Η λογοτεχνία των Ποντίων — η αναφερόμενη, δηλαδή, στη ζωή των Ποντίων στις αλησμόνητες πατρίδες, στην Ελλάδα και αλλού — περιέχεται κυρίως μέσα στις κιτρινισμένες από το χρόνο σελίδες κάποιων παλαιών εντύπων ή και κάποιων αυτοτελών εκδόσεων, που βγήκαν μαζί με το δάκρυ και τον πόνο των ίδιων των δημιουργών. Περιοδικά που δημοσίευαν λογοτεχνία ήταν στον μικρασιατικό Πόντο, από παλαιότερα, ο «Εύξεινος Πόντος», ο «Αστήρ του Πόντου», η «Επιθεώρησις», «Οι Κομνηνοί» στις Τραπεζούντας, «Ο Πόντος» της Μερζιφούντας, ο σατιρικός «Βελζεβούλ» των Κοτυώρων.
Στη νότια Ρωσία, όπου δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στη λογοτεχνία — την έλεγαν «φιλολογία» — λογοτεχνήματα δημοσίευαν, εκτός από όλες σχεδόν τις εφημερίδες της επαναστατικής περιόδου (1917 και μετά), και τα περιοδικά της Μαριούπολης Ουκρανίας «Νέος Μαχητής», «Νεότητα», «Πιονέρος» και του Βατούμ Γεωργίας «Φιλολογική Δράσις».
Πεζογραφία, με τη μορφή διηγήματος, νουβέλας ή μυθιστορήματος, δεν αναπτύχθηκε στον Πόντο πριν από το 1923. Εξαίρεση αποτελούν κάποια διηγήματα που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά «Επιθεώρησις» της Τραπεζούντας (1910-1911) και «Πόντος» της Μερζιφούντας. Τα πεζογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στα πρώτα περιοδικά του Πόντου, τον «Εύξεινο Πόντο» (1880-1882) και τον «Αστέρα του Πόντου» (1884-1886) είναι κυρίως μεταφράσεις ξένων λογοτεχνών (Γάλλων, Ρώσων κ. ά.). Βέβαια, είναι τα διηγήματα και οι νουβέλες του Γιώργου Κ. Φωτιάδη, που μπορεί να θεωρηθεί ότι καλύπτουν το μεγάλο κενό, αλλά και εκείνα του Νίκου Καπετανίδη, που συμπληρώνουν την προσφορά του παλαιότερου Γ. Κ. Φωτιάδη (πέθανε το 1909).
Η πεζογραφία των Ποντίων αναπτύχθηκε μετά τη χρονολογία ορόσημο 1923, στην Ελλάδα και στη νότια Ρωσία και ελάχιστα στις χώρες της μετανάστευσης. Όργανο έκφρασης και στην πεζογραφία είναι η ποντιακή διάλεκτος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν γράφτηκαν πεζογραφήματα από Ποντίους για τον Πόντο και τους Ποντίους στη δημοτική και στην καθαρεύουσα.
Το μεγάλο κενό στην πεζογραφία των Ποντίων καλύπτουν, οπωσδήποτε, τα θεατρικά έργα των γνωστών λογοτεχνών Π. Τριανταφυλλίδη, I. Βαλαβάνη, Κ. Γ. Κωνσταντινίδη, Αρ. Ιεροκλή, Ελ. Φοινικόπουλου, Γ. Κ. Φωτιάδη, Αλ. Ζωηρού, Κ. Ξανθόπουλου, Γ. Λ. Κανονίδη, Λ. Α. Χοναχμπέη, Δ. Μισαηλίδη (Μ. Λέντη), Φ. Φιλιππίδη, I. Θ. Μαυρίδη-Καρατζά, Στ. X. Παυλίδη, Παν. Φωτιάδη, Θ. Γ. Κανονίδη, A. Α. Ερυθριάδη, Γ. Α. Κωστο-πράβ, Αθ. I. Παρχαρίδη κ. ά.
Οι Πόντιοι λογοτέχνες στον Πόντο εμπνέονταν κυρίως από επίκαιρα γεγονότα, όπως ο
θάνατος κάποιου προσφιλούς προσώπου, αλλά βασική έμπνευσή τους υπήρξαν το εθνικό ιδεώδες και η θρησκεία.
Επειδή αρκετοί από τους μορφωμένους Πόντιους προμηθεύονταν περιοδικά και εφημερίδες από την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη και επομένως ενημερώνονταν για τις σύγχρονες τάσεις της ελλαδικής λογοτεχνίας, δεν λείπουν και εκείνοι που γράφουν όπως και οι ελλαδίτες ομότεχνοί τους. Υπάρχουν, δηλαδή, ποιήματα πλημμυρισμένα με την απαισιοδοξία του Καρυωτάκη και της Πολυδούρη (Γεώργ. Προυσσαίος, Ανδρ. Σιμώνωφ, Μαρίκα Φιλιππίδου) ή άλλα που θυμίζουν τους ποιητές της λεγόμενης «αθηναϊκής σχολής» (Νικ. Καπετανίδης, Φίλ. Κτενίδης, Κων. Ιεροκλής, Χρυσόστ.. Συμβουλίδης) και οι σατιρικοί, όπως ο Γιάγκ. Λ. Κανονίδης, ο Ιωάνν. Καλανταρίδης, ο Φίλιπ. Χειμωνίδης, ο Γεώργ. Πατσάκος, Ιωάνν. Σοφιανόπουλος κ. ά.
Σε δικούς τους, ξεχωριστούς, δρόμους κινήθηκαν στην ποίησή τους ο Γεώργιος Κωστοπράβ, που έγραψε στην ταυρορουμέικη διάλεκτο, ο Γιάγκος Κ. Φωτιάδης, που εκφράστηκε στην ποντιακή διάλεκτο, ο Αλέξανδρος Ριόνης (Α. Μαρμαρινός), που χρησιμοποίησε τη δημοτική στην ποίησή του. Αυτοί οι ποιητές — όπως και αρκετοί άλλοι — εμπνεύστηκαν από την κομμουνιστική επανάσταση. Λιγότερο, βέβαια, από όλους ο μεγάλος ποιητής Γεώργιος Κωστοπράβ.
Στον Πόντο εμφανίστηκαν και πολλοί λαϊκοί ποιητές, ήδη από τον 14° αιώνα, οι οποίοι παρουσίαζαν τους στίχους τους σε ετήσιο διαγωνισμό στην Τραπεζούντα. Οι στίχοι που έπαιρναν διάκριση γίνονταν τραγούδια από γνωστούς λυράρηδες και τραγουδιόνταν σε όλο τον Πόντο.
Ως συνέχεια αυτών των στιχοπλόκων μπορούν να θεωρηθούν οι γυναίκες της Κρώμνης και της Σάντας, που έγραφαν στίχους σε τετράδια, τα οποία περνούσαν από χέρι σε χέρι και διαβάζονταν.
Η ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922-1923 μετατόπισε προς την Ελλάδα ένα μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής των Ποντίων από τον μικρασιατικό Πόντο και από τη νότια Ρωσία. Στην τελευταία περιοχή συνεχίστηκε η συγγραφή μέχρι πριν από τον β' παγκόσμιο πόλεμο, γιατί κατόπιν δεν παρουσιάζεται τίποτε το αξιόλογο στον τομέα αυτόν, εξαιτίας του βαρύτατου πλήγματος που δέχτηκε ο ποντιακός ελληνισμός από τη σταλινική θηριωδία και την εξόντωση των λογοτεχνών στη Σιβηρία.
Στην Ελλάδα, μετά το 1922-1923, γράφτηκε το μεγαλύτερο μέρος της ποντιακής λογοτεχνίας και μάλιστα στην ποντιακή διάλεκτο. Τα πρώτα λογοτεχνικά δημιουργήματα των Ποντίων δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά και στις εφημερίδες «Ποντιακά Φύλλα» 1936, «Ποντιακή Εστία» 1950, «Το βήμα» 1960, «Ποντιακά Χρονικά» 1958, «Ποντιακή Φωνή» 1963, «Ποντιακή Επιθεώρησις» 1970, «Ποντιακά Νέα» 1972, «Ένωση Ποντίων» 1976, «Αργοναύτης» 1989, «Δεσμός» 1989, «Ρωμανία» 1990, «Εύξεινος Πόντος» 1997, «Οφίτικα Νέα» «Ποντιακά Χρονικά» 1943, «Το Ποντιακό» (Ποντιακό Θέατρο) 1950, «Ποντιακά Ιστορήματα» 1966, «Ποντιακά Χρονικά» 1972, «Ποντιακοί Αντίλαλοι» 1977, «Ποντιακή Ηχώ» 1981 «Ποντιακό Βήμα» 1985.
Ταυτοχρόνως κυκλοφόρησαν και πάρα πολλά ποιήματα και πεζογραφήματα, προσωπικές μαρτυρίες κ. ά., σε αυτοτελείς εκδόσεις, πάντοτε με δαπάνη των ίδιων των συγγραφέων και σχεδόν ποτέ με ενίσχυση της έκδοσης από κάποιον φορέα των Ποντίων.
Οι λογοτέχνες που εμφανίστηκαν μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων και των περιοδικών των Ποντίων, αλλά και με αυτοτελείς εκδόσεις ήταν οι: Φίλ. Κτενίδης, Παντ. Μελανοφρύδης, Γιώργ. Ζερζελίδης, Ηλίας Τσιρκινίδης, Σίμ. Λιανίδης, Στάθ. Χριστοφορίδης-Σάρπογλης, Ξέν. Ξενίτας, Στάθ. Αθανασιάδης, Ιωακ. Σαλτσής, Ιωάν. Αβραμάντης, Ευρ. Χειμωνίδης, Δημ. Κ. Παπαδόπουλος, Αγαθάγγ. Φωστηρόπουλος, Δέσποινα Φωστηροπούλου, Χαράλ. Γαλανός, Σοφία Αρνοπούλου, Στάθ. Ευσταθιάδης, Γ. Γαλανοματίδης, Δημ. Παρασκευόπουλος, Κώστ. Καλλίδης, Βέρα Αντωνιάδου, Παύλ. Κοτανίδης κ. ά., αλλά και άλλοι πολλοί που δεν εκφράστηκαν στην ποντιακή, των οποίων, όμως, το λογοτεχνικό έργο είναι άμεσα ή έμμεσα επηρεασμένο από τη ζωή των Ποντίων στον Πόντο ή στην Ελλάδα, όπως οι: Χρ. Σαμουηλίδης, Στέφ. Τηλικίδης, Λάζ. Παυλίδης, Σταύρ. Κοταμανίδης, Φόρης Παροτίδης, Νικ. Γρηγοριάδης, Ερμής Μουρατίδης, Γιώργ. Λαμψίδης, Γεώργ. Πηλείδης, Κώστ. Αλμετίδης, Μιχ. Αλμετίδης, Έλλη Κουτσιαλή-Αλμετίδου, Χρ. Κοπτερόπουλος, Γ. Σπινθηρόπουλος, Πάν. Καϊσίδης, Δέσποινα Πολυχρονίδου, Στ. Καλλιφατίδης, Γ ιώργ. Κοτανίδης κ. ά.
Η σημαντικότερη προσπάθεια έκδοσης λογοτεχνικών κειμένων των Ποντίων έγινε από τον Ιορδάνη Παμπούκη μέσα στη δεκαετία του 1950, στη σειρά «Ποντιακή Λογοτεχνία», χωρίς, όμως, συνέχεια, αφού τυπώθηκαν έργα μόνον του Παντελή Μελανφρύδη και το Γιώργου Ζερζελίδη.
Η λογοτεχνία των Ποντίων, αντιμετωπίστηκε στην αρχή, εδώ στην Ελλάδα, με επιφυλακτικότητα ή και με εχθρότητα από μέρους ορισμένων μη Ποντίων φιλολόγων κ. ά., όχι για τίποτε άλλο, αλλά για να μην «θιγεί» η λογοτεχνία που γραφόταν στη νεοελληνική γλώσσα. Τότε, ακριβώς, βγήκαν ορισμένοι φιλόλογοι που υπερασπίσθηκαν το δικαίωμα των Ποντίων να εκφράζονται στη διάλεκτό τους.
Σε σημείωμά του στο περιοδικό «Ποντιακή Εστία», ο γλωσσολόγος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Νίκος Ανδριώτης τονίζει το 1954: «Επιβάλλεται να δημιουργηθεί μία εστία πνευματικής και ψυχικής επαφής των Ποντίων αναμεταξύ τους και, με την πνευματική στις κληρονομιά, να συνειδητοποιήσουν την αξία της ιδιαίτερης γλωσσικής και λαογραφικής φυσιογνωμίας τους και να ενθαρρύνει (αυτή η εστία) την ικανότητα και την επιθυμία τους να εκφρασθούν λογοτεχνικά στη διάλεκτό τους».
Πεζογραφία, με τη μορφή διηγήματος, νουβέλας ή μυθιστορήματος, δεν αναπτύχθηκε στον Πόντο πριν από το 1923. Εξαίρεση αποτελούν κάποια διηγήματα που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά «Επιθεώρησις» της Τραπεζούντας (1910-1911) και «Πόντος» της Μερζιφούντας. Τα πεζογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στα πρώτα περιοδικά του Πόντου, τον «Εύξεινο Πόντο» (1880-1882) και τον «Αστέρα του Πόντου» (1884-1886) είναι κυρίως μεταφράσεις ξένων λογοτεχνών (Γάλλων, Ρώσων κ. ά.). Βέβαια, είναι τα διηγήματα και οι νουβέλες του Γιώργου Κ. Φωτιάδη, που μπορεί να θεωρηθεί ότι καλύπτουν το μεγάλο κενό, αλλά και εκείνα του Νίκου Καπετανίδη, που συμπληρώνουν την προσφορά του παλαιότερου Γ. Κ. Φωτιάδη (πέθανε το 1909).
Η πεζογραφία των Ποντίων αναπτύχθηκε μετά τη χρονολογία ορόσημο 1923, στην Ελλάδα και στη νότια Ρωσία και ελάχιστα στις χώρες της μετανάστευσης. Όργανο έκφρασης και στην πεζογραφία είναι η ποντιακή διάλεκτος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν γράφτηκαν πεζογραφήματα από Ποντίους για τον Πόντο και τους Ποντίους στη δημοτική και στην καθαρεύουσα.
Το μεγάλο κενό στην πεζογραφία των Ποντίων καλύπτουν, οπωσδήποτε, τα θεατρικά έργα των γνωστών λογοτεχνών Π. Τριανταφυλλίδη, I. Βαλαβάνη, Κ. Γ. Κωνσταντινίδη, Αρ. Ιεροκλή, Ελ. Φοινικόπουλου, Γ. Κ. Φωτιάδη, Αλ. Ζωηρού, Κ. Ξανθόπουλου, Γ. Λ. Κανονίδη, Λ. Α. Χοναχμπέη, Δ. Μισαηλίδη (Μ. Λέντη), Φ. Φιλιππίδη, I. Θ. Μαυρίδη-Καρατζά, Στ. X. Παυλίδη, Παν. Φωτιάδη, Θ. Γ. Κανονίδη, A. Α. Ερυθριάδη, Γ. Α. Κωστο-πράβ, Αθ. I. Παρχαρίδη κ. ά.
Οι Πόντιοι λογοτέχνες στον Πόντο εμπνέονταν κυρίως από επίκαιρα γεγονότα, όπως ο
Επειδή αρκετοί από τους μορφωμένους Πόντιους προμηθεύονταν περιοδικά και εφημερίδες από την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη και επομένως ενημερώνονταν για τις σύγχρονες τάσεις της ελλαδικής λογοτεχνίας, δεν λείπουν και εκείνοι που γράφουν όπως και οι ελλαδίτες ομότεχνοί τους. Υπάρχουν, δηλαδή, ποιήματα πλημμυρισμένα με την απαισιοδοξία του Καρυωτάκη και της Πολυδούρη (Γεώργ. Προυσσαίος, Ανδρ. Σιμώνωφ, Μαρίκα Φιλιππίδου) ή άλλα που θυμίζουν τους ποιητές της λεγόμενης «αθηναϊκής σχολής» (Νικ. Καπετανίδης, Φίλ. Κτενίδης, Κων. Ιεροκλής, Χρυσόστ.. Συμβουλίδης) και οι σατιρικοί, όπως ο Γιάγκ. Λ. Κανονίδης, ο Ιωάνν. Καλανταρίδης, ο Φίλιπ. Χειμωνίδης, ο Γεώργ. Πατσάκος, Ιωάνν. Σοφιανόπουλος κ. ά.
Σε δικούς τους, ξεχωριστούς, δρόμους κινήθηκαν στην ποίησή τους ο Γεώργιος Κωστοπράβ, που έγραψε στην ταυρορουμέικη διάλεκτο, ο Γιάγκος Κ. Φωτιάδης, που εκφράστηκε στην ποντιακή διάλεκτο, ο Αλέξανδρος Ριόνης (Α. Μαρμαρινός), που χρησιμοποίησε τη δημοτική στην ποίησή του. Αυτοί οι ποιητές — όπως και αρκετοί άλλοι — εμπνεύστηκαν από την κομμουνιστική επανάσταση. Λιγότερο, βέβαια, από όλους ο μεγάλος ποιητής Γεώργιος Κωστοπράβ.
Στον Πόντο εμφανίστηκαν και πολλοί λαϊκοί ποιητές, ήδη από τον 14° αιώνα, οι οποίοι παρουσίαζαν τους στίχους τους σε ετήσιο διαγωνισμό στην Τραπεζούντα. Οι στίχοι που έπαιρναν διάκριση γίνονταν τραγούδια από γνωστούς λυράρηδες και τραγουδιόνταν σε όλο τον Πόντο.
Η ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922-1923 μετατόπισε προς την Ελλάδα ένα μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής των Ποντίων από τον μικρασιατικό Πόντο και από τη νότια Ρωσία. Στην τελευταία περιοχή συνεχίστηκε η συγγραφή μέχρι πριν από τον β' παγκόσμιο πόλεμο, γιατί κατόπιν δεν παρουσιάζεται τίποτε το αξιόλογο στον τομέα αυτόν, εξαιτίας του βαρύτατου πλήγματος που δέχτηκε ο ποντιακός ελληνισμός από τη σταλινική θηριωδία και την εξόντωση των λογοτεχνών στη Σιβηρία.
Στην Ελλάδα, μετά το 1922-1923, γράφτηκε το μεγαλύτερο μέρος της ποντιακής λογοτεχνίας και μάλιστα στην ποντιακή διάλεκτο. Τα πρώτα λογοτεχνικά δημιουργήματα των Ποντίων δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά και στις εφημερίδες «Ποντιακά Φύλλα» 1936, «Ποντιακή Εστία» 1950, «Το βήμα» 1960, «Ποντιακά Χρονικά» 1958, «Ποντιακή Φωνή» 1963, «Ποντιακή Επιθεώρησις» 1970, «Ποντιακά Νέα» 1972, «Ένωση Ποντίων» 1976, «Αργοναύτης» 1989, «Δεσμός» 1989, «Ρωμανία» 1990, «Εύξεινος Πόντος» 1997, «Οφίτικα Νέα» «Ποντιακά Χρονικά» 1943, «Το Ποντιακό» (Ποντιακό Θέατρο) 1950, «Ποντιακά Ιστορήματα» 1966, «Ποντιακά Χρονικά» 1972, «Ποντιακοί Αντίλαλοι» 1977, «Ποντιακή Ηχώ» 1981 «Ποντιακό Βήμα» 1985.
Ταυτοχρόνως κυκλοφόρησαν και πάρα πολλά ποιήματα και πεζογραφήματα, προσωπικές μαρτυρίες κ. ά., σε αυτοτελείς εκδόσεις, πάντοτε με δαπάνη των ίδιων των συγγραφέων και σχεδόν ποτέ με ενίσχυση της έκδοσης από κάποιον φορέα των Ποντίων.
Οι λογοτέχνες που εμφανίστηκαν μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων και των περιοδικών των Ποντίων, αλλά και με αυτοτελείς εκδόσεις ήταν οι: Φίλ. Κτενίδης, Παντ. Μελανοφρύδης, Γιώργ. Ζερζελίδης, Ηλίας Τσιρκινίδης, Σίμ. Λιανίδης, Στάθ. Χριστοφορίδης-Σάρπογλης, Ξέν. Ξενίτας, Στάθ. Αθανασιάδης, Ιωακ. Σαλτσής, Ιωάν. Αβραμάντης, Ευρ. Χειμωνίδης, Δημ. Κ. Παπαδόπουλος, Αγαθάγγ. Φωστηρόπουλος, Δέσποινα Φωστηροπούλου, Χαράλ. Γαλανός, Σοφία Αρνοπούλου, Στάθ. Ευσταθιάδης, Γ. Γαλανοματίδης, Δημ. Παρασκευόπουλος, Κώστ. Καλλίδης, Βέρα Αντωνιάδου, Παύλ. Κοτανίδης κ. ά., αλλά και άλλοι πολλοί που δεν εκφράστηκαν στην ποντιακή, των οποίων, όμως, το λογοτεχνικό έργο είναι άμεσα ή έμμεσα επηρεασμένο από τη ζωή των Ποντίων στον Πόντο ή στην Ελλάδα, όπως οι: Χρ. Σαμουηλίδης, Στέφ. Τηλικίδης, Λάζ. Παυλίδης, Σταύρ. Κοταμανίδης, Φόρης Παροτίδης, Νικ. Γρηγοριάδης, Ερμής Μουρατίδης, Γιώργ. Λαμψίδης, Γεώργ. Πηλείδης, Κώστ. Αλμετίδης, Μιχ. Αλμετίδης, Έλλη Κουτσιαλή-Αλμετίδου, Χρ. Κοπτερόπουλος, Γ. Σπινθηρόπουλος, Πάν. Καϊσίδης, Δέσποινα Πολυχρονίδου, Στ. Καλλιφατίδης, Γ ιώργ. Κοτανίδης κ. ά.
 |
| Τάκης Παρασκευόπουλος |
Η λογοτεχνία των Ποντίων, αντιμετωπίστηκε στην αρχή, εδώ στην Ελλάδα, με επιφυλακτικότητα ή και με εχθρότητα από μέρους ορισμένων μη Ποντίων φιλολόγων κ. ά., όχι για τίποτε άλλο, αλλά για να μην «θιγεί» η λογοτεχνία που γραφόταν στη νεοελληνική γλώσσα. Τότε, ακριβώς, βγήκαν ορισμένοι φιλόλογοι που υπερασπίσθηκαν το δικαίωμα των Ποντίων να εκφράζονται στη διάλεκτό τους.
Σε σημείωμά του στο περιοδικό «Ποντιακή Εστία», ο γλωσσολόγος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Νίκος Ανδριώτης τονίζει το 1954: «Επιβάλλεται να δημιουργηθεί μία εστία πνευματικής και ψυχικής επαφής των Ποντίων αναμεταξύ τους και, με την πνευματική στις κληρονομιά, να συνειδητοποιήσουν την αξία της ιδιαίτερης γλωσσικής και λαογραφικής φυσιογνωμίας τους και να ενθαρρύνει (αυτή η εστία) την ικανότητα και την επιθυμία τους να εκφρασθούν λογοτεχνικά στη διάλεκτό τους».
Πάνος Καϊσίδης
Δημοσιογράφος-Συγγραφέας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου