ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ
Α' ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Η έξαρση του εθνικού συναισθήματος στα βαλκανικά κράτη, η καταπάτηση των δικαιωμάτων των εθνοτήτων που ζούσαν σε αυτά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθώς και ο επεκτατικός ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων για την επικράτησή τους σε μια περιοχή ζωτική για τα συμφέροντά τους οδήγησαν σε σύγκρουση.
Οι βαλκανικές χώρες Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία και Μαυροβούνιο συνασπίστηκαν και κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (12 Οκτωβρίου 1912), όταν εκείνη απέρριψε το αίτημά τους για διασφάλιση των εθνοτήτων της περιοχής.
Ο ελληνικός στρατός πέρασε τα σύνορα με αρχηγό το διάδοχο Κωνσταντίνο, απελευθέρωσε την Ελασσόνα, την Κατερίνη, τα Γρεβενά και την Κοζάνη, ενώ οι Βούλγαροι κατέλαβαν τη Δυτική Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία και κατευθύνθηκαν προς τη Θεσσαλονίκη. Χάρη στην αποφασιστική στάση του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, αποφεύχθηκε την τελευταία στιγμή η κατάληψή της από τους Βούλγαρους, καθώς έδωσε εντολή στον αρχιστράτηγο να επιταχυνθεί η πορεία προς την πόλη.
Η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε στις 27 Οκτωβρίου/9 Νοεμβρίου 1912. Παράλληλα με τις μάχες στην ξηρά, το ελληνικό Ναυτικό με αρχηγό το ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη και ναυαρχίδα του στόλου το θωρηκτό «Αβέρωφ» διεξήγαγε με επιτυχία τον αγώνα στο Αιγαίο και απελευθέρωσε τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Λέσβο, Χίο, Σάμο, Λήμνο, Ίμβρο, Τένεδο, Ικαρία). Στο μέτωπο της Ηπείρου στόχος ήταν η κατάληψη των Ιωαννίνων. Η πόλη κυριεύτηκε στις 21 Φεβρουαρίου/5 Μαρτίου 1913 -έπειτα από ισχυρή αντίσταση του τουρκικού στρατού- καθώς και η υπόλοιπη 'Ηπειρος. Ο ελληνικός στρατός κατέλαβε και τμήμα της Βορείου Ηπείρου (Αργυρόκαστρο, Κορυτσά). Ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη του Λονδίνου (17/30 Μαΐου 1913), με την οποία η Τουρκία έχασε όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά εδάφη.
Β' ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Η διαφωνία των νικητών για τη διανομή των εδαφών της ευρύτερης Μακεδονίας οδήγησε στο Β' Βαλκανικό Πόλεμο. Αυτή τη φορά οι σύμμαχες χώρες Ελλάδα, Σερβία και Ρουμανία βρέθηκαν αντιμέτωπες με τη Βουλγαρία.
Οι εχθροπραξίες ξεκίνησαν τον Ιούνιο του 1913 και οι ελληνικές δυνάμεις απέσπασαν την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη από τους Βούλγαρους. Οι επιτυχίες των ελληνικών στρατευμάτων ανάγκασαν τη Βουλγαρία να ζητήσει ανακωχή, αφού ήταν η ηττημένη του πολέμου αυτού.
Οι νέες ανακατατάξεις στο χώρο των Βαλκανίων επικυρώθηκαν με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913).
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
Η νικηφόρα συμμετοχή της Ελλάδας στους δύο Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) είχε ως αποτέλεσμα την εδαφική επέκταση της χώρας με την προσάρτηση της Ηπείρου, της Δυτικής και της Κεντρικής Μακεδονίας, της Κρήτης και των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Η διεύρυνση αυτή αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα προς την κατεύθυνση της πραγμάτωσης της Μεγάλης Ιδέας, που εκείνη την περίοδο συνιστούσε την κυρίαρχη ιδεολογία στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας.
Η έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου το 1914 και το προσκλητήριο που απηύθυναν στη συνέχεια οι Δυνάμεις της Αντάντ στην Ελλάδα για να συμμετάσχει στον κοινό αγώνα εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων και των συμμάχων τους, με ενδεχόμενες παραχωρήσεις στη Μικρά Ασία, έπεισαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο ότι η χώρα με την έξοδό της στον πόλεμο θα μπορούσε να διεκδικήσει την υλοποίηση των εθνικών της επιδιώξεων.
Με την απόφασή του αυτή ο Έλληνας πρωθυπουργός ήρθε σε σύγκρουση με τον άλλο πόλο εξουσίας, το βασιλιά Κωνσταντίνο Α', που υποστήριζε την πολιτική της ουδετερότητας της χώρας. Η σύγκρουση των δύο ανδρών, και κατ’ επέκταση των δύο πολιτικών, οδήγησε στον Εθνικό Διχασμό (1915-1917).
Η όξυνση των πολιτικών παθών συνοδεύτηκε από μία χωρίς προηγούμενο εμπλοκή του ξένου παράγοντα (Βρετανοί, Γάλλοι, Γερμανοί και Βούλγαροι) στα εσωτερικά θέματα της Ελλάδας και τελικά οδήγησε στο χωρισμό της χώρας σε δύο στρατόπεδα. Το ένα υποστήριζε την Αντάντ και την έξοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό της και είχε ως έδρα του τη Θεσσαλονίκη και το άλλο υποστήριζε την ουδετερότητα και είχε ως έδρα του την Αθήνα.
Η τελική επικράτηση του Βενιζέλου και της πολιτικής του επέτρεψε στην Ελλάδα να συμμε-τάσχει στον πόλεμο, επιδιώκοντας την υλοποίηση των εθνικών της επιδιώξεων στην Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, που τότε κατείχαν οι Βούλγαροι, στη Βόρεια Ήπειρο, που αποτελούσε τμήμα της Αλβανίας, αλλά και στην Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία, οι οποίες ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΕΙΣ
Το τέλος του πολέμου βρήκε την Ελλάδα στο στρατόπεδο των νικητών, ενώ τη Βουλγαρία και την Τουρκία στο στρατόπεδο των ηττημένων. Γρήγορα όμως, όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, διαφάνηκαν οι πρώτες διαφορές ανάμεσα στους νικητές. Ιδιαίτερα στα ζητήματα τα οποία αφορούσαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Βρετανία είχε εντελώς διαφορετικές επιδιώξεις από τη Γαλλία αλλά και την Ιταλία.
Ο Βενιζέλος, ο οποίος ήδη από το τέλος του 1918 είχε φροντίσει με υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων να παρουσιάσει το σύνολο των ελληνικών διεκδικήσεων, πίεζε συνεχώς τους συνέδρους να προστατέψουν τους χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προς την κατεύθυνση αυτή, παρουσίαζε τον ελληνικό στρατό ως τη μόνη συγκροτημένη δύναμη στην περιοχή, ικανή να επιβάλει την ειρήνη.
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ
Τελικά η Συνδιάσκεψη των Παρισίων έδωσε εντολή στον Ελευθέριο Βενιζέλο να αποστείλει στρατό στη Σμύρνη (6 Μαΐου 1919, νέο ημερολόγιο). Η εντολή δόθηκε, γιατί υπήρχαν πληροφορίες για επικείμενες σφαγές των χριστιανών, αλλά στην πραγματικότητα επρόκειτο περισσότερο για απόρροια των ενδοσυμμαχικών συγκρούσεων παρά για απόφαση στήριξης των ελληνικών διεκδικήσεων. Κύριος στόχος ήταν να περιοριστούν οι επεκτατικές βλέψεις των Ιταλών, οι οποίοι είχαν ήδη καταλάβει την Αττάλεια μέσω της ελληνικής στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή της Σμύρνης.
Τα πρώτα τμήματα του ελληνικού στρατού (1η Ελληνική Μεραρχία υπό το συνταγματάρχη Ν. Ζαφειρίου) αποβιβάστηκαν στην προκυμαία της Σμύρνης το πρωί της 15ης Μαΐου 1919 (2 Μαΐου, παλαιό ημερολόγιο). Ήταν η απαρχή μιας τρίχρονης περιπέτειας που έμελλε να σφραγίσει με τον πιο τραγικό τρόπο τη νεότερη ελληνική ιστορία.
Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΖΩΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
Παρά την προσπάθεια των ελληνικών αρχών κατοχής, σε διάφορες συνοικίες της Σμύρνης σημειώθηκαν συγκρούσεις ανάμεσα σε Τούρκους και Έλληνες, στις οποίες σκοτώθηκαν 73 άνθρωποι και δεκάδες τραυματίστηκαν - οι περισσότεροι ήταν Τούρκοι. Το γεγονός αυτό συντέλεσε στη μείωση του κύρους της Ελλάδας ως εντολοδόχου δύναμης και στην ενίσχυση της ανθελληνικής προπαγάνδας των Τούρκων εθνικιστών.
Λίγες μέρες μετά την αποβίβαση των Ελλήνων στη Σμύρνη το ελληνικό Γενικό Επιτελείο διέταξε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή. Έτσι, στο τέλος του 1919 η προς ανατολής προέλαση έφτασε σε βάθος 120 περίπου χιλιομέτρων. Στην κοιλάδα του Μαιάνδρου καταλήφθηκε το Ναζλί και, με σημαντικές απώλειες αμάχων, και το Αϊδίνι.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΣΜΥΡΝΗΣ
«Ελπίζω ότι, όταν καλύψητε ασφαλώς κατοχήν μας και προέλασίν μας προς Βορράν κατά κινδύνου επιθέσεως διά των δύο σιδηροδρομικών γραμμών Κασσαμπά και Αϊδινίου, θα κρίνητε επιβεβλημένον όπως μη προελάσωμεν πολύ προς Ανατολάς. Εχθρός έχει κάθε συμφέρον όπως μας παρασύρη εις τοιαύτην προέλασίν.
Αλλά ημείς έχομεν αντιθέτως συμφέρον ίνα μη επεκτείνωμεν γραμμήν συγκοινωνίας ίνα μη αδυνατήται αύτη και ίνα μη επεκτεινώμεθα εν μέσω αλλοεθνών κατά μεγάλην πλειοψηφίαν πληθυσμών. Δεν γνωρίζω αν κρίνητε αναγκαίον κατάληψιν Φιλαδελφείας ή θα αρκεσθήτε εις την κατοχήν της Δυτικώς ταύτης κειμένης ορεινής γραμμής ήτις προσφέρεται άριστα προς άμυναν. Αλλά ελπίζω ίνα διόλου παρασυρθήτε πλέον Ανατολικώς Φιλαδελφείας και Κιόση επί της γραμμής Αϊδινίου».
ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΗΓΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΤΟΧΗΣ Ν. ΖΑΦΕΙΡΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟ (ΜΑΪΟΣ 1919)
«Πρόεδρον Ελληνικής Κυβερνήσεως
Επωφελούμενοι αιτήσεων χωρικών επεξετάθημεν προς γραμμήν Αϊδινίου μέχρι Ντεβελίκιοϊ. Αύριον ωθούμεν τμήματα προν Νότον και ΝΑ προς Τουρμπαλή, ωσαύτως προς Ανατολάς Σμύρνης προς κατάληψιν ορεινού όγκου Νυφ-Νταγκ, Νοτιοδυτικώς Νυμφαίου. Επίσης προς ανατολικήν έξοδον στενωπού Μπογιαλή Ανατολικώς Σμύρνης, επί οδού προς Νυμφαίον. Κατάστασις εσωτερικού λίαν ανώμαλος».
Ν. Ζαφειρίου
«Κυδωνίαι κατελήφθησαν σήμερον πρωίαν παρ’ ισχυρού αποσπάσματός μας μετά πυροβολικού. Τουρκικός στρατός έξωθι πόλεως προσέβαλεν ημετέρους και απεσύρθη τελείως πυρπολήσας στρατώνας. Ουδεμία απώλεια εξ ημετέρων. Τέσσερες Τούρκοι στρατιώται νεκροί. Ουδέν έτερον επεισόδιον εσημειώθη. Κατελήφθησαν παρ’ ημετέρων πέριξ Κυδωνιών υψώματα. Επικρατεί πλήρης τάξις. Πόλις εορτάζει. Τουρκικοί αρχαί εγκατέλειψαν την πόλιν. Εγκατεστάθη Έλλην πολιτικός διοικητής».
Αρχηγός Στρατού Κατοχής
Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ
Το Μάιο του 1919 ο Τούρκος στρατηγός Μουσταφά Κεμάλ πασάς έφτασε στη Σαμψούντα με την ιδιότητα του γενικού επιθεωρητή των στρατιωτικών δυνάμεων των ανατολικών επαρχιών. Από εκείνη τη στιγμή άρχισε να οργανώνει τις κινήσεις των Τούρκων ενάντια στις ξένες δυνάμεις και κυρίως ενάντια στους Έλληνες, οι οποίοι, λόγω της μακρόχρονης και ισχυρής παρουσίας τους στην περιοχή, ήταν και πιο επικίνδυνοι.
Στην Ανατολή ο Κεμάλ και οι οπαδοί του διοργάνωσαν συνέδρια στην Αμάσεια, το Ερζερούμ και τη Σεβάστεια, τα οποία έθεσαν τις ιδεολογικές βάσεις του εθνικιστικού κινήματος, με τη μορφή του λεγάμενου Εθνικού Συμφώνου. Τον Απρίλιο του 1920 σχηματίστηκε στην Άγκυρα μια επαναστατική κυβέρνηση που δεν αναγνώριζε ουσιαστικά το σουλτάνο, αλλά τον θεωρούσε αιχμάλωτο των Συμμάχων και αντλούσε την εξουσία της από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση. Με αυτές τις κινήσεις ο Κεμάλ έκανε φανερό στους Συμμάχους ότι ο ίδιος και οι συναγωνιστές του ήταν εκείνη τη στιγμή η πραγματική πηγή εξουσίας στην Τουρκία. Επομένως με αυτόν έπρεπε να διαπραγματευτούν.
Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ
Η παρουσία και η συνεχής ενίσχυση του κεμαλικού κινήματος έπεισαν τους Συμμάχους να επιτρέψουν την ακόμη μεγαλύτερη διεύρυνση της ελληνικής ζώνης κατοχής στη Μικρά Ασία (Μάρτιος 1920). Έτσι, τον Ιούλιο του 1920 ο ελληνικός στρατός προήλασε σε βάθος 150 χιλιομέτρων και σταθεροποίησε το μέτωπο στη γραμμή Πάνορμος-Προύσα-Ουσάκ.
Την ίδια περίοδο ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις προωθήθηκαν στην Ανατολική Θράκη φτάνοντας μέχρι τα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης. Η υπογραφή της συνθήκης ειρήνης με την Τουρκία έγινε στις Σέβρες της Γαλλίας (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920).
Οι όροι της αποτελούσαν θεωρητικά μεγάλο επίτευγμα για την Ελλάδα, η οποία αναλάμβανε τη διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης και της ενδοχώρας για χρονικό διάστημα πέντε ετών. Μετά την παρέλευση αυτού του χρόνου οι κάτοικοι με ελεύθερο δημοψήφισμα θα αποφάσιζαν για το μέλλον της περιοχής. Επίσης, παραχωρούνταν στην Ελλάδα η Ανατολική Θράκη και τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος.
Στην πραγματικότητα τη συνθήκη υπέγραψε η σχεδόν χωρίς εξουσία σουλτανική κυβέρνηση, ενώ αμέσως μετά την υπογραφή της οι Γάλλοι και οι Ιταλοί έσπευσαν να βρουν τρόπους επικοινωνίας με τον Κεμάλ για να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους έναντι των Βρετανών.
ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ
«Είμαι ευτυχής αναγγέλλων προς υμάς ότι σήμερον την εβδόμην επέτειον της υπογραφής της Συνθήκης του Βουκουρεστίου υπεγράφη η Συνθήκη Ειρήνης μετά της Τουρκίας, η συνθήκη δι' ης αι κυριώταται σύμμαχοι δυνάμεις μεταβιβάζουσιν εις την Ελλάδα την κυριαρχίαν επί της Δυτικής Θράκης, ήτις είχε παραχωρηθή προς αυτάς υπό της Βουλγαρίας διά της Συνθήκης του Νεϊγύ, και η συνθήκη μετά της Ιταλίας, δι’ ης αύτη μεταβιβάζει εις ημάς τα Δωδεκάνησα.
Καθ’ ην στιγμήν το έργον, όπερ διεξάγομεν εν μέσω τοσούτων δυσχερειών, στεφανούται διά τοιαύτης επιτυχίας, αισθάνομαι το καθήκον όπως εκφράσω προς τους συμπολίτας μου την βαθείαν ευγνωμοσύνην μου διά την σταθεράν εμπιστοσύνην με την οποίαν με περιέβαλον επί τόσα έτη, καταστήσαντες ούτω δυνατούς τους εθνικούς θριάμβους, τους οποίους πανηγυρίζομεν σήμερον. [...]
Η ιδική μου υπερηφάνεια είναι ότι είχον την τιμήν να ηγηθώ τοιούτου λαού εγκλείοντος ζώπυρα αισθήματα, ως και ικανού να διαπράξη έργα τοσούτον μεγαλοφυά, εάν μόνον καλώς οδηγήται».
Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
Τα αποτελέσματα των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου του 1920 ήταν καταδικαστικά για την πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων. Αν και συνολικά το κόμμα του έλαβε μερικές χιλιάδες ψήφους περισσότερες από αυτές της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης, λόγω του ισχύοντος εκλογικού συστήματος οι αντίπαλοί του πέτυχαν καθαρή νίκη.
Η πολιτική του Κρητικού πολιτικού, όσο και αν υπήρξε μεγαλόπνοη και επιτυχής, κούρασε τον ελληνικό λαό, ο οποίος βρισκόταν σε συνεχή επιστράτευση από το 1912, ενώ οι αυθαιρεσίες μικρομεσαίων στελεχών του κόμματός του την περίοδο 1917-1920 προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις στο μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού λαού.
Επίσης, έγινε φανερό ότι η εφαρμογή της Συνθήκης των Σεβρών εξαρτιόταν από την αποτελεσματικότητα των ελληνικών όπλων, απαιτούσε δηλαδή νέες θυσίες, ενώ τα κόμματα της Αντιπολίτευσης έκαναν λόγο για αποστράτευση.
Μετά την εκλογική του ήττα ο Βενιζέλος αναχώρησε για το εξωτερικό, ενώ άνοιξε ο δρόμος για την επιστροφή του εξόριστου Κωνσταντίνου παρά την αντίθετη άποψη που είχαν εκφράσει σι Σύμμαχοι.
Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΛΕΛΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΣΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ
Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου έριξαν το Βενιζέλο. Η Ελλάδα όλη φόρεσε την άγκυρα, φώναξε «Ζήτω ο Βενιζέλος» και ψήφισε μαύρο...
Πήγαμε να τον δούμε. Ίσιος, αλύγιστος, έστεκε σα δέντρο που το δέρνει η φουρτούνα και που δε λυγά. Ήταν όλοι συντριμμένοι...
Μας είδε ο Βενιζέλος και πετάχθηκε απάνω, και ήλθε να μας χαιρετίσει με το συνηθισμένο γρήγορο βήμα του, με τη συνηθισμένη ζωηρή φωνή του. «Όχι, όχι, δε θέλω ούτε επί μια στιγμή να φανταστείτε πως φεύγω επειδή δείλιασα! [..]«Επλανήθηκα», μας είπε. «Ενόμιζα πως αλήθεια είχα το λαό μαζί μου, πως στο μεγάλο αυτό έργο που γίνηκε, με ακολουθούσε ο λαός. Επλανήθηκα· ο λαός κουράστηκε, βαρέθηκε. Δεν κακίζω το λαό, του ζήτησα θυσίες μεγαλύτερες από τις δυνάμεις του. Εγώ δεν υπολόγισα καλά τις δυνάμεις του, τον παρέσυρα σε έργο πολύ βαρύ.
Είμαι συντριμμένος, δεν έχω πια δυνάμεις ν' αντιπαλαίσω· είχα σχηματίσει τ’ όνειρο πως ο ελληνικός λαός μ’ ακολουθεί στην κατάκτηση των ελληνικών μερών· μα ο ελληνικός λαός δε μ’ ακολουθεί· πήγε διά της βίας... Του πήρα το παιδί του για πολλά χρόνια· δεν αντέχει πια στις θυσίες ο κουρασμένος λαός. [...]
Σήμερα πια την παράτησε τη Μεγάλη Ιδέα. Το ξέρω πως η Ελλάδα κακοδιοικήθηκε· μα τους είπα πως τώρα που τελειώνουν τα εξωτερικά προβλήματα, θα στρέψω στα εσωτερικά. Το ξέρουν πως ποτέ δεν είπα ένα πράμα και δεν το έκανα· πίστευα πως θα μου δώσουν δυο μήνες για να κάνω και την εσωτερική αναδιοργάνωση. Μα δε με πίστωσαν με δυο μήνες, δε με πίστεψαν [...]»
National Geographic Magazine
 |
| Ε. Βενιζέλος |
Η έξαρση του εθνικού συναισθήματος στα βαλκανικά κράτη, η καταπάτηση των δικαιωμάτων των εθνοτήτων που ζούσαν σε αυτά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθώς και ο επεκτατικός ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων για την επικράτησή τους σε μια περιοχή ζωτική για τα συμφέροντά τους οδήγησαν σε σύγκρουση.
Οι βαλκανικές χώρες Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία και Μαυροβούνιο συνασπίστηκαν και κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (12 Οκτωβρίου 1912), όταν εκείνη απέρριψε το αίτημά τους για διασφάλιση των εθνοτήτων της περιοχής.
Ο ελληνικός στρατός πέρασε τα σύνορα με αρχηγό το διάδοχο Κωνσταντίνο, απελευθέρωσε την Ελασσόνα, την Κατερίνη, τα Γρεβενά και την Κοζάνη, ενώ οι Βούλγαροι κατέλαβαν τη Δυτική Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία και κατευθύνθηκαν προς τη Θεσσαλονίκη. Χάρη στην αποφασιστική στάση του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, αποφεύχθηκε την τελευταία στιγμή η κατάληψή της από τους Βούλγαρους, καθώς έδωσε εντολή στον αρχιστράτηγο να επιταχυνθεί η πορεία προς την πόλη.
Η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε στις 27 Οκτωβρίου/9 Νοεμβρίου 1912. Παράλληλα με τις μάχες στην ξηρά, το ελληνικό Ναυτικό με αρχηγό το ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη και ναυαρχίδα του στόλου το θωρηκτό «Αβέρωφ» διεξήγαγε με επιτυχία τον αγώνα στο Αιγαίο και απελευθέρωσε τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Λέσβο, Χίο, Σάμο, Λήμνο, Ίμβρο, Τένεδο, Ικαρία). Στο μέτωπο της Ηπείρου στόχος ήταν η κατάληψη των Ιωαννίνων. Η πόλη κυριεύτηκε στις 21 Φεβρουαρίου/5 Μαρτίου 1913 -έπειτα από ισχυρή αντίσταση του τουρκικού στρατού- καθώς και η υπόλοιπη 'Ηπειρος. Ο ελληνικός στρατός κατέλαβε και τμήμα της Βορείου Ηπείρου (Αργυρόκαστρο, Κορυτσά). Ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη του Λονδίνου (17/30 Μαΐου 1913), με την οποία η Τουρκία έχασε όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά εδάφη.
Β' ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Η διαφωνία των νικητών για τη διανομή των εδαφών της ευρύτερης Μακεδονίας οδήγησε στο Β' Βαλκανικό Πόλεμο. Αυτή τη φορά οι σύμμαχες χώρες Ελλάδα, Σερβία και Ρουμανία βρέθηκαν αντιμέτωπες με τη Βουλγαρία.
Οι εχθροπραξίες ξεκίνησαν τον Ιούνιο του 1913 και οι ελληνικές δυνάμεις απέσπασαν την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη από τους Βούλγαρους. Οι επιτυχίες των ελληνικών στρατευμάτων ανάγκασαν τη Βουλγαρία να ζητήσει ανακωχή, αφού ήταν η ηττημένη του πολέμου αυτού.
Οι νέες ανακατατάξεις στο χώρο των Βαλκανίων επικυρώθηκαν με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913).
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
Η νικηφόρα συμμετοχή της Ελλάδας στους δύο Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) είχε ως αποτέλεσμα την εδαφική επέκταση της χώρας με την προσάρτηση της Ηπείρου, της Δυτικής και της Κεντρικής Μακεδονίας, της Κρήτης και των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Η διεύρυνση αυτή αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα προς την κατεύθυνση της πραγμάτωσης της Μεγάλης Ιδέας, που εκείνη την περίοδο συνιστούσε την κυρίαρχη ιδεολογία στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας.
Η έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου το 1914 και το προσκλητήριο που απηύθυναν στη συνέχεια οι Δυνάμεις της Αντάντ στην Ελλάδα για να συμμετάσχει στον κοινό αγώνα εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων και των συμμάχων τους, με ενδεχόμενες παραχωρήσεις στη Μικρά Ασία, έπεισαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο ότι η χώρα με την έξοδό της στον πόλεμο θα μπορούσε να διεκδικήσει την υλοποίηση των εθνικών της επιδιώξεων.
Με την απόφασή του αυτή ο Έλληνας πρωθυπουργός ήρθε σε σύγκρουση με τον άλλο πόλο εξουσίας, το βασιλιά Κωνσταντίνο Α', που υποστήριζε την πολιτική της ουδετερότητας της χώρας. Η σύγκρουση των δύο ανδρών, και κατ’ επέκταση των δύο πολιτικών, οδήγησε στον Εθνικό Διχασμό (1915-1917).
Η όξυνση των πολιτικών παθών συνοδεύτηκε από μία χωρίς προηγούμενο εμπλοκή του ξένου παράγοντα (Βρετανοί, Γάλλοι, Γερμανοί και Βούλγαροι) στα εσωτερικά θέματα της Ελλάδας και τελικά οδήγησε στο χωρισμό της χώρας σε δύο στρατόπεδα. Το ένα υποστήριζε την Αντάντ και την έξοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό της και είχε ως έδρα του τη Θεσσαλονίκη και το άλλο υποστήριζε την ουδετερότητα και είχε ως έδρα του την Αθήνα.
Η τελική επικράτηση του Βενιζέλου και της πολιτικής του επέτρεψε στην Ελλάδα να συμμε-τάσχει στον πόλεμο, επιδιώκοντας την υλοποίηση των εθνικών της επιδιώξεων στην Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, που τότε κατείχαν οι Βούλγαροι, στη Βόρεια Ήπειρο, που αποτελούσε τμήμα της Αλβανίας, αλλά και στην Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία, οι οποίες ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΕΙΣ
Το τέλος του πολέμου βρήκε την Ελλάδα στο στρατόπεδο των νικητών, ενώ τη Βουλγαρία και την Τουρκία στο στρατόπεδο των ηττημένων. Γρήγορα όμως, όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, διαφάνηκαν οι πρώτες διαφορές ανάμεσα στους νικητές. Ιδιαίτερα στα ζητήματα τα οποία αφορούσαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Βρετανία είχε εντελώς διαφορετικές επιδιώξεις από τη Γαλλία αλλά και την Ιταλία.
Ο Βενιζέλος, ο οποίος ήδη από το τέλος του 1918 είχε φροντίσει με υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων να παρουσιάσει το σύνολο των ελληνικών διεκδικήσεων, πίεζε συνεχώς τους συνέδρους να προστατέψουν τους χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προς την κατεύθυνση αυτή, παρουσίαζε τον ελληνικό στρατό ως τη μόνη συγκροτημένη δύναμη στην περιοχή, ικανή να επιβάλει την ειρήνη.
 |
| Αποβίβαση Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη |
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ
Τελικά η Συνδιάσκεψη των Παρισίων έδωσε εντολή στον Ελευθέριο Βενιζέλο να αποστείλει στρατό στη Σμύρνη (6 Μαΐου 1919, νέο ημερολόγιο). Η εντολή δόθηκε, γιατί υπήρχαν πληροφορίες για επικείμενες σφαγές των χριστιανών, αλλά στην πραγματικότητα επρόκειτο περισσότερο για απόρροια των ενδοσυμμαχικών συγκρούσεων παρά για απόφαση στήριξης των ελληνικών διεκδικήσεων. Κύριος στόχος ήταν να περιοριστούν οι επεκτατικές βλέψεις των Ιταλών, οι οποίοι είχαν ήδη καταλάβει την Αττάλεια μέσω της ελληνικής στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή της Σμύρνης.
Τα πρώτα τμήματα του ελληνικού στρατού (1η Ελληνική Μεραρχία υπό το συνταγματάρχη Ν. Ζαφειρίου) αποβιβάστηκαν στην προκυμαία της Σμύρνης το πρωί της 15ης Μαΐου 1919 (2 Μαΐου, παλαιό ημερολόγιο). Ήταν η απαρχή μιας τρίχρονης περιπέτειας που έμελλε να σφραγίσει με τον πιο τραγικό τρόπο τη νεότερη ελληνική ιστορία.
Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΖΩΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
Παρά την προσπάθεια των ελληνικών αρχών κατοχής, σε διάφορες συνοικίες της Σμύρνης σημειώθηκαν συγκρούσεις ανάμεσα σε Τούρκους και Έλληνες, στις οποίες σκοτώθηκαν 73 άνθρωποι και δεκάδες τραυματίστηκαν - οι περισσότεροι ήταν Τούρκοι. Το γεγονός αυτό συντέλεσε στη μείωση του κύρους της Ελλάδας ως εντολοδόχου δύναμης και στην ενίσχυση της ανθελληνικής προπαγάνδας των Τούρκων εθνικιστών.
Λίγες μέρες μετά την αποβίβαση των Ελλήνων στη Σμύρνη το ελληνικό Γενικό Επιτελείο διέταξε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή. Έτσι, στο τέλος του 1919 η προς ανατολής προέλαση έφτασε σε βάθος 120 περίπου χιλιομέτρων. Στην κοιλάδα του Μαιάνδρου καταλήφθηκε το Ναζλί και, με σημαντικές απώλειες αμάχων, και το Αϊδίνι.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΣΜΥΡΝΗΣ
«Ελπίζω ότι, όταν καλύψητε ασφαλώς κατοχήν μας και προέλασίν μας προς Βορράν κατά κινδύνου επιθέσεως διά των δύο σιδηροδρομικών γραμμών Κασσαμπά και Αϊδινίου, θα κρίνητε επιβεβλημένον όπως μη προελάσωμεν πολύ προς Ανατολάς. Εχθρός έχει κάθε συμφέρον όπως μας παρασύρη εις τοιαύτην προέλασίν.
Αλλά ημείς έχομεν αντιθέτως συμφέρον ίνα μη επεκτείνωμεν γραμμήν συγκοινωνίας ίνα μη αδυνατήται αύτη και ίνα μη επεκτεινώμεθα εν μέσω αλλοεθνών κατά μεγάλην πλειοψηφίαν πληθυσμών. Δεν γνωρίζω αν κρίνητε αναγκαίον κατάληψιν Φιλαδελφείας ή θα αρκεσθήτε εις την κατοχήν της Δυτικώς ταύτης κειμένης ορεινής γραμμής ήτις προσφέρεται άριστα προς άμυναν. Αλλά ελπίζω ίνα διόλου παρασυρθήτε πλέον Ανατολικώς Φιλαδελφείας και Κιόση επί της γραμμής Αϊδινίου».
ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΗΓΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΤΟΧΗΣ Ν. ΖΑΦΕΙΡΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟ (ΜΑΪΟΣ 1919)
«Πρόεδρον Ελληνικής Κυβερνήσεως
Επωφελούμενοι αιτήσεων χωρικών επεξετάθημεν προς γραμμήν Αϊδινίου μέχρι Ντεβελίκιοϊ. Αύριον ωθούμεν τμήματα προν Νότον και ΝΑ προς Τουρμπαλή, ωσαύτως προς Ανατολάς Σμύρνης προς κατάληψιν ορεινού όγκου Νυφ-Νταγκ, Νοτιοδυτικώς Νυμφαίου. Επίσης προς ανατολικήν έξοδον στενωπού Μπογιαλή Ανατολικώς Σμύρνης, επί οδού προς Νυμφαίον. Κατάστασις εσωτερικού λίαν ανώμαλος».
Ν. Ζαφειρίου
«Κυδωνίαι κατελήφθησαν σήμερον πρωίαν παρ’ ισχυρού αποσπάσματός μας μετά πυροβολικού. Τουρκικός στρατός έξωθι πόλεως προσέβαλεν ημετέρους και απεσύρθη τελείως πυρπολήσας στρατώνας. Ουδεμία απώλεια εξ ημετέρων. Τέσσερες Τούρκοι στρατιώται νεκροί. Ουδέν έτερον επεισόδιον εσημειώθη. Κατελήφθησαν παρ’ ημετέρων πέριξ Κυδωνιών υψώματα. Επικρατεί πλήρης τάξις. Πόλις εορτάζει. Τουρκικοί αρχαί εγκατέλειψαν την πόλιν. Εγκατεστάθη Έλλην πολιτικός διοικητής».
Αρχηγός Στρατού Κατοχής
Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ
 |
| Μουσταφά Κεμάλ |
Στην Ανατολή ο Κεμάλ και οι οπαδοί του διοργάνωσαν συνέδρια στην Αμάσεια, το Ερζερούμ και τη Σεβάστεια, τα οποία έθεσαν τις ιδεολογικές βάσεις του εθνικιστικού κινήματος, με τη μορφή του λεγάμενου Εθνικού Συμφώνου. Τον Απρίλιο του 1920 σχηματίστηκε στην Άγκυρα μια επαναστατική κυβέρνηση που δεν αναγνώριζε ουσιαστικά το σουλτάνο, αλλά τον θεωρούσε αιχμάλωτο των Συμμάχων και αντλούσε την εξουσία της από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση. Με αυτές τις κινήσεις ο Κεμάλ έκανε φανερό στους Συμμάχους ότι ο ίδιος και οι συναγωνιστές του ήταν εκείνη τη στιγμή η πραγματική πηγή εξουσίας στην Τουρκία. Επομένως με αυτόν έπρεπε να διαπραγματευτούν.
Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ
Η παρουσία και η συνεχής ενίσχυση του κεμαλικού κινήματος έπεισαν τους Συμμάχους να επιτρέψουν την ακόμη μεγαλύτερη διεύρυνση της ελληνικής ζώνης κατοχής στη Μικρά Ασία (Μάρτιος 1920). Έτσι, τον Ιούλιο του 1920 ο ελληνικός στρατός προήλασε σε βάθος 150 χιλιομέτρων και σταθεροποίησε το μέτωπο στη γραμμή Πάνορμος-Προύσα-Ουσάκ.
Την ίδια περίοδο ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις προωθήθηκαν στην Ανατολική Θράκη φτάνοντας μέχρι τα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης. Η υπογραφή της συνθήκης ειρήνης με την Τουρκία έγινε στις Σέβρες της Γαλλίας (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920).
Οι όροι της αποτελούσαν θεωρητικά μεγάλο επίτευγμα για την Ελλάδα, η οποία αναλάμβανε τη διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης και της ενδοχώρας για χρονικό διάστημα πέντε ετών. Μετά την παρέλευση αυτού του χρόνου οι κάτοικοι με ελεύθερο δημοψήφισμα θα αποφάσιζαν για το μέλλον της περιοχής. Επίσης, παραχωρούνταν στην Ελλάδα η Ανατολική Θράκη και τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος.
Στην πραγματικότητα τη συνθήκη υπέγραψε η σχεδόν χωρίς εξουσία σουλτανική κυβέρνηση, ενώ αμέσως μετά την υπογραφή της οι Γάλλοι και οι Ιταλοί έσπευσαν να βρουν τρόπους επικοινωνίας με τον Κεμάλ για να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους έναντι των Βρετανών.
ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ
«Είμαι ευτυχής αναγγέλλων προς υμάς ότι σήμερον την εβδόμην επέτειον της υπογραφής της Συνθήκης του Βουκουρεστίου υπεγράφη η Συνθήκη Ειρήνης μετά της Τουρκίας, η συνθήκη δι' ης αι κυριώταται σύμμαχοι δυνάμεις μεταβιβάζουσιν εις την Ελλάδα την κυριαρχίαν επί της Δυτικής Θράκης, ήτις είχε παραχωρηθή προς αυτάς υπό της Βουλγαρίας διά της Συνθήκης του Νεϊγύ, και η συνθήκη μετά της Ιταλίας, δι’ ης αύτη μεταβιβάζει εις ημάς τα Δωδεκάνησα.
Καθ’ ην στιγμήν το έργον, όπερ διεξάγομεν εν μέσω τοσούτων δυσχερειών, στεφανούται διά τοιαύτης επιτυχίας, αισθάνομαι το καθήκον όπως εκφράσω προς τους συμπολίτας μου την βαθείαν ευγνωμοσύνην μου διά την σταθεράν εμπιστοσύνην με την οποίαν με περιέβαλον επί τόσα έτη, καταστήσαντες ούτω δυνατούς τους εθνικούς θριάμβους, τους οποίους πανηγυρίζομεν σήμερον. [...]
Η ιδική μου υπερηφάνεια είναι ότι είχον την τιμήν να ηγηθώ τοιούτου λαού εγκλείοντος ζώπυρα αισθήματα, ως και ικανού να διαπράξη έργα τοσούτον μεγαλοφυά, εάν μόνον καλώς οδηγήται».
Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
Τα αποτελέσματα των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου του 1920 ήταν καταδικαστικά για την πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων. Αν και συνολικά το κόμμα του έλαβε μερικές χιλιάδες ψήφους περισσότερες από αυτές της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης, λόγω του ισχύοντος εκλογικού συστήματος οι αντίπαλοί του πέτυχαν καθαρή νίκη.
Η πολιτική του Κρητικού πολιτικού, όσο και αν υπήρξε μεγαλόπνοη και επιτυχής, κούρασε τον ελληνικό λαό, ο οποίος βρισκόταν σε συνεχή επιστράτευση από το 1912, ενώ οι αυθαιρεσίες μικρομεσαίων στελεχών του κόμματός του την περίοδο 1917-1920 προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις στο μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού λαού.
Επίσης, έγινε φανερό ότι η εφαρμογή της Συνθήκης των Σεβρών εξαρτιόταν από την αποτελεσματικότητα των ελληνικών όπλων, απαιτούσε δηλαδή νέες θυσίες, ενώ τα κόμματα της Αντιπολίτευσης έκαναν λόγο για αποστράτευση.
Μετά την εκλογική του ήττα ο Βενιζέλος αναχώρησε για το εξωτερικό, ενώ άνοιξε ο δρόμος για την επιστροφή του εξόριστου Κωνσταντίνου παρά την αντίθετη άποψη που είχαν εκφράσει σι Σύμμαχοι.
 |
| Πηνελόπη Δέλτα |
Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου έριξαν το Βενιζέλο. Η Ελλάδα όλη φόρεσε την άγκυρα, φώναξε «Ζήτω ο Βενιζέλος» και ψήφισε μαύρο...
Πήγαμε να τον δούμε. Ίσιος, αλύγιστος, έστεκε σα δέντρο που το δέρνει η φουρτούνα και που δε λυγά. Ήταν όλοι συντριμμένοι...
Μας είδε ο Βενιζέλος και πετάχθηκε απάνω, και ήλθε να μας χαιρετίσει με το συνηθισμένο γρήγορο βήμα του, με τη συνηθισμένη ζωηρή φωνή του. «Όχι, όχι, δε θέλω ούτε επί μια στιγμή να φανταστείτε πως φεύγω επειδή δείλιασα! [..]«Επλανήθηκα», μας είπε. «Ενόμιζα πως αλήθεια είχα το λαό μαζί μου, πως στο μεγάλο αυτό έργο που γίνηκε, με ακολουθούσε ο λαός. Επλανήθηκα· ο λαός κουράστηκε, βαρέθηκε. Δεν κακίζω το λαό, του ζήτησα θυσίες μεγαλύτερες από τις δυνάμεις του. Εγώ δεν υπολόγισα καλά τις δυνάμεις του, τον παρέσυρα σε έργο πολύ βαρύ.
Είμαι συντριμμένος, δεν έχω πια δυνάμεις ν' αντιπαλαίσω· είχα σχηματίσει τ’ όνειρο πως ο ελληνικός λαός μ’ ακολουθεί στην κατάκτηση των ελληνικών μερών· μα ο ελληνικός λαός δε μ’ ακολουθεί· πήγε διά της βίας... Του πήρα το παιδί του για πολλά χρόνια· δεν αντέχει πια στις θυσίες ο κουρασμένος λαός. [...]
Σήμερα πια την παράτησε τη Μεγάλη Ιδέα. Το ξέρω πως η Ελλάδα κακοδιοικήθηκε· μα τους είπα πως τώρα που τελειώνουν τα εξωτερικά προβλήματα, θα στρέψω στα εσωτερικά. Το ξέρουν πως ποτέ δεν είπα ένα πράμα και δεν το έκανα· πίστευα πως θα μου δώσουν δυο μήνες για να κάνω και την εσωτερική αναδιοργάνωση. Μα δε με πίστωσαν με δυο μήνες, δε με πίστεψαν [...]»
National Geographic Magazine
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου