Η εποποιΐα του αντάρτικου του Πόντου. (ΜΕΡΟΣ 1ο)

Οι αγώνες των Ελλήνων ανταρτών του Πόντου είναι ένας άθλος που τον δημιούργησε το θάρρος και η τόλμη της ελληνικής φυλής. Είναι ένας τιτάνιος αγώνας για την πατρίδα και τη θρησκεία. Είναι ο ένοπλος αγώνας των Ελλήνων να υπερασπιστούν τη ζωή τη δική τους και των οικογενειών τους. Είναι, τέλος, ένα επαναστατικό κίνημα που πήρε τη μορφή ενός άλλου ξεσηκωμού, με ιστορικές διαστάσεις.
Οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες δόθηκαν νικηφόρες μάχες από τους Έλληνες αντάρτες του Πόντου, έφεραν στη μνήμη σκηνές των κλεφταρματολών κατά την επανάσταση του 1821. Είναι άδικο που δεν αποτελούν τις γραπτές ενδοξότερες σελίδες της νέας ελληνικής ιστορίας.

Ιστύλ Αγάς

Τα γαλλικά και αυστριακά διπλωματικά αρχεία
Η αποκάλυψη των διπλωματικών αρχείων των υπουργείων εξωτερικών της Γαλλίας και της Αυστρίας από τους ιστορικούς, ύστερα από ογδόντα και πλέον χρόνια, φώτισε όλη την αλήθεια. Υπέδειξαν το μέγεθος της καταστροφής του Ελληνισμού της Μ. Ασίας και του Πόντου, αλλά και τους πραγματικούς ενόχους της αποτρόπαιης πράξης της Γενοκτονίας.
Έδειξαν, ακόμη, ότι η εξόντωση ενάμισι εκατομμυρίου Ελλήνων έγινε από το επίσημο τουρκικό κράτος, με την αχαρακτήριστη ανοχή και υποκριτική στάση των ευρωπαϊκών δυνάμεων, που θεωρούνταν σύμμαχοι της Ελλάδας.
Με την τιμή στους Έλληνες αντάρτες του Πόντου τιμώνται όλοι εκείνοι οι γενναίοι υπερασπιστές των ιδεωδών και των διαχρονικών αξιών.
Είναι κρίμα για την υπεύθυνη ελληνική πολιτεία, που δεν φρόντισε να συμπεριλάβει στις σελίδες της ιστορίας του Ελληνικού  έθνους τις ηρωικές πράξεις των ανταρτών του Πόντου.

Η κήρυξη του α' παγκοσμίου πολέμου και ο Πόντος
Η κήρυξη του α' παγκοσμίου πολέμου αναστάτωσε τους λαούς της Ευρώπης. Οι συνθήκες, όμως, που δημιουργήθηκαν για τους Έλληνες του Πόντου ήταν δραματικές. Από την πρώτη μέρα της επιστράτευσης, 21 Ιουλίου 1914, οι Νεότουρκοι, με τη συνδρομή των Γερμανών στρατηγών που ανέλαβαν τη διοργάνωση του τουρκικού στρατού, έβαλαν σε εφαρμογή το σατανικό σχέδιο που είχε εκπονήσει το αρρωστημένο μυαλό τους: την εθνοκάθαρση. Με το σύνθημα «Η Τουρκία για τους Τούρκους» πέτυχαν πρώτα την εξόντωση των Αρμενίων το 1915 και στη συνέχεια των Ελλήνων.

Η ιστορία επαναλήφθηκε τραγικότερα
Η πράξη αυτή της Γενοκτονίας θα σημαδέψει τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Έμεινε ατιμώρητη, γιαυτό άνοιξε τον δρόμο στο ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ευρώπης από τους Γερμανούς ναζιστές. Λησμονούν κάποιοι ότι τα εγκλήματα που στρέφονται εναντίον της ύπαρξης των λαών, ούτε παραγράφονται ούτε λησμονούνται. Αποτελούν το όνειδος εκείνων που τα διέπραξαν.

Η στάση των Τούρκων κατά τον πόλεμο
Οι Τούρκοι, μετά «την ένοπλη ουδετερότητά τους», όπως χαρακτήριζαν την αρχική τους στάση, μετέβαλαν γνώμη και τάχθηκαν στο πλευρό των Γερμανών. Τα πρώτα αποτελέσματα από τις μάχες με τα ρωσικά στρατεύματα ήταν οδυνηρά. Το γόητρο των Νεοτούρκων τραυματίζεται για δεύτερη φορά. Η πρώτη ήταν με τις ήττες του τουρκικού στρατού κατά τους βαλκανικούς πολέμους, που στοίχισε στους Τούρκους τις ευρωπαϊκές κτήσεις. Δεν ήταν δύσκολο γι’ αυτούς να αποδώσουν τις ευθύνες στους χριστιανούς στρατιώτες, τους «άπιστους». Από την πρώτη μέρα της επιστράτευσης θεωρήθηκαν επικίνδυνοι.
Έτσι, όλοι οι στρατεύσιμοι Έλληνες, ηλικίας 20 έως και 45 ετών αφοπλίστηκαν και οδηγήθηκαν σε χωριστά στρατόπεδα και συγκρότησαν τα τάγματα εργασίας. Χιλιάδες Έλληνες συγκεντρώθηκαν σε διάφορες πόλεις: την Άγκυρα, τη Σεβάστεια, το Ερζερούμ και την Καισάρεια.

Τάγματα Εργασίας

Τα τάγματα εργασίας - εξόντωσης των Ελλήνων

Σκοπός των ταγμάτων εργασίας ήταν η κατασκευή, δήθεν, διαφόρων έργων κοινής ωφελείας, όπως η κατασκευή δρόμων για τις ανάγκες του τουρκικού στρατού, σιδηροδρομικές γραμμές, μεταφορά πολεμικού υλικού και διάφορες άλλες εργασίες.

Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν ένας τρόπος εξόντωσης των Ελλήνων. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν τέτοιες στα τάγματα εργασίας, τα τάγματα του θανάτου, όπως ονομάστηκαν, ώστε ήταν αδύνατο να επιζήσουν άνθρωποι. Οι περιγραφές που μας άφησαν οι διασωθέντες μαρτυρούν τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν και προκαλούσαν τον θάνατο.

Έτσι άρχισε η πρώτη φάση της Γενοκτονίας των Ελλήνων, αλλά και του ενόπλου αγώνα των ανταρτών που θα διαρκέσει όσο και ο α' παγκόσμιος πόλεμος, δηλαδή από το 1914 έως το 1918.

Να αναφέρουμε μερικές μαρτυρίες από βιβλία και πρώτα από το βιβλίο του Αχιλλέα Ανθεμίδη, ο οποίος αναφέρει την περίπτωση ενός Πόντιου των ταγμάτων εργασίας, που σκοτώνει τον δεσμοφύλακά του, γιατί τον κοροϊδεύει την ώρα που διαβάζει το γράμμα της γυναίκας του. Αυτός ο Πόντιος καταφεύγει μαζί με άλλους στο βουνό και γίνεται αντάρτης.

Ένας άλλος συγγραφέας, ο Αντώνιος Παυλίδης, διατυπώνει την άποψη στο βιβλίο του «Οι ξεριζωμένοι» ότι το αντάρτικο στον Πόντο δημιουργήθηκε από την ανάγκη επιβίωσης των Ελλήνων και η προστασία των οικογενειών και των περιουσιών τους. Κυρίως, όμως, γράφει

ότι ήταν η πείνα, η εξαθλίωση και η εξουθένωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας τα βασικά κίνητρα που ανάγκασαν τους Πόντιους να δραπετεύουν από τα τάγματα εργασίας και να καταφεύγουν στα βουνά.

Οι φυγόστρατοι θα συναντήσουν στα βουνά και πολλούς λιποτάκτες του τουρκικού στρατού. Ήταν εκείνοι που πληροφορήθηκαν τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στα τάγματα εργασίας και ότι εκεί τους περίμενε ο βέβαιος θάνατος. Δεν παρουσιάστηκαν καθόλου στις τουρκικές αρχές, αλλά έφυγαν κατευθείαν στα βουνά και ενώθηκαν με τους άλλους.

Το τουρκικό κράτος θα λάβει αυστηρά μέτρα εναντίον όλων αυτών. Με αφορμή την αναζήτηση των λιποτακτών, θα πηγαίνουν στα ελληνικά σπίτια και θα κάνουν κάθε είδους βαρβαρότητες, από ληστείες, ξυλοδαρμούς μέχρι και βιασμούς των απροστάτευτων γυναικών.

Οι μεμονωμένες λιποταξίες στην αρχή θα πολλαπλασιαστούν αργότερα και θα αποτελέσουν έτσι τα ανταρτικά σώματα, τα οποία θα αναλάβουν την προστασία του άμαχου πληθυσμού σε ολόκληρο τον Πόντο. Θα καλύψουν όλα τα βουνά του δυτικού και του ανατολικού Πόντου. Το ισχυρότερο, όμως, κέντρο της ένοπλης αντίστασης βρισκόταν στον δυτικό Πόντο. Στον ανατολικό Πόντο δρούσαν, κυρίως, οι γενναίοι πολεμιστές της Επτάκωμης Σάντας.

Οι Σανταίοι, με τα ηρωικά τους κατορθώματα, θύμιζαν τους γενναίους πολεμιστές του Σουλίου, που υπερασπίζονταν την πατρίδα και την ελευθερία τους από τις αρπακτικές διαθέσεις του Αλή Πασά της Ηπείρου.

 Τα προβλήματα, που είχαν να αντιμετωπίσουν οι αντάρτες του Πόντου ήταν πολλά. Ένα από αυτά, το σπουδαιότερο ίσως, ήταν η έλλειψη ενός συντονιστικού οργάνου. Δρούσαν ως αυτόνομα ένοπλα τμήματα, με δικό τους αρχηγό, κάτι που διευκόλυνε τις στρατιωτικές δυνάμεις της Τουρκίας στην αντιμετώπισή τους.

Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι ένας οργανωμένος συντονισμός θα οδηγούσε στη δημιουργία μιας μεγάλης ένοπλης δύναμης στον Πόντο, κάτι που θα έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία της Ανεξάρτητης Δημοκρατίας του Πόντου.

Ο εξοπλισμός των ανταρτών

Ένα άλλο βασικό πρόβλημα ήταν η εξασφάλιση του απαραίτητου οπλισμού και της τροφοδοσίας. Ένα μέρος του εξοπλισμού τους οι αντάρτες το εξασφάλισαν από το ρωσικό στρατό κατά την προέλασή του στον ανατολικό Πόντο, αλλά και κατά την υποχώρησή του, λόγω της ρωσικής επανάστασης. Ένα άλλο μέρος του εξοπλισμού προερχόταν από τα ποντιακά σωματεία του εσωτερικού και του εξωτερικού. Με χρήματα που συγκεντρώνονταν, αγόραζαν όπλα και τα έστελναν κρυφά στους Έλληνες αντάρτες, στα βουνά.

Η τροφοδοσία τους ήταν δύσκολη και επικίνδυνη. Στην αρχή γινόταν από τις οικογένειες των ανταρτών, από τις κατά τόπους μητροπόλεις, αλλά και από τα τουρκικά χωριά, όταν πήγαιναν να τιμωρήσουν κάποιους Τούρκους κακοποιούς.

Η προστασία του άμαχου πληθυσμού

Δεν έλειπαν και οι εκδικητικές πράξεις των Τούρκων κάθε φορά που μάθαιναν για την επίσκεψη ανταρτών στα χωριά. Αυτό, όμως, δημιούργησε ένα εχθρικό περιβάλλον, που ανάγκασε, μετά το 1916, πολλά χωριά ελληνικά να καταφύγουν στα βουνά, κοντά στους αντάρτες, για να γλιτώσουν από τις βιαιοπραγίες των Τούρκων.

Η προστασία, όμως, του άμαχου πληθυσμού στα βουνά ήταν τρομερά δύσκολη. Η διαβίωση των γυναικών με τα μικρά παιδιά, τους ηλικιωμένους και τους ασθενείς σε δύσκολες καιρικές συνθήκες δεν βοηθούσε τους ενόπλους στην αντιμετώπιση των τουρκικών επιθέσεων. Παρά ταύτα, στις συγκρούσεις τους με τους Τούρκους κατόρθωναν να προξενούν μεγάλες απώλειες στον τουρκικό στρατό.

Λέγεται ότι ο στρατηγός Λιβά Πασάς, με μια μεραρχία τουρκικού στρατού δέκα χιλιάδων ανδρών, άριστα εξοπλισμένων, ήταν απασχολημένη στην επιτήρηση των ανταρτών.

Από διηγήσεις οι πληροφορίες για τους αντάρτες

Είναι κρίμα που δεν έχουμε κάποια υπεύθυνη και ασφαλή πληροφόρηση για τη δράση των ανταρτικών σωμάτων. Όσα γνωρίζουμε προέρχονται από διηγήσεις κάποιων που επέζησαν, αλλά και από ημερολόγια που κρατούσαν συνήθως οι πρωταγωνιστές, για τις επιχειρήσεις που έκαναν.

Γνωρίζουμε, βέβαια, ότι στον δυτικό Πόντο, η Πάφρα, η Σαμψούντα, η Αμάσεια, αποτελούσαν κέντρα των ανταρτικών ομάδων. Από το 1915 άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα ανταρτικά σώματα στην περιοχή της Σαμψούντας. Στην αρχή ολιγάριθμα, αργότερα η δύναμή τους  θα αυξηθεί. Ο μητροπολίτης Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης, που ήταν η ψυχή των ανταρτών, ανεβάζει τον αριθμό τους σε περισσότερους από είκοσι χιλιάδες άνδρες.

Δημήτρης Ψαθάς

Ο Δημήτρης Ψαθάς για τους αντάρτες

Ο Δημήτρης Ψαθάς, στο βιβλίο του «Γη του Πόντου», γράφει για τους αντάρτες:

"Ο Ελληνισμός του Πόντου, χωρίς την ψυχική του άμυνα και χωρίς τον ένοπλο αγώνα του αντάρτικου, θα αποδειχνόταν ένας λαός με ραγιάδικη ψυχή και τέτοιος, βέβαια, δεν ήταν. Ο λαός εκείνος, που άντεξε ολόκληρους αιώνες στους κατατρεγμούς, που φύλαξε αμόλυντη την ψυχή, την πίστη και το εθνικό φρόνημα πάνω στα κορφοβούνια, στα μοναστήρια, στις κατακόμβες και τις σπηλιές της γης, για να αντισταθεί και πάλι ακμαίος στα πατρικά του χώματα, δεν ήταν δυνατόν να σκύψει το κεφάλι του, για να τον σφάξουν. Όπου μπορούσε να αντισταθεί, αντιστάθηκε. Όσο μπορούσε να αγωνιστεί, αγωνίστηκε. Γιατί είχε μέσα του το σπέρμα της ζωής και όχι του θανάτου".

Ο μητροπολίτης Αμάσειας Γερμανός Καραβαγγέλης

Σε συνέντευξη που παραχώρησε στη φιλόλογο και συγγραφέα Αντιγόνη Μπέλλου - Θρεψιάδου και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ταχυδρόμος» της Αιγύπτου στις 22 Αυγού-στου 1935, ο μακεδονομάχος Γερμανός Καραβαγγέλης, μητροπολίτης Καστοριάς και κατόπιν Αμάσειας του Πόντου, είπε ότι τα ένοπλα τμήματα των Ποντίων τα προκάλεσαν οι πράξεις βίας των Τούρκων, οι απαγχονισμοί των Ελλήνων, αλλά και ο πατριωτισμός των υπερασπιστών του Πόντου. Αυτά τους οδήγησαν στα βουνά, για να κάνουν την ένοπλη αντίστασή τους. Ο γενναίος ιεράρχης της Εκκλησίας του Πόντου θυμάται ότι τα αντάρτικα εκείνα σώματα, με την πάροδο του χρόνου, απόχτησαν πολεμική πείρα και με αρχηγό εμπειροπόλεμο, έγιναν αξιόμαχα.

Ο ίδιος ο Γερμανός Καραβαγγέλης καυχήθηκε για τη συμμετοχή του στη δημιουργία του αντάρτικου, σε σημείο που αυτός να δίνει το χρίσμα τον αρχηγού. Ήταν τόσο σημαντικός ο ρόλος του Γερμανού Καραβαγγέλη στη δημιουργία των ανταρτικών σωμάτων, ώστε, αργότερα, ο Κεμάλ Μουσταφά, στα απομνημονεύματά του, χαρακτήρισε έργο του Καραβαγγέλη το αντάρτικο στον Πόντο.

Ο μητροπολίτης Γερμανός θυμάται, ακόμη, τα ονόματα πολλών οπλαρχηγών, που  διακρίθηκαν στις διάφορες μάχες με τον τουρκικό στρατό.

Ιδιαίτερη αναφορά έκανε στον οπλαρχηγό Αντώνη Χατζηελευθερίου, που διακρίθηκε σε κάποια μάχη με τους Τούρκους, που κράτησε 24 ώρες και στην οποία σκοτώθηκαν εννέα Τούρκοι αξιωματικοί και πολλοί στρατιώτες. Στην κηδεία τους, οι Τούρκοι διοργάνωσαν συλλαλητήριο και όταν οι διαδηλωτές έφτασαν μπροστά στο μητροπολιτικό μέγαρο, οι χοτζάδες έβγαλαν εμπρηστικούς λόγους, με σύνθημα όλων την εκδίκηση για τους νεκρούς τους.

Ο Αχιλλέας Ανθεμίδης για τους αντάρτες

Ένας άλλος ιστορικός, ο Αχιλλέας Ανθεμίδης, στο βιβλίο του (Απελευθερωτικά στρατεύματα στον Πόντο», αναφέρεται διεξοδικά στη δημιουργία και εξέλιξη του αντάρτικου στον Πόντο. Θεωρεί την αντίσταση των Ελλήνων ως άμυνα απέναντι στις πράξεις βίας των Τούρκων. Ιδιαίτερα επικίνδυνοι ήταν οι ντερεμπέηδες, που δεν έχαναν ευκαιρία να επιτίθενται στα ελληνικά σπίτια και να τα καταληστεύουν.

Οι αντάρτες μας στον Πόντο είχαν να αντιμετωπίσουν και τις ληστρικές διαθέσεις των τσετέδων. Πρόκειται για τις στρατιές των πρώην καταδίκων για αδικήματα του ποινικού δικαίου, οι οποίοι, αφού αμνηστεύθηκαν και εξοπλίσθηκαν, αποτέλεσαν τον άτακτο στρατό του παρακράτους, που με τις ανάλογες οδηγίες του στρατού και της αστυνομίας, δρούσαν ανεξέλεγκτα σε βάρος των Ελλήνων και των Αρμενίων.

Ο Γεώργιος Βαλαβάνης για τα υπομνήματα

Ταυτόχρονα με τον ένοπλο αγώνα τους, οι αντάρτες του Πόντου έβρισκαν το χρόνο να στέλνουν υπομνήματα και να ζητούν βοήθεια. Ο Γεώργιος Βαλαβάνης αναφέρει στο βιβλίο του «Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου» ότι: «Οι αντάρτες έστελναν τακτικά εκθέσεις στην Αθήνα προς την κυβέρνηση και προς την Ποντιακή Επιτροπή και εξελιπάρουν την αποστολήν όπλων και πολεμοφοδίων προς διατήρησιν της αμύνης και παρακώλυσιν κατά το δυνατόν των τεκταινομένων υπό των Τούρκων. Αλλά προς πάντα ταύτα η αρμοδία υπηρεσία του υπουργείου των εξωτερικών εκώφευε διαρκώς».

Πάφρα

Ο Χρήστος Ανδρεάδης για την αντάρτικη ζωή

Ο συνεργάτης του περιοδικού «Ποντιακή Εστία» Χρήστος Ανδρεάδης, φιλόλογος - συγγραφέας, σε άρθρο του στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», στις 16 Μαΐου 2002, γράφει για τους αντάρτες:

«Η ζωή τους ξεπερνούσε τα μέτρα της ανθρώπινης αντοχής. Το κατάλυμά τους ήταν μια καλύβα, φτιαγμένη με κλαδιά σφιχτά ολόγυρα και με σκεπή κλαδιά δέντρων, ή μια σπηλιά φυσική ή τεχνητή επάνω στα βουνά. Η διαβίωσή τους μέσα σ’ ένα τέτοιο κατάλυμα, ιδιαίτερα το χειμώνα όταν το χιόνι έφτανε τα τρία μέτρα, ήταν τραγική. Στα χιονισμένα βουνά του Πόντου, πάνω σε κορφές απάτητες και μέσα σε άγρια φαράγγια, με μόνη συντροφιά τα άγρια θηρία, το ψύχος πολλές φορές έφτανε στους 30 βαθμούς κάτω από το μηδέν, γεγονός που καθιστούσε το βίο τους αβίωτο».

Η τακτική του πολέμου που ακολουθούσαν τα αντάρτικα σώματα ήταν αυτή που μας είναι γνωστή από τους αρματολούς και τους κλέφτες του 1821. Η ιστορία επαναλαμβάνεται με την πιο λαμπερή της μορφή. Μπορεί η τακτική τους να είχε αμυντικό χαρακτήρα, γιατί ήταν υποχρεωμένοι να προστατεύουν τα γυναικόπαιδα, τις οικογένειες τους, υπήρξαν, όμως, περιπτώσεις που ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν επιδέσεις, να εισβάλλουν σε χωριά και να βρίσκονται αντιμέτωποι με τον τουρκικό στρατό.

Παναγιώτης Ι. Παπαδόπουλος
Φιλόλογος-Συγγραφέας