Η περιοχή του Πόντου άρχισε να αποκτά ιδιαίτερη πολιτισμική και εθνολογική ταυτότητα από την εποχή της ίδρυσης της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, το 1204. Γι' αυτό, όταν αναφερόμαστε εδώ στην ελληνική παιδεία στον Πόντο, θεωρούμε ως απαρχή το έτος 1204 και ως τέλος το έτος 1922, οπότε η Καταστροφή έθεσε τέλος σε κάθε είδους κοινωνική δραστηριότητα.
Επίσης, όταν αναφερόμαστε στην παιδεία, συμπεριλαμβάνουμε τόσο τη συστηματική προσφορά εκπαιδευτικών αγαθών, που πραγματοποιείται κατά κανόνα μέσω του σχολείου, όσο και τη γενικότερη πνευματική κίνηση που επικρατεί σε μια περιοχή. Από το 1204, λοιπόν, και σε όλη τη διάρκεια της υστεροβυζαντινής περιόδου, αλλά πολύ περισσότερο τους δύο πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας μέχρι δηλαδή, περίπου, τα μέσα του 17ου αι., δεν μπορεί να γίνει λόγος για οργανωμένη εκπαίδευση στον Πόντο, αλλά μόνο για προσπάθειες μεμονωμένων λογιών να καλλιεργήσουν την ελληνική παιδεία και να αναπτύξουν ορισμένες πνευματικές δραστηριότητες.
Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας καθ' όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της είχε την τύχη να κυβερνηθεί από αυτοκράτορες της δυναστείας των Κομνηνών, οι οποίοι κατά γενική ομολογία ενδιαφέρονταν για την καλλιέργεια της παιδείας, με αποτέλεσμα να διατηρήσει αυτή μια υψηλού επιπέδου - σε σύγκριση με άλλες περιοχές του Βυζαντίου - εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση. Όλο αυτό το διάστημα οι λόγιοι του Πόντου ακολουθούσαν τις επιστημονικές και πνευματικές τάσεις που κυριαρχούσαν στην Κωνσταντινούπολη και οι σχέσεις τους με τους λόγιους της πρωτεύουσας του Βυζαντίου ήταν πολύ στενές.
Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και στη συνέχεια της Τραπεζούντας το 1461, ανέκοψε, βέβαια, αυτήν την ακμή, αλλά δεν κατέστρεψε πλήρως την παιδευτική υποδομή που είχε διαμορφωθεί κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο. Οι πιο γνωστοί από τους λόγιους του Πόντου οι οποίοι διέπρεψαν από τον 13ο έως τον 16ο αι., είναι ο Βησσαρίων, ο Γεώργιος Αμιρούτζης, ο Γεώργιος Χρυσοκοκκής και ο Γεννάδιος ο Τραπεζούντος.
Ο Βησσαρίων έζησε τον 15ο αι. και κατόρθωσε να γίνει καρδινάλιος Βενετίας. Το έργο του είναι θεολογικό, φιλοσοφικό και ιστορικό. Ο Αμιρούτζης έζησε στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αι. και παρήγαγε έργο με φιλοσοφικό περιεχόμενο. Ο Χρυσοκοκκής έζησε τον 14ο αι., ήταν γιατρός και ασχολήθηκε με την Αστρονομία. Ο Γεννάδιος ο Τραπεζούντος έζησε στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αι. Οι πνευματικές τους ενασχολήσεις μαρτυρούν για τις τότε καλλιεργούμενες επιστήμες (φιλολογικές, θεολογικές, ιστορικές, Αστρονομία) και αφ' ετέρου την ύπαρξη ενός επαρκούς για την εποχή επιπέδου εκπαίδευσης.
Οι κύριοι φορείς της εκπαίδευσης την εποχή αυτή ήταν οι κληρικοί, οι μοναχοί και οι αυλικοί, οι οποίοι προσέφεραν μαθήματα τόσο στα μοναστήρια όσο και στα σπίτια των πλούσιων πολιτών (οικοδιδάσκαλοι), για περιοριστούν, όμως, μετά την τουρκική κατάκτηση αποκλειστικά στα μοναστήρια. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν το γράψιμο, το διάβασμα, η Γραμματική και σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο ερμηνεία αποσπασμάτων αρχαίων Ελλήνων κλασικών συγγραφέων, ιδίως του Ομήρου.
Επίσης, όταν αναφερόμαστε στην παιδεία, συμπεριλαμβάνουμε τόσο τη συστηματική προσφορά εκπαιδευτικών αγαθών, που πραγματοποιείται κατά κανόνα μέσω του σχολείου, όσο και τη γενικότερη πνευματική κίνηση που επικρατεί σε μια περιοχή. Από το 1204, λοιπόν, και σε όλη τη διάρκεια της υστεροβυζαντινής περιόδου, αλλά πολύ περισσότερο τους δύο πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας μέχρι δηλαδή, περίπου, τα μέσα του 17ου αι., δεν μπορεί να γίνει λόγος για οργανωμένη εκπαίδευση στον Πόντο, αλλά μόνο για προσπάθειες μεμονωμένων λογιών να καλλιεργήσουν την ελληνική παιδεία και να αναπτύξουν ορισμένες πνευματικές δραστηριότητες.
 |
| Τσινέκειο γυμνάσιο της Αμισού |
Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας καθ' όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της είχε την τύχη να κυβερνηθεί από αυτοκράτορες της δυναστείας των Κομνηνών, οι οποίοι κατά γενική ομολογία ενδιαφέρονταν για την καλλιέργεια της παιδείας, με αποτέλεσμα να διατηρήσει αυτή μια υψηλού επιπέδου - σε σύγκριση με άλλες περιοχές του Βυζαντίου - εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση. Όλο αυτό το διάστημα οι λόγιοι του Πόντου ακολουθούσαν τις επιστημονικές και πνευματικές τάσεις που κυριαρχούσαν στην Κωνσταντινούπολη και οι σχέσεις τους με τους λόγιους της πρωτεύουσας του Βυζαντίου ήταν πολύ στενές.
Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και στη συνέχεια της Τραπεζούντας το 1461, ανέκοψε, βέβαια, αυτήν την ακμή, αλλά δεν κατέστρεψε πλήρως την παιδευτική υποδομή που είχε διαμορφωθεί κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο. Οι πιο γνωστοί από τους λόγιους του Πόντου οι οποίοι διέπρεψαν από τον 13ο έως τον 16ο αι., είναι ο Βησσαρίων, ο Γεώργιος Αμιρούτζης, ο Γεώργιος Χρυσοκοκκής και ο Γεννάδιος ο Τραπεζούντος.
Ο Βησσαρίων έζησε τον 15ο αι. και κατόρθωσε να γίνει καρδινάλιος Βενετίας. Το έργο του είναι θεολογικό, φιλοσοφικό και ιστορικό. Ο Αμιρούτζης έζησε στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αι. και παρήγαγε έργο με φιλοσοφικό περιεχόμενο. Ο Χρυσοκοκκής έζησε τον 14ο αι., ήταν γιατρός και ασχολήθηκε με την Αστρονομία. Ο Γεννάδιος ο Τραπεζούντος έζησε στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αι. Οι πνευματικές τους ενασχολήσεις μαρτυρούν για τις τότε καλλιεργούμενες επιστήμες (φιλολογικές, θεολογικές, ιστορικές, Αστρονομία) και αφ' ετέρου την ύπαρξη ενός επαρκούς για την εποχή επιπέδου εκπαίδευσης.
Οι κύριοι φορείς της εκπαίδευσης την εποχή αυτή ήταν οι κληρικοί, οι μοναχοί και οι αυλικοί, οι οποίοι προσέφεραν μαθήματα τόσο στα μοναστήρια όσο και στα σπίτια των πλούσιων πολιτών (οικοδιδάσκαλοι), για περιοριστούν, όμως, μετά την τουρκική κατάκτηση αποκλειστικά στα μοναστήρια. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν το γράψιμο, το διάβασμα, η Γραμματική και σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο ερμηνεία αποσπασμάτων αρχαίων Ελλήνων κλασικών συγγραφέων, ιδίως του Ομήρου.
Στα τέλη του 17ου αι. ιδρύθηκε το «Φροντιστήριον Τραπεζούντος» και στις αρχές του 18ου αι. το «Φροντιστήριον Αργυρουπόλεως». Από την εποχή αυτή οι Έλληνες του Πόντου ξαναβρήκαν τον συνδετικό κρίκο με την ελληνική παράδοση και η εκπαίδευση άρχισε, αργά αλλά σταθερά να ξαναβρίσκει την παλιά της αίγλη. Είναι η εποχή που άρχισε
να αναπτύσσεται το εμπόριο, με αποτέλεσμα να γνωρίσουν ακμή και ορισμένες πόλεις του Πόντου.
Η ανάπτυξη αυτή βοήθησε την Εκκλησία να αναλάβει δραστηριότητες υπέρ της μόρφωσης του υπόδουλου Ελληνισμού. Η όλη εκπαίδευση την εποχή αυτή και μέχρι τα μέσα του 19ου αι. βρισκόταν στην απόλυτη δικαιοδοσία της Εκκλησίας και γι' αυτό η παιδεία στον Πόντο, παρά την κάποια δυτική επιρροή, έμεινε προσκολλημένη στη βυζαντινή παράδοση και σκέψη. Οκτώηχοι, Ψαλτήρια, Ανθολόγια, Ευχολόγια, Απόστολοι, Τριώδια, Πεντηκοστάρια, Κατηχήσεις και Συνόψεις ήταν τα πιο διαδεδομένα βιβλία για σχολική χρήση.
Η ελληνική γλώσσα διδασκόταν στην εκκλησιαστική της μορφή αλλά με την αρχαία Γραμματική. Γι' αυτό, με τον όρο ελληνική γλώσσα την εποχή αυτή νοείται η αρχαία ελληνική σε αντίθεση με τη «ρωμαίικη», η οποία είναι η δημοτική της εποχής. Οργανωμένα δε σχολεία, εκτός των δύο Φροντιστηρίων, λειτουργούσαν στον Πόντο πριν από τα μέσα του 19ου αι., οπότε ιδρύθηκαν στην Τραπεζούντα το πρώτο «Αλληλοδιδακτικόν» (1840) και το πρώτο «Παρθεναγωγείον» (1846).
Εκπαίδευση και την εποχή αυτή προσέφεραν οι οικοδιδάσκαλοι ή τα ιδιωτικά «Γραμματοδιδασκαλεία», στα οποία δίδασκαν γραφή, ανάγνωση και βασικά στοιχεία Αριθμητικής ιερωμένοι με πολύ περιορισμένες γνώσεις. Μεταξύ των σημαντικότερων λογίων που έζησαν και έδρασαν στον Πόντο από τον 17ο έως και τα μέσα του 19ου αι., αναφέρονται από τις πηγές ο Σεβαστός Κυμινήτης, ο Θεόδωρος Συμεώνος, ο Λάζαρος Σκρίβας, ο Θεοδόσιος Ζωγραφάντης, ο Νικόδημος ο Περιστερεώτης, ο Σάββας Τριανταφυλλίδης. Ο Σεβαστός Κυμινήτης έζησε στα τέλη του 17ου αι., σπούδασε στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης και υπήρξε ιδρυτής του «Φροντιστηρίου Τραπεζούντος». Ασχολήθηκε με τη Φιλοσοφία και τη Φιλολογία. Ο Θεόδωρος Συμεώνος έζησε στα τέλη του 17ου αι. και στις αρχές του 18ου αι., ασχολήθηκε με την αρχαία ελληνική γραμματεία, διαδέχθηκε τον Σεβαστό στη διεύθυνση του «Φροντιστηρίου Τραπεζούντος» και στη συνέχεια ανέλαβε τη διεύθυνση της «Αυθεντικής Ακαδημίας» του Βουκουρεστίου. Ο Ιατροφιλόσοφος Λάζαρος Σκρίβας έζησε στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αι., έκανε σπουδές αρχικά στην Αργυρούπολη, κατόπιν στο Βουκουρέστι και στην Ιταλία.
Ο Θεοδόσιος Ζωγραφάντης έζησε τον 18ο αι., σπούδασε στην Αργυρούπολη και στις παραδουνάβιες χώρες και στη συνέχεια ίδρυσε ιεροδιδασκαλείο στη Μονή Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα. Ο Νικόδημος ο Περιστερεώτης έζησε τον 18ο αι., σπούδασε στο Ιάσιο, δίδαξε στην Ακαδημία της Μολδαβίας και υπήρξε διευθυντής του «Φροντιστηρίου Τραπεζούντος». Τέλος, ο Σάββας Τριανταφυλλίδης έζησε στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι., σπούδασε στην Αργυρούπολη και στη Μεγάλη του Γένους Σχολή της Κωνσταντινούπολης και διηύθυνε για πολλά χρόνια το «Φροντιστήριον Τραπεζούντος».
Οι επιστήμες που καλλιέργησαν όλοι αυτοί οι λόγιοι είναι η Φιλοσοφία, η Φιλολογία και η Θεολογία, γεγονός που δείχνει την κυρίαρχη κατεύθυνση της παιδείας του Πόντου την εποχή αυτή. Πάντως, σε γενικές γραμμές η παιδεία στον Πόντο διατηρήθηκε στο διάστημα αυτό από την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος έως τα μέσα του 19ου αι. σε ικανοποιητικά επίπεδα, γεγονός που επέτρεψε τη δειλή, αρχικά, και δυναμική στη συνέχεια οργάνωση της εκπαίδευσης τον Πόντο.
Σωφρόνης Χατζησαββίδης
Καθηγητής Γλωσσολογίας ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου