α. Γηγενείς λαοί του Πόντου.
Σύμφωνα με αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, στον Πόντο κατοικούσαν, πριν από την ελληνική εποίκιση, διάφοροι γηγενείς λαοί. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι Κόλχοι ή Λαζοί, στα ανατολικά της Τραπεζούντας, οι οποίοι εκχριστιανίστηκαν κατά τη βυζαντινή περίοδο και εξισλαμίστηκαν κατά την Τουρκοκρατία. Άλλοι ντόπιοι λαοί: οι Λευκόσυροι (προς την Καππαδοκία), οι Χαλδαίοι (στη Χαλδία), οι γνωστοί Χάλυβες, οι Μοσσύνοικοι (μεταξύ Κερασούντας και Τρίπολης), οι Δρίλες, οι Μάκρωνες, οι Κερκίτες, οι Ταόχοι, οι Φασιανοί (γύρω από το Φάση ποταμό), οι Παφλαγόνες, οι Τιβαρηνοί κ.ά.
Οι ντόπιοι αυτοί λαοί δεν μπόρεσαν ποτέ να ενωθούν. Αντίθετα, κρατήθηκαν ως ξεχωριστές πληθυσμιακές ομάδες με τη δική τους γλώσσα και τη δική τους θρησκεία η κάθε μία.
β. Η ελληνική παρουσία στον Πόντο
Αν λάβουμε υπόψη ότι η Αργοναυτική εκστρατεία τοποθετείται πριν από τον Τρωϊκό πόλεμο(12ος π.Χ. αι.), μπορούμε να υποθέσουμε ότι, κατά τη μυθολογία, η ελληνική παρουσία στην περιοχή του Πόντου πάει πολύ πιο πίσω και χάνεται μέσα στην αχλύ του χρόνου.
Πάντως, μέχρις ότου μιλήσει η ιστορία για την πριν από το 1000 π.Χ. περίοδο, η ίδια η μυθολογία (Αργοναυτική εκστρατεία, Προμηθέας κλπ.) αφήνει να εννοηθεί, ή βάσιμα να υποτεθεί, ότι η φήμη του Πόντου, ως περιοχή με άφθονη παραγωγή και πλούσια μεταλλεύματα, έφτασε και στους ελληνικούς πληθυσμούς, ιδιαίτερα των μικρασιατικών παραλίων. Έτσι οι ελληνικοί αποικισμοί που ακολούθησαν είναι βέβαιο ότι είχαν και αυτό το (οικονομικό) κίνητρο.
Δε γνωρίζουμε πότε, ακριβώς, άρχισαν αυτοί οι αποικισμοί. Σίγουρα εντάσσονται στα πλαίσια και στο χρονικό διάστημα του Β' μεγάλου Αποικισμού (μέσα 8ου π.Χ. - μέσα 6ου π.Χ. αι.). Επίσης ο εξελληνισμός του Πόντου ανάγει την αρχή του σ' αυτή την περίοδο του Β' Αποικισμού.
Οι Έλληνες που αποίκισαν την περιοχή, ιδιαίτερα τα παράλια, ίδρυσαν δικούς τους, ξεχωριστούς οικισμούς, ή εγκαταστάθηκαν σε ήδη προϋπάρχοντες , τους οποίους και έχουν εξελληνίσει.
Εδώ, ακριβώς, βρίσκεται το κύριο σημείο διαφοράς των αρχαίων ελληνικών αποικιών από τη νεότερη και σύγχρονη ελληνική διασπορά. Οι ελληνικές αποικίες της αρχαιότητας λειτούργησαν ως πυρήνες εξελληνισμού και εκπολιτισμού των αλλόφυλων λαών της περιοχής τους.
Αντίθετα, οι απόδημοι Έλληνες των νεότερων χρόνων έχουν αφελληνιστεί, σε ένα μεγάλο ποσοστό, από το περιβάλλον τους, ή, κατά κάποιο τρόπο, έχουν αλλοτριωθεί. Τι έμεινε σήμερα από το μεγάλο πλήθος των Ελλήνων της Βενετίας και της πρώην Αυστροουγγαρίας;
Εξάλλου, ο σημερινός οργανωμένος Απόδημος Ελληνισμός στοχεύει στην αποτροπή αυτού, ακριβώς, του κινδύνου, ο οποίος προβάλλει όλο και περισσότερο απειλητικός, ιδιαίτερα σε χώρες με ανώτερη τεχνολογική και πολιτιστική ανάπτυξη, όπως η Αμερική, η Αυστραλία, η Γερμανία, η Σουηδία, η Γαλλία, το Βέλγιο κλπ.
Για να γυρίσουμε στο θέμα μας, η Σινώπη είναι η πρώτη ελληνική αποικία του Πόντου (αρχές του 8ου π.Χ. αι.), με αποίκους από τη Μίλητο της Ιωνίας. Στη συνέχεια, η ίδια η Σινώπη αναπτύχθηκε οικονομικά και άπλωσε την ακτινοβολία της στη γύρω περιοχή.
Αυτό την οδήγησε στο να καταλάβει νέα εδάφη και να ιδρύσει δικές της αποικίες, που εξελίχτηκαν σε σημαντικά πολιτιστικά κέντρα: τα Κοτύωρα (Ορντού), την Κερασούντα και την Τραπεζούντα.
Η τελευταία εξελίχτηκε στο σπουδαιότερο πολιτιστικό κέντρο και στη μητρόπολη του Ελληνισμού του Πόντου. Η ίδρυση της Τραπεζούντας τοποθετείται στο έτος 756 π.Χ. (η Ρώμη ιδρύεται το 753 π.Χ., το Βυζάντιο το 656 π.Χ.). Η ονομασία Τραπεζούς οφείλεται μάλλον στο τραπεζοειδές σχήμα που είχαν οι γύρω λόφοι.
Προχωρώντας, στα ανατολικά και βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου, βρίσκουμε και άλλες αποικίες ελλήνων που ιδρύθηκαν, κυρίως, από τη Μίλητο: Φάση,Διοσκουριάδα, Ποντικάπαιο (Κερτς), Θεοδοσία, Φαναγόρεια, Τάναϊ, Οδησσό, Ολβία.
Έτσι, ο Εύξεινος Πόντος, στα τέλη του 7ου π.Χ. αιώνα, έγινε ελληνική θάλασσα, με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο και τον ελληνικό πολιτισμό στα παράλιά της.
Οι ελληνικές αποικίες του Πόντου ήταν οργανωμένες, πολιτικά, κατά το σύστημα της μητροπολιτικής Ελλάδας. Είχαν, δηλ., ανεξάρτητη πολιτική σύσταση, ήταν ανεξάρτητα κρατίδια, και διατηρούσαν καλές σχέσεις, όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με αλλόφυλους γείτονες.
Κατά την παράδοση, η μόνη δύναμη που αντιστάθηκε στην εκεί ελληνική παρουσία ήταν η γυναικεία πολεμοθρεμμένη κοινωνία των Αμαζόνων. Από την παράδοση των Αμαζόνων σώζονταν, μέχρι την Ανταλλαγή, αρκετά ποντιακά τοπωνύμια: Αμαζόνιο Όρος, Αμαζόνιο Πεδίο, Αμαζόνεια, Αμαζονία κλπ.
Πάντως, η βαθιά ελληνικότητα και το ακμαίο ελληνικό φρόνημα του παραλιακού Πόντου, κατά την αρχαιότητα, φάνηκε κάπου 400 χρόνια αργότερα από την ίδρυση της Σινώπης.
Όταν, αρχές του 4ου π.Χ. αι., οι Μύριοι του Ξενοφώντα κατηφόρισαν το όρος Θήχης και έφτασαν στην Τραπεζούντα, και, στη συνέχεια, πέρασαν και από τις άλλες παραλιακές πόλεις (Κερασούντα, Κοτύωρα, Σινώπη, Ηράκλεια), γνώρισαν παντού τη γνωστή και θερμή ελληνική φιλοξενία, ύστερα από τις μαρτυρικές περιπέτειες μιας διαδρομής μέσα από αφιλόξενους και άγριους λαούς.
Το όραμα του γυρισμού, που θέρμαινε τις ψυχές των Μυρίων και δυνάμωνε το μένος τους κατά των βαρβάρων που τους απειλούσαν, ανέβασε στα ύψη το μεγαλείο της Φυλής.
Από την άλλη, η ανοιχτή διάθεση και οι πανηγυρικές εκδηλώσεις υποδοχής (αγώνες, γιορτές) και των ελληνικών πόλεων του Πόντου, οδήγησαν τον ένθεν και εκείθεν του Αιγαίου Ελληνισμό σε ένα ιστορικό σφιχταγκάλιασμα και ανέβασαν πολύ ψηλά το κύρος του Ελληνισμού στην περιοχή. Και αυτό, παρόλο που, αυτή την περίοδο, ο Πόντος υπαγόταν στην περσική κυριαρχία.
Αλεξανδρινή περίοδος - Ελληνιστικά χρόνια
Στην Αλεξανδρινή περίοδο (323 π.Χ. μέχρι τη Ρωμαιοκρατία, 64 π.Χ.) οι ελληνικές πόλεις του Πόντου γνώρισαν ιδιαίτερη οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη, και απόκτησαν μεγάλη πολιτική δύναμη.
Εκτός του ότι ενισχύθηκε η ανταρσία και ανεξαρτησία τους, γιατί απελευθερώθηκαν από τον περσικό ζυγό, προωθήθηκε σημαντικά και η οικονομική τους ευμάρεια, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από την πληθώρα των νομισμάτων που κυκλοφορούν στην περιοχή αυτή την περίοδο. Πέρα απ' αυτά, εξελληνίζονται και ορισμένες ενδότερες πόλεις του Πόντου, όπως τα Κάβειρα, η Γαρίαιρα, τα Κόμανα, η Αμάσεια.
Ιδιαίτερη, όμως, ανάπτυξη γνώρισε ο Ελληνισμός της περιοχής στην περίοδο του ελληνιστικού βασιλείου του πόντου (302 - 63 π.Χ.), ενός από τα πολλά ελληνιστικά βασίλεια που ιδρύθηκαν μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου (323 π.Χ.).
Το κράτος αυτό, με πρωτεύουσα την Αμάσεια (όπου διασώζονται οι λαξευμένοι στους βράχους τάφοι των Μιθριδατιδών βασιλέων), ήταν το γνωστό Μιθριδατικό βασίλειο, το οποίο ξεκίνησε, αρχικά, από την Καππαδοκία και, στη συνέχεια, επεκτάθηκε και μέχρι τις ελληνικές παραλιακές πόλεις του Πόντου.
Σταδιακά περιήλθαν σ' αυτό, εκτός από άλλες ντόπιες φυλές (Τιβαρηνοί, Μάκραινες, Μοσσύνοικοι κλπ.), οι ελληνικές πόλεις Τραπεζούντα, Σινώπη, Κερασούντα, Κοτύωρα, Αρμήνη κ.ά.
Στη μεγαλύτερη ακμή έφτασε το μιθριδατικό βασίλειο του Πόντου, όταν στο θρόνο ανέβηκε ο Μιθριδάτης Στ' ο Ευπάτωρ, που άσκησε την εξουσία περίπου 60 (εξήντα) χρόνια (120 - 63 π.Χ.).
Κύριος στόχος του Μιθριδάτη Στ' ήταν εξελληνίσει τους αλλόφυλους του Πόντου και να δώσει στο κράτος του ελληνικό χαρακτήρα, τόσο στη διοίκηση, όσο και στους υπηκόους.
Η φιλοδοξία του αυτή τον έφερε αντιμέτωπο με τη μεγάλη δύναμη της εποχής, τους Ρωμαίους, εναντίον των οποίων αναλαμβάνει και διεξάγει τους τέσσερις (4) γνωστούς «μιθριδατικούς πολέμους», από το 89 π.Χ. μέχρι το 63 π.Χ. Αποτέλεσμα των εν λόγω πολέμων ήταν η πλήρης υποταγή του Πόντου στους Ρωμαίους. Από το 63 π.Χ., οπότε καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους και η Τραπεζούντα, αρχίζει η Ρωμαιοκρατία στην περιοχή του Πόντου.
Εκτός του ότι ενισχύθηκε η ανταρσία και ανεξαρτησία τους, γιατί απελευθερώθηκαν από τον περσικό ζυγό, προωθήθηκε σημαντικά και η οικονομική τους ευμάρεια, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από την πληθώρα των νομισμάτων που κυκλοφορούν στην περιοχή αυτή την περίοδο. Πέρα απ' αυτά, εξελληνίζονται και ορισμένες ενδότερες πόλεις του Πόντου, όπως τα Κάβειρα, η Γαρίαιρα, τα Κόμανα, η Αμάσεια.
Ιδιαίτερη, όμως, ανάπτυξη γνώρισε ο Ελληνισμός της περιοχής στην περίοδο του ελληνιστικού βασιλείου του πόντου (302 - 63 π.Χ.), ενός από τα πολλά ελληνιστικά βασίλεια που ιδρύθηκαν μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου (323 π.Χ.).
Το κράτος αυτό, με πρωτεύουσα την Αμάσεια (όπου διασώζονται οι λαξευμένοι στους βράχους τάφοι των Μιθριδατιδών βασιλέων), ήταν το γνωστό Μιθριδατικό βασίλειο, το οποίο ξεκίνησε, αρχικά, από την Καππαδοκία και, στη συνέχεια, επεκτάθηκε και μέχρι τις ελληνικές παραλιακές πόλεις του Πόντου.
Σταδιακά περιήλθαν σ' αυτό, εκτός από άλλες ντόπιες φυλές (Τιβαρηνοί, Μάκραινες, Μοσσύνοικοι κλπ.), οι ελληνικές πόλεις Τραπεζούντα, Σινώπη, Κερασούντα, Κοτύωρα, Αρμήνη κ.ά.
Στη μεγαλύτερη ακμή έφτασε το μιθριδατικό βασίλειο του Πόντου, όταν στο θρόνο ανέβηκε ο Μιθριδάτης Στ' ο Ευπάτωρ, που άσκησε την εξουσία περίπου 60 (εξήντα) χρόνια (120 - 63 π.Χ.).
Κύριος στόχος του Μιθριδάτη Στ' ήταν εξελληνίσει τους αλλόφυλους του Πόντου και να δώσει στο κράτος του ελληνικό χαρακτήρα, τόσο στη διοίκηση, όσο και στους υπηκόους.
Η φιλοδοξία του αυτή τον έφερε αντιμέτωπο με τη μεγάλη δύναμη της εποχής, τους Ρωμαίους, εναντίον των οποίων αναλαμβάνει και διεξάγει τους τέσσερις (4) γνωστούς «μιθριδατικούς πολέμους», από το 89 π.Χ. μέχρι το 63 π.Χ. Αποτέλεσμα των εν λόγω πολέμων ήταν η πλήρης υποταγή του Πόντου στους Ρωμαίους. Από το 63 π.Χ., οπότε καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους και η Τραπεζούντα, αρχίζει η Ρωμαιοκρατία στην περιοχή του Πόντου.
γ) Η Ρωμαιοκρατία στον Πόντο
Στην περίοδο της Ρωμαιοκρατίας (63 π.Χ. κ.ε.) ο Πόντος και η Βιθυνία, αποτελούσαν μια επαρχία που περιλάμβανε τη Βιθυνία, την Παφλαγονία και τον Πόντο. Σ' αυτό το διάστημα οι παραλιακές πόλεις του Πόντου (Σινώπη, Αμισός, Κερασούντα, Τραπεζούντα κ.ά.) συνέχιζαν τη λαμπρή πολιτιστική τους παράδοση, αλλά και το δημιουργικό εξελληνιστικό τους έργο.
Τα ενδότερα εδάφη του Πόντου παραχωρήθηκαν σε τοπικούς άρχοντες, ως αντιχάρισμα για τη βοήθεια που πρόσφεραν στους Ρωμαίους κατά τους μιθριδατικούς πολέμους.
Γενικά, κατά τη Ρωμαιοκρατία ο Πόντος, ως ευρύτατος γεωγραφικός και ιστορικός χώρος, είχε τρεις μεγάλες πολιτικές υποδιαιρέσεις: η περιοχή δυτικά του Ίρη ποταμού αποτελούσε το Γαλατικό πόντο. Στη συνέχεια, η περιοχή ανατολικά του Ίρη ποταμού μέχρι τη Γεωργία ονομάστηκε πολεμωνιακός πόντος, από τον πρώτο διοικητή της, τον Πολέμωνα.
Τέλος, το τμήμα μεταξύ του Μελάνθιου ποταμού και της Διοσκουριάδας (νοτιοανατολικός Πόντος) προσαρτήθηκε στην Καππαδοκία και ονομάστηκε Καππαδοκικός πόντος.
Την εποχή του Διοκλητιανού (284 - 305 μ.Χ.) ο Πόντος γνωρίζει νέα διοικητική διάρθρωση. Στο δυτικό τμήμα, μέχρι τον ποταμό Θερμώδοντα, δόθηκε η ονομασία Διόσποντος και, αργότερα, Ελλενόποντος.
Κυριότερα κέντρα του δυτικού πόντου: τα Ευχάιτα, Ζήλα, Σινώπη, Αμισός, Αμάσεια κ.ά. Στα ανατολικά εδάφη, πέρα από το θερμώδοντα, με πρωτεύουσα τη Νεοκαισάρεια, κρατήθηκε η ονομασία Πολεμωνιακός Πόντος.
Κύρια εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα: Κόμαν, Τραπεζούντα, Κερασούντα, Πολεμώνιο. Τα δύο αυτά τμήματα ενώθηκαν επί Ιουστινιανού και ονομάστηκαν Ελληνόποντος, ενταγμένα πια στο Βυζαντινό κράτος.
Τέλος, το νοτιοανατολικό τμήμα αποτέλεσε τη Μικρή Αρμενία. Είχε πρωτεύουσα τη Σεβάστεια και τις πόλεις Διοσκουριάδα, Νικόπολη, Σάταλα, Κολωνία.
Από την περίοδο του Διοκλητιανού και εξής οι ελληνικές πόλεις του Πόντου συνεχίζουν αμείωτα την ακμή και την ανάπτυξή τους. Ιδιαίτερα η Τραπεζούντα είχε εξελιχθεί σε σημαντικό εμπορικό διαμετακομιστικό κέντρο για την εισαγωγή και εξαγωγή προϊόντων σε Ευρώπη και Άπω Ανατολή.
Η σπουδαιότητα και το κύρος της Τραπεζούντας φαίνεται και από το γεγονός ότι είχε συχνές επισκέψεις Ρωμαίων αυτοκρατόρων, όπως του Τραϊανού και του Αδριανού.
Βέβαια η ακμή της πόλης ανακόπτεται για ένα διάστημα με την επιδρομή των Γότθων, το 257 μ.Χ., αλλά τον 5ο μ.Χ. αι. ξαναβρίσκει τις δυνάμεις της και μπαίνει στη βυζαντινή περίοδο με αξιόλογες προοπτικές οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης .
Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
στην Παιδαγωγική Σχολής της Φλώρινας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου