

-    Χούούού! Αλα-χούούού!

Ήταν σαν μια κραυγή ζώου αυτή, παράξενη, βαθιά, που λες κι έβγαινε από τα σωθικά του, διαπεραστική ωστόσο σε τέτοιο σημείο που την ακούγαμε από πολύ μακριά και καθώς τον είχαμε δει πολλές φορές από κοντά ν’ απλώνει το κέρατό του και να τινάζει την μπιχλιμπιδωτή του σφαίρα, τέτοιος φόβος μας έπιανε που βάζαμε φωνή:

-    Ο Βελόνας!

Και παίρναμε την τρεχάλα, σκοντάφταμε και κυλιόμαστε και θυμώνανε οι Τούρκοι γιατί το θεωρούσαν πολύ προσβλητικό να φοβόμαστε τον άγιό τους. 

- Ποιος ξέρει τι παραμύθια μας λέγανε γι’ αυτόν οι πατεράδες μας, γκιαούρ ογλού γκιαούρ! Σπάνια, όμως, ο τρομερός τούτος άγιος των Τούρκων έκανε την εμφάνισή του στην πόλη μας γιατί φαίνεται ότι γύριζε κι αλλού -σε άλλες πο­λιτείες και χωριά- κι έτσι, ευτυχώς, δεν μας χάριζε πάρα πολύ συχνά την ευ­καιρία να τον ακούμε.

Άλλωστε, τον ξεχνούσαμε γρήγορα τον Βελονά, γιατί κάθε τόσο είχαμε και μια καινούργια ευχαρίστηση στην γειτονιά μας - να, έξαφνα, όπως το «σουνέτι», πότε του ενός και πότε του άλλου φίλου μας τουρκόπουλου, του Ιλιάς, του Χασανίκου, του Σουκρή.

Με περιέργεια περιμέναμε την μέρα, επειδή ξέραμε ότι κανένα από τα «Τουρ­κοπούλια» δεν μπορούσε να ξεφύγει εκείνο, που αν για κείνα ήταν μια δοκιμα­σία για μας όμως ήταν πολύ μεγάλη ευχαρίστηση επειδή συνοδευόταν με γλέντια, νταούλια και ζουρνάδες.

-    Πότε θα σε κόψουν Ιλιάς;

Θύμωνε ο Ιλιάς και στην απλή ιδέα ότι ζύγωνε ο καιρός του:

-    Σικτίρ, γκιαούρ!...

Τραπεζούντα-Μίθριο όρος

Η απάντησή μας ήταν η κατάλληλη με απαραίτητη συνέχεια τον πετροπό­λεμο. Όσο, όμως, και νάθελε το «τουρκοπούλι» να διώξει απ’ το μυαλό του την ιδέα, έφτανε κάποτε η μέρα και νάσου η γειτονιά μας αντηχούσε απ’ το νταού­λι, νάτος που ερχότανε κι ο χότζας με το ξουράφι για το ιερό καθήκον.

Μας ήταν κάτι το ακατανόητο -να τους κόβουν «εκεί πέρα»- αλλά τι μας ένοιαζε εμάς; Εμείς χαιρόμαστε τα νταούλια και τους ζουρνάδες και την άλλη μέρα τ’ άφθονα ζαχαρωτά που μας μοίραζαν, πολύχρωμα «σεκέρια» και Χατζημπεκίρ λουκούμια, μπακλαβάδες, καταΐφια -τι όμορφη που ήταν η μικρή εκείνη Αϊσέ χανούμ καθώς έβγαινε στην πόρτα και μας φώναζε, δί­χως φερετζέ- σωστή ζωγραφιά, με τα φρύδια τραβηγμένα και κατακόκκινα νυχάκια:

-    Γκελ, γκελ, γκελ!...

Ύστερα από λίγες μέρες έβγαινε κι ο τυχερός -που τον είχαν κόψει «εκεί πέρα» - θυμάμαι τον κακομοίρη τον Ιλιάς που ερχόταν μαζί μας με το νυχτικό και περπατούσε με ανοιχτά τα πόδια, επειδή ακόμα τον εμπόδιζε η πληγή. Τον σεβόμαστε, δεν τον πειράζαμε, αλλά όταν έγινε καλά και ξαναφόρεσε το παντε­λόνι, δόστου απάνω του:

Ιλϊάς, κουλιάς 

πώς ατώρα κατουράς;

Γιατί νομίζαμε ότι με την περιτομή -το «σουνέτι»- η αποκοπή ήταν... ολο­κληρωτική κι εκείνος ο κακομοίρης, πειραγμένος, όλο και καμωνόταν πως ήθε­λε να κάνει το ψιλό του και στυλωνόταν επιδεικτικά στους τοίχους.

Άλλη μεγάλη απόλαυση ήταν η μέρα του λουτρού.

Πηδούσα απ’ τη χαρά μου γιατί δεν ήταν μια απλή υπόθεση καθαριότητας η μέρα του λουτρού, αλλά κάτι σαν ολοήμερη εκδρομή με προετοιμασίες και φα­σαρίες. Ολόκληρη η οικογένεια ξεκινούσε απ’ το πρωί για το χαμάμι, με τους μπόγους της, έπαιρνε μαζί και τα φαγιά της γιατί θα έτρωγε εκεί το μεσημέρι -σε χώρους ειδικούς- θάπαιρνε τα καφεδάκια ή τα σερμπέτια, το αϊράνι ή τ’ άλλα δροσιστικά της.

Κάπου εκεί στο μεϊτάνι ήταν το μεγάλο χαμάμι, που το ξεχώριζες απ’ την φτιάξη του και προ πάντων απ’ τους τρούλους με τις γυάλινες φούσκες -κολλημένες επάνω σαν βεντούζες- πάντα γεμάτες αχνούς. Μέχρι την πόρ­τα του μας συνόδευε ο Χασάνης, που κρατούσε τους μπόγους και τα φαγιά, εκείνος ο πιστός κι αφοσιωμένος χαμάλης του πατέρα μου, με το ξουρισμέ­νο το κεφάλι και την πελώρια κοιλιά, που μπορούσε να σηκώσει άνετα στην 

πλάτη του πελώριες κασόνες κι όταν του έβαζε η μητέρα μου να φάει άδειαζε τους τεντζερέδες.

- Τον αφορισμένον, έλεγε, που βάλ’ ατόσον φαΐν!

Που τόβαξε, ο αφορισμένος; Δεν την είχε, όμως, για φιγούρα την κοιλιά του ο Χασάνης.

Μπαίνοντας στο χαμάμι βρισκόσουν σ’ ένα μεγάλο χώρο απ’ όπου ξυλένιες σκάλες οδηγούσαν σε δυο σειρές από εξέδρες με κάγκελα -τα «παρμακλούκια»- που απλωνόντουσαν γύρω-τριγύρω και χωριζόντουσαν σε ιδιαίτερα, σαν είδος θεωρείων, όπου γινόταν η εγκατάσταση της κάθε οικογένειας, το γδύσιμο, ο εφοδιασμός με τα ψηλά τσόκαρα, τα τάσια κ,λπ.

Στο κέντρο του μεγάλου αυτού χώρου βρισκόταν η βαριά ξυλένια πόρτα απ’ όπου... άρχιζες να μπαίνεις στο εσωτερικό του χαμαμιού. Και λέω «άρχιζες»,γιατί για να φτύσεις στον κύριο χώρο -εκεί όπου γινόταν το μεγάλο νταβαντούρι περνούσες από δύο φάσεις, την χλιαρή κι ύστερα την πιο ζεστή.

Έσπρωχνες την πρώτη πόρτα, που είχε από πίσω ένα χοντρό τετράγωνο βαρύ ξύλο -ανέβαινε όταν άνοιγε η πόρτα κι ύστερα κατεβαίνοντας την έκλεινε- κι εκεί βρισκόσουν σ’ έναν άλλο χώρο, χλιαρό, με βρύσες κι αυλακάκια όπου τρέχανε νερά. Δεύτερη παρόμοια πόρτα σε περίμενε απέναντι για να σε μπάσει σ’ ένα χώρο πιο ζεστό, ώστε να συνηθίσεις λίγο, να προετοιμαστείς και να μη βρε­θείς απότομα μέσα στα ζεματιστά.

-Άϊντε , ελάτεν.

-Προσέχετε τα ναλία.

«Ναλία» ήσαν τα ψηλά τσόκαρα, δουλεμένα με φίλντισι, που η κάθε οικογέ­νεια είχε ειδικά για το χαμάμι. Ένα σπρώξιμο στην τρίτη πόρτα και νάμαστε μέσα σε μια απίθανη ατμόσφαιρα, ζεστή, σχεδόν αποπνιχτική, γεμάτη υδρα­τμούς και απερίγραπτη οχλοβοή, παράξενη αντήχηση και πλήθος από γυναί­κες όλων των ηλικιών και όλων των σχημάτων, που τις διέκρινες αχνές μέσα στους υδρατμούς, άλλες μπροστά σε γούρνες να σαπουνίζωνται μισοσκεπασμένες με τα ειδικά τους λουτρικά, άλλες επάνω στην μεγάλη στρογγυλή μαρμαρένια εξέδρα που βρισκότανε στο κέντρο, άλλες μέσα στα καμαράκια με τις θο­λωτές εισόδους, φασαρία, φωνές, χτυπήματα τασιών επάνω στα μάρμαρα, αχνι­στά νερά να τρέχουν απ’ τις βρύσες, τούφες από ατμούς ν’ ανεβαίνουν από ολούθε, τι θέαμα παράξενο!

Τραπεζούντα

Την εποχή εκείνη μ’ έπαιρνε ακόμα η μητέρα μου μαζί της στο γυναικείο χαμάμι, επειδή δεν είχα φανερώσει ακόμα καμιά από τις ανδρικές ιδιότητες, εκτός, ίσως, από μια ολότελα υποτυπώδη περιέργεια για τα γυναικεία κορμιά, που δίχως τους φερετζέδες ή τα φουστάνια -ολόγυμνα σχεδόν- μου έκαναν μια παράξενη εντύπωση, καθόλου όμως δυσάρεστη. 

Νομίζω, μάλιστα, ότι η χαρά που δοκίμαζα όταν ήταν να πάμε στο χαμάμι, δεν είχε μεγάλη σχέση με την καθαριότητα, αλλά μάλλον με το παράξενο εκείνο θέαμα που παρουσία­ζαν τα χανουμάκια, απαλλαγμένα ολότελα απ’ τα ρούχα τους και τα κουκουλώματα του δρόμου.

Αλλά και οι δικές μας -οι Ρωμιές- είχαν το ίδιο ενδιαφέρον, πολύ περισσό­τερο γιατί ενώ έξω στον δρόμο καθώς τις έβλεπες, ήσαν διαφορετικές απ’ τις Τουρκάλες, μέσα στο χαμάμι γινόντουσαν αμέσως όμοιες και δεν μπορούσες εύκολα να ξεχωρίσεις ποια ήταν η Ρωμιά και ποια η Τουρκάλα. 
Είτε δικές μας ήσαν, όμως, είτε χανουμάκια, μέσα εκεί, μπροστά στις γούρνες, ανάμεσα στους αχνούς απ’ τα ζεστά νερά, τραβούσαν αρκετά την προσοχή του μέλλοντος... ανδρός. Προ πάντων άμα τους ξεφεύγανε τα λουτρικά κι έβλεπες... τι μυστήρια!

Είχε μανία η μητέρα μου με τα ζεστά νερά και τ’ άγρια τριψίματα στην πλά­τη. Υπήρχαν ειδικά σκληρά πλεχτά για την δουλειά αυτή, δεν ήταν δα πολύ ευχάριστο να με παίρνει στα χέρια της μπροστά στη γούρνα που άχνιζε ή να με πνίγει στα σαπούνια. Όμως με ιώβεια υπομονή τα δεχόμουν όλα, ίσως γιατί απο­ζημιωνόμουν με κείνα τα περίεργα κι ολότελα ασυνήθιστα θεάματα, επειδή κα­μιά απ’ τις γυναίκες δεν έβλεπε τον λόγο να κρύβει πάρα πολλά μέσα στο γυ­ναικείο χαμάμι.

Το μεσημέρι τρώγαμε στα «παρμακλούκια» κι αργά το απόγευμα γυρνούσα- με στο σπίτι, φρεσκοπλυμένοι, μοσχομυριστοί. Ναι, μου έδινε πολλή χαρά και πολύ μεγάλη ευχαρίστηση το χαμάμι.

Πολύ όμορφη ήταν η γειτονιά μας και το βραδάκι. Νάτος που γύριζε ο Αβρα­άμ με το καλάθι του, νάτος που έφτανε κι ο «αναφτής» κρατώντας την σκάλα του στον ώμο, για να την στήσει μπροστά στις λάμπες του δρόμου, ν’ ανέβει, να βάλει πετρέλαιο, να καθαρίσει το γυαλί τους και να τις ανάψει.

Καταφώτιστος τώρα πια ο δρόμος μας και που να προχωρούσες και λίγο πάρα πέρα προς τα μαγαζιά να δεις το τι φωτοχυσία γινόταν με κείνες τις θεόρατες λάμπες -τα λουξ με το αμίαντο - κρεμασμένες στα μαγαζιά έτσι που να λάμπει ο κόσμος όλος, καλύτερα και από μέρα.

Δημήτρης Ψαθάς