Με αργοπορία μερικών δεκαετιών, ο νεοελληνικός διαφωτισμός πέρασε και τα σύνορα του Πόντου, για να φέρει την πνευματική αναγέννηση και την αφύπνιση του ποντιακού ελληνισμού.
Χωρίς περιστροφές, διατυπώνεται σθεναρά η άποψη ότι ο διαφωτισμός στον Πόντο, όπως, άλλωστε, και στον υπόλοιπο ελληνισμό, ήταν καρπός της πολύχρονης και σκληρής προσπάθειας των δασκάλων του γένους, που ανέπτυξαν μορφωτική δράση μέσα στα μεγάλα εκπαιδευτικά ιδρύματα ή έγραφαν σε βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες, εμπνευσμένοι από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό, όπως αυτός εκφράστηκε ιδιαιτέρως στη Γαλλία.
Ξεκινώντας και ο ποντιακός διαφωτισμός από τις παραδουνάβιες χώρες, όπου έδρασαν μεγάλοι δάσκαλοι, όπως ο Σεβαστός Κυμινήτης, επεδίωξε την πνευματική αναγέννηση και την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης, που είχαν και οι δύο χαθεί σε μεγάλο ποσοστό στα μέσα του 18ου αιώνα, μια διαπίστωση που βασίζεται στις μαρτυρίες εξεχόντων Ελλήνων, Ποντίων και μη, που περιόδευσαν στον Πόντο εκείνη την περίοδο.
Απώτεροι πρόδρομοι του διαφωτισμού στον Πόντο θα μπορούσαν να θεωρηθούν ο Γεώργιος Τραπεζούντιος (1395 - 1486), ο οποίος, από την Ιταλία, όπου σταδιοδρόμησε, εξέπεμψε το πνευματικό του έργο σε ολόκληρο τον ελληνισμό και, βεβαίως, και στο Βουκουρέστι και τις ρωσικές πόλεις του νότου, από όπου προέρχονταν μερικοί από τους Πόντιους διαφωτιστές, ο Βησσαρίων (1403-1472) και ο Γεώργιος Αμιρούτζης (έζησε τον 15ο αιώνα).
Απώτεροι πρόδρομοι του διαφωτισμού στον Πόντο θα μπορούσαν να θεωρηθούν ο Γεώργιος Τραπεζούντιος (1395 - 1486), ο οποίος, από την Ιταλία, όπου σταδιοδρόμησε, εξέπεμψε το πνευματικό του έργο σε ολόκληρο τον ελληνισμό και, βεβαίως, και στο Βουκουρέστι και τις ρωσικές πόλεις του νότου, από όπου προέρχονταν μερικοί από τους Πόντιους διαφωτιστές, ο Βησσαρίων (1403-1472) και ο Γεώργιος Αμιρούτζης (έζησε τον 15ο αιώνα).
Η ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Η μεσαιωνική περίοδος
Για να μπει μια σειρά στην πολιτισμική ιστορία της ανθρωπότητας και ειδικότερα των Ευρωπαίων, θα πρέπει να γίνει μια εισαγωγή σε όσα προηγήθηκαν του Διαφωτισμού, με πρώτη την περίοδο, που την ονόμασαν Μεσαίωνα, ο οποίος ορίζεται από το τέλος της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το 476 μετά Χριστό, έως την ανακάλυψη της Αμερικής το 1492. Οι ανθρωπιστές (ουμανιστές) ιστορικοί του 15ου αιώνα θεώρησαν εκείνη τη χιλιετία (476-1492) ως μια μακρόχρονη και οδυνηρή μεταβατική περίοδο μεταξύ των δύο εποχών υψηλού πολιτισμού, δηλαδή της κλασικής ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και της Αναγέννησης, που άρχισε ακριβώς μετά το 1492 και ανάστησε, ξαναγέννησε (Αναγέννηση) την κλασική αρχαιότητα.
Τα παραπάνω, βεβαίως, αφορούν, σχεδόν αποκλειστικά, τη μεσογειακή Ευρώπη και όχι τους Σλάβους και τους Γερμανούς, που αναπτύσσονταν διαφορετικά.
Ο Διαφωτισμός, που έχει τις απαρχές του στον 18ο αιώνα, καταδίκασε τη μεσαιωνική εποχή, παρουσιάζοντάς την ως μια περίοδο γεμάτη βαρβαρότητες, πνευματικό και ηθικό σκοταδισμό, και πολιτική και κοινωνική καταπίεση. Ο ελληνικός Μεσαίωνας συμπίπτει με την αυ
Φτάνει να αναφερθούν μόνον τα εγκλήματα της Ιερής Εξέτασης, που εξόντωσε εκατομμύρια ανθρώπους στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία.
Φτάνει να αναφερθούν μόνον τα εγκλήματα της Ιερής Εξέτασης, που εξόντωσε εκατομμύρια ανθρώπους στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία.
 |
| Κωνσταντινούπολη |
Κατά τον 20ό αιώνα, κυρίως, προσπάθησαν κάποιοι να απαλύνουν την εικόνα του Μεσαίωνα, αναφέροντας τα επιτεύγματα της βυζαντινής περιόδου, που εντάσσεται μέσα σε αυτόν. Άλλοι αντέτειναν ότι η βυζαντινή αυτοκρατορία είναι εκείνη που έχει τα χαρακτηριστικά, που απέδωσαν στον Μεσαίωνα οι ουμανιστές. Στην πολιτική, γίνονταν τα φοβερότερα εγκλήματα, ο πατέρας σκότωνε τον γιο ή ο γιος σκότωνε τον πατέρα, για να του πάρει τον θρόνο, ή ο αδελφός τύφλωνε τον αδελφό για τον ίδιο σκοπό.
Η κοινωνία ταρασσόταν διαρκώς από τις αντιδράσεις των λαϊκών στρωμάτων, εξαιτίας της επιβολής βαρύτατης φορολογίας, υπήρχε πολύ μεγάλο χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς. Ο θρησκευτικός φανατισμός, που τον υποδαύλιζαν οι μοναχοί των μοναστηριών, δεν άφηνε τις καλές τέχνες να αναπτυχθούν, εκτός, βεβαίως, από την αγιογραφία, που βοηθούσε τα σχέδιά τους, η οποία, οπωσδήποτε, άφησε θαυμαστά δείγματα της δουλειάς της.
Η κοινωνία ταρασσόταν διαρκώς από τις αντιδράσεις των λαϊκών στρωμάτων, εξαιτίας της επιβολής βαρύτατης φορολογίας, υπήρχε πολύ μεγάλο χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς. Ο θρησκευτικός φανατισμός, που τον υποδαύλιζαν οι μοναχοί των μοναστηριών, δεν άφηνε τις καλές τέχνες να αναπτυχθούν, εκτός, βεβαίως, από την αγιογραφία, που βοηθούσε τα σχέδιά τους, η οποία, οπωσδήποτε, άφησε θαυμαστά δείγματα της δουλειάς της.
Το κίνημα της Αναγέννησης
Το κίνημα της Αναγέννησης, το οποίο προηγήθηκε του Διαφωτισμού, άρχισε τον 15ο αιώνα στην Ιταλία - ειδικότερα στην τέχνη, στη Φλωρεντία - και ολοκληρώθηκε τον 16ο αιώνα, οπότε διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Γνωρίσματα της Αναγέννησης είναι η βαθιά και εκλεπτυσμένη γνώση του αρχαίου κλασικού κόσμου, η λατρεία της ομορφιάς, η αγάπη για τη φύση, ο τονισμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η αναγνώριση της δημιουργικής ικανότητας του ατόμου, η κριτική, φιλοσοφική και επιστημονική έρευνα, που βασίζεται σε μια ελεύθερη και ανθρωπιστική αντίληψη του κόσμου και της ιστορίας.
Γνωρίσματα της Αναγέννησης είναι η βαθιά και εκλεπτυσμένη γνώση του αρχαίου κλασικού κόσμου, η λατρεία της ομορφιάς, η αγάπη για τη φύση, ο τονισμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η αναγνώριση της δημιουργικής ικανότητας του ατόμου, η κριτική, φιλοσοφική και επιστημονική έρευνα, που βασίζεται σε μια ελεύθερη και ανθρωπιστική αντίληψη του κόσμου και της ιστορίας.
 |
| August Komte |
Ως συνέχεια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης ήρθε το κίνημα του Διαφωτισμού, που επεκτάθηκε ανάμεσα στους Ευρωπαίους πνευματικούς ανθρώπους, με κυριότερα κέντρα ακτινοβολίας του, στην αρχή την Αγγλία και κατόπιν τη Γαλλία και την υπόλοιπη Ευρώπη. Κύριοι εκφραστές του, ο Τζον Λοκ στην Αγγλία, οι Ντιντερό, Ρουσό, Βολτέρος, Μοντεσκιέ, Ντ’ Αλαμπέρ, Μπιφόν, στη Γαλλία, ο Γκότχολντ Λέσινγκ στη Γερμανία.
Ο Διαφωτισμός, ή η φιλοσοφία των φώτων, αναγνωρίζει τον αποφασιστικό ρόλο της ανθρώπινης νόησης και των κριτικών ικανοτήτων της.
Ο Γάλλος θετικιστής φιλόσοφος Αύγουστος Κοντ (August Komte, 1798-1857) δίνει τον πιο επιτυχημένο ορισμό αυτού του ιδεολογικού και πολιτιστικού κινήματος του 18ου αιώνα:
«Ο Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανηλικιότητα (τη νηπιακή ηλικία), την οφειλόμενη σε δικό του φταίξιμο». Το μότο, το γνωμικό, το αξίωμα του Διαφωτισμού είναι: «Τόλμησε να χρησιμοποιήσεις τη διάνοια σου!» (Sapere Aude!).
Η ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
Η άλωση της Τραπεζούντας και οι επιπτώσεις της
Μετά την άλωση της Τραπεζούντας το 1461 και τη φυγή της πνευματικής ηγεσίας των Ποντίων στη Δύση - πολλοί, όμως, από τους οποίους ακολούθησαν το παράδειγμα της πολιτικής και οικονομικής ηγεσίας, που δήλωσε υποταγή στους κατακτητές, για να μην χάσει τα προνόμιά της και τα πλούτη της- οι απλοί άνθρωποι του λαού στον Πόντο οδηγού νταν στην απομόνωση, τον πνευματικό μαρασμό και στην τελική, πλήρη, υποδούλωση στους απολίτιστους Τούρκους.
Η κοινή γλώσσα των Ποντίων, που τους ένωνε ως Έλληνες, κινδύνευε να χαθεί εξαιτίας της σκληρής πολιτικής των Τούρκων. Η θρησκεία, που, επίσης, τους ένωνε, παρά τα προνόμια που είχε χορηγήσει ο Μωάμεθ ο πορθητής στον Πατριάρχη, χτυπιόταν με τον βίαιο εξισλαμισμό. Η ιστορική συνέχεια με την αρχαία Ελλάδα λησμονιόταν όσο περνούσε ο χρόνος.
Έτσι, το έργο της διατήρησης της γλώσσας και της θρησκείας, καθώς και της διαρκούς υπενθύμισης της ιστορικής συνέχειας με τους αρχαίους, ανέλαβαν οι διαφωτιστές νέοι πνευματικοί ηγέτες των Ποντίων, που δίδασκαν ή έγραφαν στα περιοδικά της Τραπεζούντας, περίπου δυο δεκαετίες πριν από την εκπνοή του 19ου αιώνα.
Η κοινή γλώσσα των Ποντίων, που τους ένωνε ως Έλληνες, κινδύνευε να χαθεί εξαιτίας της σκληρής πολιτικής των Τούρκων. Η θρησκεία, που, επίσης, τους ένωνε, παρά τα προνόμια που είχε χορηγήσει ο Μωάμεθ ο πορθητής στον Πατριάρχη, χτυπιόταν με τον βίαιο εξισλαμισμό. Η ιστορική συνέχεια με την αρχαία Ελλάδα λησμονιόταν όσο περνούσε ο χρόνος.
Έτσι, το έργο της διατήρησης της γλώσσας και της θρησκείας, καθώς και της διαρκούς υπενθύμισης της ιστορικής συνέχειας με τους αρχαίους, ανέλαβαν οι διαφωτιστές νέοι πνευματικοί ηγέτες των Ποντίων, που δίδασκαν ή έγραφαν στα περιοδικά της Τραπεζούντας, περίπου δυο δεκαετίες πριν από την εκπνοή του 19ου αιώνα.
Στον Πόντο ο Διαφωτισμός δεν θα μπορούσε να έχει τα χαρακτηριστικά εκείνου που γεννήθηκε και διαδόθηκε στους ελεύθερους λαούς της Δυτικής Ευρώπης - ακόμη και στους Ελλαδίτες Έλληνες - γιατί πάνω από κάθε πνευματική ή πολιτιστική προσπάθεια των Ποντίων βρισκόταν ο απολίτιστος κατακτητής.
Οι «επαναστάτες» διαφωτιστές ζητούν συγνώμη και συνεχίζουν το έργο τους
Μια απόπειρα απομάκρυνσης των διανοουμένων- διαφωτιστών από το σφιχτό αγκάλιασμα της Εκκλησίας και της τοπικής Δημογεροντίας ήταν και η δημόσια συζήτηση (μέσα από το περιοδικό «Αστήρ του Πόντου», 1884-1886) για τον «σκούφο» του μητροπολίτη Τραπεζούντας Γρηγορίου Καλλίδη.
Οι «συντάκται» του περιοδικού Θόδωρος Χατζηελευθερίου Γραμματικόπουλος και Ιωάννης Αθανασίου Παρχαρίδης υποχρεώθηκαν τελικά να ζητήσουν έμμεσα συγνώμη από τη Δημογεροντία Τραπεζούντας και, κατ’ επέκταση, από τον μητροπολίτη Γρηγόριο Καλλίδη, που στάλθηκε τον ίδιο χρόνο να ποιμάνει την Εκκλησία της Θεσσαλονίκης, συνέχισαν, ωστόσο, το διαφωτιστικό τους έργο ως καθηγητές του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας και ως συντάκτες - αρθρογράφοι και υπεύθυνοι του περιοδικού «Αστήρ του Πόντου», καταχωρώντας στο περιοδικό πολλά κείμενα για τα σύγχρονα επιτεύγματα του ανθρώπου, αλλά και για την κλασική ελληνική αρχαιότητα.
Μετά τον Σεβαστό Κυμινίτη, τον επανιδρυτή του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας κατά τον 18ο αιώνα, οι προαναφερόμενοι δύο εκπαιδευτικοί και «δημοσιογράφοι», Θεόδωρος Γραμματικόπουλος και Ιωάννης Παρχαρίδης, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση του ποντιακού Ελληνισμού.
Οι «συντάκται» του περιοδικού Θόδωρος Χατζηελευθερίου Γραμματικόπουλος και Ιωάννης Αθανασίου Παρχαρίδης υποχρεώθηκαν τελικά να ζητήσουν έμμεσα συγνώμη από τη Δημογεροντία Τραπεζούντας και, κατ’ επέκταση, από τον μητροπολίτη Γρηγόριο Καλλίδη, που στάλθηκε τον ίδιο χρόνο να ποιμάνει την Εκκλησία της Θεσσαλονίκης, συνέχισαν, ωστόσο, το διαφωτιστικό τους έργο ως καθηγητές του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας και ως συντάκτες - αρθρογράφοι και υπεύθυνοι του περιοδικού «Αστήρ του Πόντου», καταχωρώντας στο περιοδικό πολλά κείμενα για τα σύγχρονα επιτεύγματα του ανθρώπου, αλλά και για την κλασική ελληνική αρχαιότητα.
Μετά τον Σεβαστό Κυμινίτη, τον επανιδρυτή του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας κατά τον 18ο αιώνα, οι προαναφερόμενοι δύο εκπαιδευτικοί και «δημοσιογράφοι», Θεόδωρος Γραμματικόπουλος και Ιωάννης Παρχαρίδης, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση του ποντιακού Ελληνισμού.
Στον Πόντο δεν υπήρξαν «Εγκυκλοπαιδιστές»
Στον Πόντο, όπως, άλλωστε και στην Ελλάδα, δεν σημειώθηκε καμιά κίνηση για την έκδοση κάποιας εγκυκλοπαίδειας -κατά το πρότυπο των Γάλλων «Εγκυκλοπαιδιστών» - που θα βοηθούσε στη μόρφωση των νεοελλήνων. Τη μόρφωση, τη διαφώτιση των Ποντίων και γενικότερα των Ελλήνων, ανέλαβαν οι δάσκαλοι του Γένους και τα περιοδικά που κυκλοφόρησαν στον ελλαδικό χώρο μετά το 1821, και στον Πόντο μετά το 1880. Κύριο όργανο των Ποντίων διαφωτιστών υπήρξε το εβδομαδιαίο περιοδικό της Τραπεζούντας «Εύξεινος Πόντος» (1880-1881), το οποίο, μετά το κλείσιμό του, ήρθε να αναπληρώσει το 1884 το επίσης εβδομαδιαίο περιοδικό «Αστήρ του Πόντου», με τους ίδιους σχεδόν συνεργάτες.
 |
| Αδαμάντιος Κοραής |
-ο Διαφωτισμός άρχισε από τα τέλη του 17ου αιώνα. Από εκεί μπήκε στην Ελλάδα και στον Πόντο.
Κορυφαία μορφή του νεοελληνικού διαφωτιστικού κινήματος υπήρξε ο Μικρασιάτης στοχαστής (ζούσε στο Λονδίνο) Αδαμάντιος Κοραής και βασικό όργανο αυτού του κινήματος υπήρξε το περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος», που έβγαζαν από το 1811 στη Βιέννη της «Αούστριας» οι διαφωτιστές λόγιοι Άνθιμος Γαζής, Θεόκλητος Φαρμακίδης και Κωνσταντίνος Κοκκινάκης. Μεγάλο διαφωτιστικό ρόλο σε ολόκληρο τον ελληνισμό έπαιξε ο Ρήγας Φεραίος - Βελεστινλής με τα βιβλία του.
Ανάμεσα σε εκείνους που διαφωτίστηκαν στον Πόντο ήταν και πολλοί τουρκόφωνοι του Δυτικού Πόντου, οι οποίοι πήραν το τουφέκι και πολέμησαν τους Τούρκους από τα τέλη του 19ου αιώνα, όπως ήταν οι «εσκιάδες» (αρματολοί) της Πάφρας. Αν δεν υπήρχαν τα επιμορφωτικά ποντιακά περιοδικά και οι δάσκαλοι που τα διάβαζαν και στη συνέχεια μετέδιδαν στους μαθητές τους τις γνώσεις που αποκτούσαν, πιθανόν και πολλοί άλλοι από τους Έλληνες του Πόντου να είχαν εκτουρκιστεί. Η συμβολή των δασκάλων ήταν πολύ μεγάλη και γνωστή στους Τούρκους, γιαυτό και εξόντωσαν πολλούς από αυτούς, όπως και ιερείς, που, μαζί με τα ιερατικά τους καθήκοντα, εργάζονταν και για την ανύψωση του φρονήματος - εθνικού και θρησκευτικού - των Ποντίων, που ζούσαν στις δύσκολες περιοχές.
Πάνος Καϊσίδης
Δημοσιογράφος-Συγγραφέας
Δημοσιογράφος-Συγγραφέας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου