Οι εξισλαμισμοί στον Πόντο δεν είναι άσχετοι με τον κρυπτοχριστιανισμό της περιοχής. Οι αρχές, δηλαδή, του μαζικού κρυπτοχριστιανισμού πρέπει να αναζητηθούν στην περίοδο των φοβερών διωγμών και των βίαιων ομαδικών εξισλαμισμών που γνώρισε η περιοχή. Αυτό σημαίνει ότι η συχνότητα και πληθωρικότητα του κρυπτοχριστιανισμού στον Πόντο είναι ανάγκη να συσχετιστεί με ορισμένες μόνο περιόδους, όχι με όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας.
Το περίεργο, όμως, είναι ότι στον Πόντο οι πρώτοι Κρυπτοχριστιανοί εμφανίζονται πολύ πριν από την τουρκική κατάχτηση (1461). Έμποροι της περιοχής Αργυρούπολης και Κρώμνης ταξίδευαν συχνά, για σιτάρι και άλλα τρόφιμα, σε μέρη μεσημβρινότερα, που κατοικούνταν από Μουσουλμάνους. Ας μην ξεχνάμε ότι οι κάτοικοι, καθώς ζούσαν σε απομακρυσμένα από τη θάλασσα άγονα μέρη, ήταν αναγκασμένοι να προμηθεύονται τις χειμερινές προμήθειες από νωρίς, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, ασκώντας το εμπόριο πιο πολύ με την Ανατολή.
Επειδή, λοιπόν, ως χριστιανοί διέτρεχαν κίνδυνο ανάμεσα σε μωαμεθανικές φυλές, γι' αυτό κυκλοφορούσαν συνήθως, για περισσότερη ασφάλεια, με πλαστά μωαμεθανικά ονόματα, κι ήταν γνωστοί, σε εκείνα τα μέρη, ως μουσουλμάνοι. Έτσι, είχαν δύο ονόματα, ένα στις οδοιπορίες και στις μωαμεθανικές μεσημβρινές περιοχές κι ένα στον τόπο τους.
Μετά την τουρκική κατάχτηση, ήταν επόμενο ότι πολλοί απ' αυτούς αναγκάστηκαν να κρατήσουν το ψεύτικο όνομα και την ψεύτικη θρησκεία, λόγω των κινδύνων που τους απειλούσαν.
Εξάλλου, οι διωγμοί που εξαπέλυσε ο κατακτητής στην περιοχή ανάγκασαν τον περισσότερο πληθυσμό να μετακινηθεί από τα παράλια στα ενδότερα και ψηλότερα, όπου και ιδρύθηκαν ή ενισχύθηκαν οι μετέπειτα ανθηροί οικισμοί Κρώμνη, Σάντα, Σταυρίν κ.ά. Εκεί, ακριβώς, εντοπίζονται οι συμπαγείς όγκοι των Κρυπτοχριστιανών του Πόντου. Οι κάτοικοι της περιοχής, γνωστοί με την ευρύτερη ονομασία Κρωμιώτες ή Κρωμλήδες, αποφάσισαν να δεχτούν, φαινομενικά μόνο, το μωαμεθανισμό. Στην ουσία παρέμεναν χριστιανοί. Με τη διπλή, μάλιστα, αυτή ιδιότητα έγιναν και προστάτες των φανερών χριστιανών. Και τούτο, γιατί οι Τούρκοι ανέθεσαν τη διοίκηση των χωριών σε κρυπτοχριστιανούς αρχιμεταλλουργούς, κατοχύρωσαν την εξουσία τους με φιρμάνια και προσάρτησαν σ' αυτούς νέα χωριά και άλλες δασώδεις εκτάσεις.
Ιδιαίτερα η Κρώμνη, μ' αυτή την ημιανεξαρτησία, έγινε πόλος έλξης και κέντρο προστασίας των χριστιανών που κατέφευγαν εκεί. Με τον καιρό οι ενορίες των οικισμών αυξάνονταν και μεγάλωναν αισθητά, ενώ οι κάτοικοι αξιοποιούσαν τη γη και αποκτούσαν πλούτο. Τα πλεονεκτήματα, όμως, αυτά διατηρούνται μόνο μέχρι το ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1829, οπότε τα μεταλλεία και τα προνόμια καταργούνται και κάπου 2.000 οικογένειες καταφεύγουν στη Ρωσία.
Αντίθετα, στα παράλια και στις γύρω από την Τραπεζούντα περιοχές οι εξισλαμισμοί πήραν μεγάλη έκταση. Άλλοι από φόβο, άλλοι από βία και ανάγκη κι άλλοι από συμφέρον, αρνού-νταν τη θρησκεία τους και ασπάζονταν το μωαμεθανισμό. Έτσι εξηγείται και η αισθητή υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου σ' αυτά τα μέρη. Είναι βέβαιο ότι σχεδόν όλοι οι μουσουλμάνοι της περιοχής προέρχονται από χριστιανούς, αφού πολύ λίγοι αζάπηδες ή γενίτσαροι εγκαταστάθηκαν εκεί μετά την Άλωση της (1461).
Όμως, οι διωγμοί και εξισλαμισμοί στον Πόντο κορυφώνονται το β' μισό του 17ου αι. Από
τη μια η ανεξέλεγκτη καταδυνάστευση της περιοχής από τους «τερεμπέηδες*», από την άλλη η αδυναμία της Πύλης να θέσει φραγμό στις αυθαιρεσίες τους, επιδεινώνουν στο έπακρο την κατάσταση. Και δεν ήταν μόνο οι τερεμπέηδες. Οι χριστιανοί υπέφεραν τα πάνδεινα από τις επιδρομές, πότε των Λαζών, που συχνά αναστάτωναν και λεηλατούσαν την περιοχή μέχρι και την Οινόη, και πότε των Κιρκασίων πειρατών, που κατέστρεφαν τα παράλια και άρπαζαν αιχμαλώτους.
Έτσι, κατά την προσωπική μαρτυρία του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσίθεου, που επισκέπτεται τον Πόντο στα 1681, ο πρόσφατοι εξισλαμισμοί συνετέλεσαν στην πλήρη, σχεδόν, αλλοίωση της εικόνας του πληθυσμού. Στην ελληνικότατη Αμισό (Σαμψούντα), αποικία των αρχαίων Μιλησίων, δεν υπάρχει ούτε ένας χριστιανός!
Την ίδια κατάσταση εμφανίζουν: η Νεοκαισάρεια, η περιοχή του ποταμού Ίρη (Τσαρσαμπά) και μια τεράστια έκταση ανατολικά της Τραπεζούντας, από τα Σούρμενα ως τον ποταμό Ακαμψη (Τζορόχ), με εξαίρεση ελάχιστες γυναίκες που κρατούσαν ακόμη την πίστη τους. Οι χριστιανικοί πληθυσμοί δεν αποτελούσαν παρά απλές μόνο νησίδες σ' όλη την έκταση από Σαμψούντα μέχρι Τιφλίδα (νότιο Καύκασο): Αν εξαιρέσουμε την πόλη της Τραπεζούντας, ένα και μόνο χωριό στην περιοχή της Σαμψούντας παρέμενε χριστιανικό και πολύ λίγοι στην Αμάσεια, στο Ίνεο (Οινόη), στην Κερασούντα και στην Τρίπολη, στο κάστρο της οποίας διατηρείται και λειτουργείται (1681) ο ναός της Θεοτόκου.
Κάπως συμπαγείς χριστιανικοί πληθυσμοί εντοπίζονται μόνο στην περιοχή της Παναγίας Σουμελά. Συγκεκριμένα, στους ορεινούς οικισμούς που ιδρύθηκαν μετά την άλωση (1461) και ενισχύθηκαν σημαντικά με τους τελευταίους ομαδικούς διωγμούς (17ου αι.), σ' όλη την έκταση όπου έφτανε η πνευματική ακτινοβολία και το προστατευτικό κύρος της ιστορικής μονής, ως και σ’ αυτόν τον Κάνη ποταμό, απαντά αμιγές χριστιανικό στοιχείο. Προχωρώντας ανατολικότερα ο Δοσίθεος, βρίσκει κάπως ενισχυμένο το ορθόδοξο στοιχείο της πόλης και περιοχής Θεοδοσιούπολης (Ερζερούμ), παρά την εκεί δράση της παπικής προπαγάνδας, και αρκετά σημαντικό στην περιοχή της Τιφλίδας.
Οι εξισλαμισμοί ούτε την πόλη της Τραπεζούντας είχαν αφήσει άθικτη. Μόλις πριν από εφτά χρόνια, στα 1674, ο μητροπολιτικός ναός του Αγ. Φιλίππου καταλαμβάνεται από τους Τούρκους και γίνεται τζαμί. Όπως μαρτυρεί σύγχρονο λαϊκό στιχούργημα, που σώθηκε σε κώδικα της μονής Βαζελώνα, η κατάληψη έγινε με βίαιο τρόπο και σκόρπισε οδύνη και θρήνο στην περιοχή.
Εν τω μεταξύ, όταν, λίγο πρωτύτερα, έγινε τζαμί η άλλη μεγάλη εκκλησία της Τραπεζούντας, η Αγία Σοφία, κάπου 8.000 χριστιανικές οικογένειες από τα γύρω χωριά και από την περιοχή Πλατάνων, διωγμένες από τον ισχυρό τοπάρχη Ομέρ πασά Ουτζουντζόγλου, καταφεύγουν στην ορεινή Τόνγια, δυτικά της Τραπεζούντας.
Εκεί, λίγο αργότερα, εξισλαμίζονται ομαδικά, διατηρούν, όμως, την ελληνική (ποντιακή) τους γλώσσα. Είναι οι γνωστοί μέχρι σήμερα Τονγιαλήδες. Ταυτόχρονα, εξισλαμίζονται, διατηρώντας τη γλώσσα τους, και χριστιανικοί πληθυσμοί της περιοχής Όφη (οι Οφλήδες) και Ρίζαιου, ανατολικά της Τραπεζούντας, υπό την πίεση των γειτονικών Λαζών, ενώ άλλοι αποφασίζουν να φύγουν στην Κριμαία, στο Αρχιπέλαγος και στη Βλαχία.
Την ίδια περίοδο (β' μισό 17ου αι.) οι χριστιανοί της περιοχής Κρώμνης και των άλλων ορεινών οικισμών, εξακολουθούν να εμμένουν στην κρυφή χριστιανική τους πίστη κάτω από τα μουσουλμανικά προσχήματα, διαιωνίζοντας μια κατάσταση που οι αρχές της εντοπίζονται, όπως είπαμε, στους πριν από την τουρκική κατάκτηση χρόνους. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι πολύ συχνά ήταν υποχρεωμένοι να αγγαρεύονται και να μεταφέρουν τηλεβόλα, προμήθειες και στρατιωτικά εφόδια κατά τις πολεμικές εκστρατείες προς Βαγδάτη και Περσία.
Μετά τους εξισλαμισμούς αυτούς διαμορφώνεται μία σχεδόν πάγια κατάσταση, που διατηρείται ακόμη κι ως τα μέσα του 19ου αι. Έτσι, στις δυτικές επαρχίες οι εξωμόσεις ήταν περίπου καθολικές: Από το Ιερό Άκρο και δυτικότερα (σε μια έκταση 18 ωρών) δε βρίσκει κανείς, τόσο στα παράλια, όσο και στο εσωτερικό παρά μόνο θλιβερά λείψανα χριστιανών στην Τρίπολη, Κερασούντα, Οινόη, Αμισό.
Δυτικότερα, λίγους χριστιανούς συναντά κανείς στη Σινώπη, στην Ιαννούπολη, στην Ηράκλεια πουθενά αλλού. Εξάλλου, επήλθαν και οι εξής εκκλησιαστικές μεταβολές: Η επισκοπική επαρχία Αμάστριδος εξαλείφτηκε από τον κατάλογο των επισκοπών, η Γαγγρών συγχωνεύτηκε με την Νεοκαισαρείας και η Κερασούντος με την Τραπεζούντας. Και πολλές άλλες επισκοπές, που, κατά μια εκδοχή, ανέρχονταν σε δεκαοχτώ, εξαλείφτηκαν η μια μετά την άλλη. Τελικά, οι υφιστάμενες μητροπόλεις οφείλουν την υπόστασή τους στις αποικίσεις χριστιανικών πληθυσμών από τον Κάνη ποταμό.
Μέσα σε τέτοιες δυσμενείς συνθήκες που δημιούργησαν οι διωγμοί και οι εξισλαμισμοί, ιδιαίτερα το 17ο αι., κυοφορήθηκε ο κρυπτοχριστιανισμός στην περιοχή του Πόντου, όχι μόνο ως διέξοδος σωτηρίας, αλλά και ως αντιδύναμη επιβίωσης και διαιώνισης της φυλής. Οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, αναγκαστικό γέννημα των βίαιων εξισλαμισμών, θα αναπτύξουν αργότερα μια ιδιαίτερη αίσθηση αγωνιστικότητας απέναντι στις θρησκευτικές και πολιτικές αρχές της αυτοκρατορίας και θα αποτελέσουν το λυτρωτικό καταφύγιο όσων, κατά περιόδους, διώκονταν και απειλούνταν, είτε με εξισλαμισμό είτε με αφανισμό.
Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι οι Κρυπτοχριστιανοί δεν εξισλαμίστηκαν καθόλου. Αντίθετα, είναι βέβαιο ότι ένα μεγάλο ποσοστό από την πολυπληθή τάξη των Κρυπτοχριστιανών του Πόντου διέρρευσαν, με την πάροδο του χρόνου, προς το μωαμεθανισμό και χάθηκαν οριστικά για τον ελληνισμό και το χριστιανισμό. Όλοι αυτοί, επειδή διέτρεχαν τον κίνδυνο να θανατωθούν, ήταν αναγκασμένοι να κρατούν κρυφή τη χριστιανική τους πίστη. Έτσι, ο Κρυπτοχριστιανισμός λειτουργούσε, και στην περίπτωση αυτή, ως καταφύγιο σωτηρίας και ως θρησκευτική και φυλετική άμυνα στον κίνδυνο του αφανισμού.
*Τερεμπέ(γ)ηδες ή Ντερεμπέηδες: τσιφλικάδες, μεγαλοκτηματίες, μπέηδες.
 |
| Αργυρούπολη 1932 |
Επειδή, λοιπόν, ως χριστιανοί διέτρεχαν κίνδυνο ανάμεσα σε μωαμεθανικές φυλές, γι' αυτό κυκλοφορούσαν συνήθως, για περισσότερη ασφάλεια, με πλαστά μωαμεθανικά ονόματα, κι ήταν γνωστοί, σε εκείνα τα μέρη, ως μουσουλμάνοι. Έτσι, είχαν δύο ονόματα, ένα στις οδοιπορίες και στις μωαμεθανικές μεσημβρινές περιοχές κι ένα στον τόπο τους.
Μετά την τουρκική κατάχτηση, ήταν επόμενο ότι πολλοί απ' αυτούς αναγκάστηκαν να κρατήσουν το ψεύτικο όνομα και την ψεύτικη θρησκεία, λόγω των κινδύνων που τους απειλούσαν.
Εξάλλου, οι διωγμοί που εξαπέλυσε ο κατακτητής στην περιοχή ανάγκασαν τον περισσότερο πληθυσμό να μετακινηθεί από τα παράλια στα ενδότερα και ψηλότερα, όπου και ιδρύθηκαν ή ενισχύθηκαν οι μετέπειτα ανθηροί οικισμοί Κρώμνη, Σάντα, Σταυρίν κ.ά. Εκεί, ακριβώς, εντοπίζονται οι συμπαγείς όγκοι των Κρυπτοχριστιανών του Πόντου. Οι κάτοικοι της περιοχής, γνωστοί με την ευρύτερη ονομασία Κρωμιώτες ή Κρωμλήδες, αποφάσισαν να δεχτούν, φαινομενικά μόνο, το μωαμεθανισμό. Στην ουσία παρέμεναν χριστιανοί. Με τη διπλή, μάλιστα, αυτή ιδιότητα έγιναν και προστάτες των φανερών χριστιανών. Και τούτο, γιατί οι Τούρκοι ανέθεσαν τη διοίκηση των χωριών σε κρυπτοχριστιανούς αρχιμεταλλουργούς, κατοχύρωσαν την εξουσία τους με φιρμάνια και προσάρτησαν σ' αυτούς νέα χωριά και άλλες δασώδεις εκτάσεις.
Ιδιαίτερα η Κρώμνη, μ' αυτή την ημιανεξαρτησία, έγινε πόλος έλξης και κέντρο προστασίας των χριστιανών που κατέφευγαν εκεί. Με τον καιρό οι ενορίες των οικισμών αυξάνονταν και μεγάλωναν αισθητά, ενώ οι κάτοικοι αξιοποιούσαν τη γη και αποκτούσαν πλούτο. Τα πλεονεκτήματα, όμως, αυτά διατηρούνται μόνο μέχρι το ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1829, οπότε τα μεταλλεία και τα προνόμια καταργούνται και κάπου 2.000 οικογένειες καταφεύγουν στη Ρωσία.
Αντίθετα, στα παράλια και στις γύρω από την Τραπεζούντα περιοχές οι εξισλαμισμοί πήραν μεγάλη έκταση. Άλλοι από φόβο, άλλοι από βία και ανάγκη κι άλλοι από συμφέρον, αρνού-νταν τη θρησκεία τους και ασπάζονταν το μωαμεθανισμό. Έτσι εξηγείται και η αισθητή υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου σ' αυτά τα μέρη. Είναι βέβαιο ότι σχεδόν όλοι οι μουσουλμάνοι της περιοχής προέρχονται από χριστιανούς, αφού πολύ λίγοι αζάπηδες ή γενίτσαροι εγκαταστάθηκαν εκεί μετά την Άλωση της (1461).
Όμως, οι διωγμοί και εξισλαμισμοί στον Πόντο κορυφώνονται το β' μισό του 17ου αι. Από
τη μια η ανεξέλεγκτη καταδυνάστευση της περιοχής από τους «τερεμπέηδες*», από την άλλη η αδυναμία της Πύλης να θέσει φραγμό στις αυθαιρεσίες τους, επιδεινώνουν στο έπακρο την κατάσταση. Και δεν ήταν μόνο οι τερεμπέηδες. Οι χριστιανοί υπέφεραν τα πάνδεινα από τις επιδρομές, πότε των Λαζών, που συχνά αναστάτωναν και λεηλατούσαν την περιοχή μέχρι και την Οινόη, και πότε των Κιρκασίων πειρατών, που κατέστρεφαν τα παράλια και άρπαζαν αιχμαλώτους.
Έτσι, κατά την προσωπική μαρτυρία του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσίθεου, που επισκέπτεται τον Πόντο στα 1681, ο πρόσφατοι εξισλαμισμοί συνετέλεσαν στην πλήρη, σχεδόν, αλλοίωση της εικόνας του πληθυσμού. Στην ελληνικότατη Αμισό (Σαμψούντα), αποικία των αρχαίων Μιλησίων, δεν υπάρχει ούτε ένας χριστιανός!
Την ίδια κατάσταση εμφανίζουν: η Νεοκαισάρεια, η περιοχή του ποταμού Ίρη (Τσαρσαμπά) και μια τεράστια έκταση ανατολικά της Τραπεζούντας, από τα Σούρμενα ως τον ποταμό Ακαμψη (Τζορόχ), με εξαίρεση ελάχιστες γυναίκες που κρατούσαν ακόμη την πίστη τους. Οι χριστιανικοί πληθυσμοί δεν αποτελούσαν παρά απλές μόνο νησίδες σ' όλη την έκταση από Σαμψούντα μέχρι Τιφλίδα (νότιο Καύκασο): Αν εξαιρέσουμε την πόλη της Τραπεζούντας, ένα και μόνο χωριό στην περιοχή της Σαμψούντας παρέμενε χριστιανικό και πολύ λίγοι στην Αμάσεια, στο Ίνεο (Οινόη), στην Κερασούντα και στην Τρίπολη, στο κάστρο της οποίας διατηρείται και λειτουργείται (1681) ο ναός της Θεοτόκου.
 |
| Παναγία Σουμελά |
Οι εξισλαμισμοί ούτε την πόλη της Τραπεζούντας είχαν αφήσει άθικτη. Μόλις πριν από εφτά χρόνια, στα 1674, ο μητροπολιτικός ναός του Αγ. Φιλίππου καταλαμβάνεται από τους Τούρκους και γίνεται τζαμί. Όπως μαρτυρεί σύγχρονο λαϊκό στιχούργημα, που σώθηκε σε κώδικα της μονής Βαζελώνα, η κατάληψη έγινε με βίαιο τρόπο και σκόρπισε οδύνη και θρήνο στην περιοχή.
Εν τω μεταξύ, όταν, λίγο πρωτύτερα, έγινε τζαμί η άλλη μεγάλη εκκλησία της Τραπεζούντας, η Αγία Σοφία, κάπου 8.000 χριστιανικές οικογένειες από τα γύρω χωριά και από την περιοχή Πλατάνων, διωγμένες από τον ισχυρό τοπάρχη Ομέρ πασά Ουτζουντζόγλου, καταφεύγουν στην ορεινή Τόνγια, δυτικά της Τραπεζούντας.
Εκεί, λίγο αργότερα, εξισλαμίζονται ομαδικά, διατηρούν, όμως, την ελληνική (ποντιακή) τους γλώσσα. Είναι οι γνωστοί μέχρι σήμερα Τονγιαλήδες. Ταυτόχρονα, εξισλαμίζονται, διατηρώντας τη γλώσσα τους, και χριστιανικοί πληθυσμοί της περιοχής Όφη (οι Οφλήδες) και Ρίζαιου, ανατολικά της Τραπεζούντας, υπό την πίεση των γειτονικών Λαζών, ενώ άλλοι αποφασίζουν να φύγουν στην Κριμαία, στο Αρχιπέλαγος και στη Βλαχία.
Την ίδια περίοδο (β' μισό 17ου αι.) οι χριστιανοί της περιοχής Κρώμνης και των άλλων ορεινών οικισμών, εξακολουθούν να εμμένουν στην κρυφή χριστιανική τους πίστη κάτω από τα μουσουλμανικά προσχήματα, διαιωνίζοντας μια κατάσταση που οι αρχές της εντοπίζονται, όπως είπαμε, στους πριν από την τουρκική κατάκτηση χρόνους. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι πολύ συχνά ήταν υποχρεωμένοι να αγγαρεύονται και να μεταφέρουν τηλεβόλα, προμήθειες και στρατιωτικά εφόδια κατά τις πολεμικές εκστρατείες προς Βαγδάτη και Περσία.
Μετά τους εξισλαμισμούς αυτούς διαμορφώνεται μία σχεδόν πάγια κατάσταση, που διατηρείται ακόμη κι ως τα μέσα του 19ου αι. Έτσι, στις δυτικές επαρχίες οι εξωμόσεις ήταν περίπου καθολικές: Από το Ιερό Άκρο και δυτικότερα (σε μια έκταση 18 ωρών) δε βρίσκει κανείς, τόσο στα παράλια, όσο και στο εσωτερικό παρά μόνο θλιβερά λείψανα χριστιανών στην Τρίπολη, Κερασούντα, Οινόη, Αμισό.
 |
| Αμισός |
Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι οι Κρυπτοχριστιανοί δεν εξισλαμίστηκαν καθόλου. Αντίθετα, είναι βέβαιο ότι ένα μεγάλο ποσοστό από την πολυπληθή τάξη των Κρυπτοχριστιανών του Πόντου διέρρευσαν, με την πάροδο του χρόνου, προς το μωαμεθανισμό και χάθηκαν οριστικά για τον ελληνισμό και το χριστιανισμό. Όλοι αυτοί, επειδή διέτρεχαν τον κίνδυνο να θανατωθούν, ήταν αναγκασμένοι να κρατούν κρυφή τη χριστιανική τους πίστη. Έτσι, ο Κρυπτοχριστιανισμός λειτουργούσε, και στην περίπτωση αυτή, ως καταφύγιο σωτηρίας και ως θρησκευτική και φυλετική άμυνα στον κίνδυνο του αφανισμού.
*Τερεμπέ(γ)ηδες ή Ντερεμπέηδες: τσιφλικάδες, μεγαλοκτηματίες, μπέηδες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου