Οι αγώνες των Σανταίων για την ελευθερία... (Γενικά)

Η αντίσταση στον Πόντο και μάλιστα στη Σάντα, χρονολογείται 200 χρόνια πριν από την ελληνική επανάσταση. Είναι η εποχή που επιβλήθηκε το τιμαριωτικό σύστημα και η διοίκηση των Τερεπέηδων (τιμαριωτών) ήταν ανυπόφορη. Και ενώ ολόκληρος ο Πόντος λεηλατούνταν από τις αυθαιρεσίες και τα όργια των Τερεπέηδων, οι Σανταίοι, αρματωμένοι και με προστατευτικό φιρμάνι του σουλτάνου, απολάμβαναν τα αγαθά της ησυχίας τους.

Προς τη Σάντα του Πόντου

 Ξακουστός έμεινε στην ιστορία ο Χαράλαμπος Αμοιράς, που λέγεται και Κούρτος. Σε απειλές των Τούρκων να παραδώσει ο Κούρτος τα όπλα, ακούγεται στην επτάκωμη Σάντα βροντερή η φωνή του Κούρτου. “Ελάτε να τα πάρετε”, δηλ. το “μολών λαβέ”, του Λεωνίδα και των παλικαριών του.
Έτσι, οι Τούρκοι, με δύναμη χιλίων περίπου ανδρών ανεβαίνουν προς τη Σάντα να επιβάλλουν το αγαλίκι τους και να φρονηματίσουν τους ανυπότακτους “γκιαούρηδες”.

Μαζεύονται οι οπλαρχηγοί Κούρτος, ο Τριαντάφυλλος Βελεβές από το Ισχανάντων, ο Γερονόσογλους από το Πινατάντων,  οι Τσιλιγκιάρηδες, από το Ζουρνατσάντων οι Κουρτάντ από το Πιστοφάντων, ο Βελής Μούτας από το Τερζάντων   και άλλοι και πιάνουν τις οχυρές θέσεις. Αλλά τη στιγμή εκείνη, οι γυναίκες της Σάντας θυμούνται τον εαυτό τους.

Ρίχνονται με μανία στην οργάνωση της άμυνας και συγκεντρώνουν βουνό τις πέτρες στα κρίσιμα περάσματα  για να τις ρίξουν στα κεφάλια των Τούρκων επιδρομέων. Άφοβος και ψύχραιμος ο Κούρτος κατευθύνει την άμυνα.

 Και να το ασκέρι το τούρκικο φτάνει σε ακτίνα βολής. Και τότε πέφτουν οι σφαίρες σα βροχή κι οι πέτρες των γυναικών σα χαλάζι και αντι­λαλούν τα φαράγγια και τα βουνά. Σκυλιάζουν οι Τούρκοι και βρυχώνται οι αξιωματικοί τους με το πρόσταγμα “ιλερί”

 (που σημαίνει “απάνω τους”) και το “εμπρός-εμπρός”, μα όμως μάταια. Σημαδεύουν οι Έλληνες τον Τούρκο αγά και χτυπούν το άλογό του, που κατρακυλά μαζί με τον αναβάτη του.

Έτσι, σε λίγο, οι Τούρκοι εγκαταλείπουν το πεδίο της μάχης και τρέπονται σε άτακτη φυγή. Τότε οι Σανταίοι ανακήρυξαν το φίλο τους Κιουτσούκ Αλή Χατζόγλου νέο αγά τους, μαζί με συμφωνία για παροχή. Με λίγα λόγια, ρύθμιζαν οι ίδιοι το ποιος θα είναι το “αναγκαίο κακό” για τη διοίκησή τους.

Σε λίγες μέρες, 110 Σανταίοι μαζί με τον Κιουτσούκ Αλή, που είχε μαζί του 39 Τούρκους πολεμιστές, έπεσαν ορμητικά στο φρούριο του άσπονδου εχθρού τους Χατζή Σαρόγλου και το έκαψαν. Οι ντόπιοι ιστορικοί επαινούν τον Τούρκο Κιουτσούκ Αλή, που πολέμησε γενναία με τα 39 παλικάρια του στο πλευρό των Ελλή­νων, για τις ελληνικές υποθέσεις. Ποιος ξέρει αν ο Κιουτσούκ Αλή, προέρχονταν από εκτουρκισθέντες Έλληνες και έτσι εκπλήρωνε το χρέος του στον ελληνισμό.

Γενικά, οι Σανταίοι είχαν κάποια ανεξαρτησία στη διοίκηση. Υπάκουαν βέ­βαια στους νόμους του τουρκικού κράτους και πλήρωναν τους φόρους τους. Όμως, η ανεξαρτησία τους αυτή, τους εξασφάλιζε το δικαίωμα να κρατούν τα όπλα τους, πράγμα που στάθηκε γι’ αυτούς πολύτιμο αγαθό σε κάθε περίπτωση.

Η Σάντα, που λέγεται και Σάντα εφτάκωμη, και Σαντά, βρισκόταν κτισμένη σε οροπέδιο 2300 - 2900 μ. ύψος δηλ. στο ύψος περίπου των κορυφών του “Ολύμπου” της Μακεδονίας. Οι κάτοικοί της κράτησαν την τιμή και την υπόληψή τους πάνω από 500 περίπου χρόνια. Το 1921 ζήτησε ο Κεμάλ από τους Σανταίους να υπηρετήσουν στο στρατό, ενώ φυσικά ήταν γνωστή πια η μέθοδος εξόντωσης των Ελλήνων στα λεγόμενα “Αμελέ Ταπουρού” ή αλλιώς “Ισαά ταπουρού”.

Στα χρόνια 1919-1924, Τούρκοι δεν πάτησαν στα ελεύθερα βουνά της Σάντας. Πέντε χρόνια ολόκληρα το τουρκικό κράτος αναστατώθηκε και μάλιστα ο ίδιος ο πανίσχυρος Μουσταφά Κεμάλ. Το 1920 έγιναν προτάσεις αμνηστίας, αλλά τελικά οι όροι της παραβιάστηκαν από τους Πόντιους αντάρτες, γιατί δεν είδαν πουθενά βοήθεια και ανάκτησαν πάλι τον έλεγχο των βουνών της Σάντας, Γαλίαινας, Κρώμνης, Πέτρας, Ματσούκας, καθώς και του δημόσιου δρόμου Τραπεζούντας, Ερζερούμ μέχρι τα Ζύγαινα και ακόμα μέχρι την Αργυρούπολη, στο βουνό “Γορός”. 

Πιστοφάντων

Εκεί στην επτάκωμη Σάντα υπήρχε μια δεύτερη ελεύθερη Ελλάδα, που έτρεφε τις ελπίδες τον ελληνισμού του Πόντου και της ανατολής. Τρεις φορές απέκρουσαν τον συμβιβασμό με την τουρκική κυβέρνηση οι αντάρτες της Σάντας και ποτέ δεν παραδόθηκαν. Ήδη από τον 18ο αιώνα οι Σανταίοι σχηματίζουν ένοπλες ομάδες από τα πιο τολμηρά παλικάρια τους, για την προστασία των χριστιανών από τους τερεπέηδες. Σκέψεις για την επανάσταση και για την ανεξαρτησία δεν είχαν γεννηθεί ακόμα. Οι πρωτοπόρες αυτές ομάδες λέγονταν Φιράρ. Οι Σανταίοι, κάνοντας χρήση της δύναμης των προνομίων που απόκτησαν με τη δύναμή τους, διάλεγαν κατά καιρούς οι ίδιοι τους αγάδες που τους κυβερνούσαν.
Κατά τη διάρκεια του Α' παγκοσμίου πολέμου ως αποτέλεσμα ήταν να απελευθερωθεί η Σάντα από τα ρωσικά στρατεύματα, γεγονός που γέμισε με χαρά τις καρδιές των κατοίκων της. Δυστυχώς, η χαρά αυτή ήταν πρόσκαιρη, διότι μετά τη ρωσική επανάσταση του 1917 οι Ρώσοι αποχώρησαν και η Σάντα ανακαταλήφθηκε από τους Τούρκους. Ωστόσο πριν εγκατασταθούν οι επίσημες τουρκικές αρχές, επεχείρησαν να τη λεηλατήσουν ομάδες Τούρκων τσετών (ατάκτων) που επέδραμαν κατά χιλιάδες προς τη Σάντα, με αποτέλεσμα να αναλάβουν την υπεράσπιση της οι ίδιοι οι Σανταίοι.
 Μια από τις πρώτες συγκρούσεις ήταν και η μάχη των Κοπαλάντων, στην οποία οι τσέτες υποχώρησαν (25-1-1918), αφού άφησαν στο πεδίο της μάχης 14 νεκρούς. Αποτέλεσμα ήταν να μην ξανατολμήσει κανείς να την ενοχλήσει ως το 1921, οπότε, ύστερα από καταγγελίες των Τούρκων προς τον Κεμάλ ότι η Σάντα “είναι ετοιμη να επαναστατήσει με 7000 αντάρτες”, ο Κεμάλ αποφάσισε, να την καταστρέψει, νομίζοντας ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε στείλει εκεί Έλληνες αξιωματικούς για τη δημιουργία νέου μετώπου.
Το έργο της καταστροφής της Σάντας ανατέθηκε στο μέραρχο Μιραλή Σουπχή, ο οποίος στις 6-9-1921 με 3 συντάγματα πεζικού, 1 ιππικού και πλήθος ατάκτων δυνάμεων 8000 ανδρών εβάδισε εναντίον της Σάντας. Οι επιχειρήσεις κράτησαν δύο μερόνυχτα, με αποτέλεσμα οι λίγοι αντάρτες υπό την αρχηγία του Ευκλείδη Κουρτίδη, να διασπάσουν τον κλοιό του εχθρού και να καταφύγουν στα βουνά, παίρνοντας μαζί τους και όσα γυναικόπαιδα κατόρθωσαν να ξεφύγουν, ενώ τα υπόλοιπα πήραν το δρόμο της εξορίας. Στην προσπάθεια τους να διασώσουν όσο μπορούσαν περισσότερα γυναικόπαιδα, εντάσσεται και το συνταρακτικό γεγονός της βρεφοκτονίας 7 νηπίων από τις ίδιες τις μητέρες τους, για να μην αποκαλυφθούν τα άλλα γυναικόπαιδα στο σπήλαιο της Μάγαρας (10-9-1921), γεγονός που θρήνησε ο λαϊκός τραγουδιστής του Πόντου με τους εξής θλιβερούς στίχους:
“Γιατί υπσψιάστανε, να μη γίν’ ταν αιτία
και χάται όλον το μιλέτ, ασ’ εφτά οχτώ παιδία” .
Τον Ιούνιο του 1922, ο Ευκλείδης με τον Δαμιανό και τον Πολίταν Τσουμπάνον αιχμαλωτίζουν 30 οπλοφόρους Τούρκους. Το καλοκαίρι του 1922, ο καπετάν Ευκλείδης, κυρίαρχος πια, υπόσχεται στους Τούρκους της περιοχής του ότι δε θα τους πειράξει εφόσον θα του προμηθεύουν τα αναγκαία τρόφιμα. Και σι Τούρκοι δέχονται την προφορική αυτή συμφωνία. Τρεις φορές μέσα στο 1922 ανέβηκε στη Σάντα ο Νυμφόπουλος για να συναντήσει τον Ευκλείδη και τα παλικάρια του, με σκοπό να τους μεταβιβάσει τις προτάσεις του Μητροπολίτη Ροδοπόλεως για την παράδοση των όπλων τους, της παροχής αμνηστίας κλπ. Όμως ο διορατικός και έξυπνος καπετάνιος της Σάντας απαντά με σύνεση και ανδρεία, πράγμα που τον αναδείχνει ως γνώστη της ιστορίας και της ψυχολογίας των Τούρκων.

Αχιλλέας Στ. Ανθεμίδης

Διδ. Νομικής Πανεπιστημίου Gottingen