Πνευματική Ανάπτυξη στη Σάντα του Πόντου 1900-1922

Ή περίοδος αυτή (1900—1914) υπήρξε διά τήν πατρίδα μου ό χρυσούς αιών, κατ' αυτήν ο τόπος μας έφθασεν εις τό άνώτερον έπίπεδον του πολιτισμού και της πνευματικής ανάπτυξης. 
Τά σχολεία τα οποία ήσαν δημοτικά, οργανώθησαν επί νεωτέρων βάσεων και εδημιουργήθη άμιλλα μεταξύ των κατοίκων δια τήν πρόσληψιν αρίστων δασκάλων.
 Συν τω χρόνω όμως κατεδείχθη η άνάγκη της προσθήκης και γυμνασιακών τάξεων, διότι δεν υ πήρχεν εις όλους η οικονομική ευχέρεια να συνεχίσωσι τάς σπουδάς των εις το εν Τραπεζούντι γυμνάσιον.
Την πρωτοβουλία ορισμένων συμπατριωτών μεταξύ των οποίων άξιοι ιδιαιτέρας μνείας είναι oι αείμνηστοι Τριαντάφυλλος και Χρίστος Μαυρόπουλος, εκ των οποίων ο Τριαντάφυλος άνθρωπος εις άκρον φιλόμουσος, φιλοπρόοδος, δραστήριος (και γενναιόδωρος) έπαιξε σπουδαιότατον ρόλον είς όλα τα πνευματικά και κοινωνικά ζητήματα της πατρίδος μας· ο δε Χρίστος ευθύς και ανιδιοτελής ήτο πάντοτε έτοιμος νά διαθέσει τό βαλάντιον αυτού δια κάθε κοινωφελή σκοπό, συνέλαβον την σκέψιν να ιδρύσουν εις κεντρικήν τοποθεσίαν ημιγυμνάσιον με οικοτροφείον με μορφήν πρακτικήν επαγγελματικήν συνεκάλεσαν επί τούτω γενική συνέλευσιν, εις τήν οποίαν απεκάλυψαν το σχέδιόν των, όλοι ευρέθησαν σύμφωνοι, δια την τοποθεσίαν οι Πιστοφάντ' εις την αρχήν έφεραν αντίρρησιν, κατόπιν όμως υπεχώρησαν. Ούτω απεφασίσθη η ίδρυσις κεντρικής σχολής εις Κατσά πού μετονομάσθη Όμόνοια, και κατά το θέρος του 1910 έγιναν τα εγκαίνια και ετέθη ο θεμέλιος λίθος. 

Τελετή Εγκαινίων Κεντρικής Σχολής Σάντας 1910

Συνεστήθη επιτροπή από το Χρίστον Μαυρόπουλον, 'Αβραάμ Γιαλαμάν και Γεώργιον Απτάλ διά τήν διενέργειαν εράνου. Ο Τρ. Μαυρόπούλος ενεγράφη διά 350 λίρας, ο Χρίστος δια 250, ο Κώστας και ο Ιωάννης Μαυρόπουλος ανά 100, ο Γεώργιος Απτάλ και Αβρ. Γιαλαμάς ανά 50, τους άλλους δεν ενθυμούμεθα.
Ισοπεδώθη το μέρος, μετεφέρθησαν πέτραι, άνδρες και γυναίκες κουβάλησαν τα ξύλα τα απαιτούμενα για το κάψιμο του ασβέστη. Για την λειτουργία της σχολής, απεφασίσθη κάθε κοινότης να συνεισφέρει ανάλογον ποσόν, αφού θα περιόριζε το προσωπικόν του σχολείου της εις ενα δάσκαλον ο οποίος θα εδίδασκε 4 τάξεις. 
Απεφασίσθη ακόμη να δενδροφυτευθή όλη η πέριξ έκτασις και ο δρόμος ως του Πιστοφάντων για να μη γίνωνται χιονοστιβάδες.
Εκθέτων την πνευματικήν κατάστασιν του τόπου κατά την εποχήν εκείνη ν, αναφέρω τους δύο συντελεστάς αυτής: τάς θεατρικάς παραστάσεις και τάς διαλέξεις είς την έπίδρασιν των οποίων οφείλεται κατά μέγα μέρος η πνευματική εξύψωσις του τόπου και αναφέρω εξ αυτών τινά όσα συνεκράτησα εις την ασθενή μνήμην μου.
Θα εθεωρείτο επίσης παράλειψις εάν δεν εγίνετο λόγος και περί της ιδρύσεως Αναγνωστηρίου εις το χωρίον μου, τη πρωτοβουλία του νυν συνταξιούχου διδασκάλου Ευσταθίου Αθανασιάδη κατά τό 1909, σκοπός του ήτο να αποσύρη τους νέους από τα καφενεία, όπου η χαρτοπαιξία είχε λάβει διαστάσεις· εις το Αναγνωστήριον συνηντώντο oι φοιτηταί και όλοι oι άνθρωποι των γραμμάτων, εγίνοντο δ' έν αυτώ πολύ ωφέλιμοι συζητήσεις Ελειτούργησε μέχρι του 1914, όποτε λόγω του πολέμου έκλεισε.
Μέχρι του 1 900 αί θεατρικαί παραστάσεις ήσαν άγνωστοι εις την Σάνταν. Πρώτος ο Ιωάννης Πιστοφίδης φοιτητής των φυσικών επιστημών έν 'Αθήναις ώργάνωσε θεατρικήν παράστασιν κατά τό 1901 με το ηρωϊκόν έργον «Ό Μάρκος Μπότσαρης». Από την έποχήν έκείνην εις τό Φροντιστήριον Τραπεζούντος ενεγράφησαν πολλοί μαθηταί από την Σάντα, ο δε αριθμός αυτός ηύξανε αλματωδώς μέχρι του εκπατρισμού. 

Σανταίοι μαθητές στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας (1910)

Oι μαθηταί αυτοί, τη συνεργασία των δασκάλων και άλλων φιλομαθών ίδρυσαν ερασιτεχνικούς θεατρικούς ομίλους εις κάθε χωρίον και έδιδον παραστάσεις κυρίως κατά τους θερινούς μήνας. Πολλά έργα επαίχθησαν εκ των οποίων ενθυμούμαι το ιταλικόν Πίστις, Ελπίς και Ελεος και τα ελληνικά ο Αγαπητικός της Βοσκοπούλας, ο Μάρκος Μπότσαρης, η Γαλάτεια, η Γκόλφω, η Εσμέ, ο Αθανάσιος Διάκος, οι δύο λοχίαι, 
Για το χρήμα- εις το τέλος κάθε δράματος επαίζετο και μία κωμωδία. Ό Φιάκας, Ζητείται υπηρέτης, Τό κοκκαλάκι τής νυχτερίδας, 0ι κωδωνάτοι βρυκόλακες, πού έπαίχθησαν κατ' επανάληψιν. 
Τα γυναικεία πρόσωπα υπεδύοντο πάντοτε νέοι, διότι ο συγχρωτισμός των δύο φύλων δεν είχε συντελεσθεί ακόμη. 
Αι εισπράξεις πάντοτε διετίθεντο υπέρ των αναγκών των σχολείων. Κατά το ίδιον χρονικόν διάστημα του θεατρικού οργασμού έν Σάντα, διεξήγετο και ο άλλος συντελεστής της πνευματικής και κοινωνικής εξυψώσεως του τόπου- ήσαν αι λαϊκαί διαλέξεις οργανωθείσαι υπό των διδασκάλων, φοιτητών και άλλων μορφωμένων πατριωτών, προς διάδοσιν γνώσεων επιστημονικών και πρακτικών μεταξύ των κατοίκων δια την καλυτέραν αντιμετώπισιν της ζωής είς τόν άγονον εκείνον τόπον. 
Και ούτω υπεχρεώθησαν όλοι οι δυνάμενοι με την σειράν των να προσφέρουν τας γνώσεις των δι' ένα κοινωφελή σκοπόν, πραγματοποιούντες το ωφέλιμον μετά του τερπνού.
 Έκ τών διαλέξεων ενθυμούμαι του ιατρού Ι. Πασαλίδου περί συφιλίδος, επικαίρου κατά την εποχήν εκείνην κατά την οποίαν πολλοί ξενιτευμένοι προσεβάλλοντο από αυτήν. Ο  ίδιος ώμίλησε και διά τήν περιποίησιν του βρέφους·
Ο Εύστ. Σπυράντης έκαμε διάλεξη διά τά μικρόβια. Ο Ηρακλής Αντωνιάδης δια την μελισσοκομίαν. Ο Μ. Χειμωνίδης δια τον αλκοολισμόν. Ο Μ. Μασμανίδης περί της καλλιεργείας της πατάτας, του μόνου προϊόντος του καλλιεργουμένου εις τον τόπον μας. Ο Αγγ. Σπυράντης περί συνεργασίας σχολείου και γονέων. Ο Τρ. Μαυρόπουλος δια την ζάχαριν από τον χυμόν του σφενδάμνου και άλλα είδη ζαχαροπλαστικής.
Πολύ ώφελήθη ο τόπος εκ της όλης αυτής πνευματικής κινήσεως, τα δέ πνευματικά, κοινωνικά και ηθικά εφόδια τα οποία εκομίσαμεν εκείθεν έχρησίμευσαν ως βάσις επί της οποίας συνεχίζεται ο νέος σκληρός αγών της ζωής εις την νέα μας πατρίδα.
Επέρασαν έκτοτε 60 έτη. Πολλοί ίσως οι περισσότεροι από τους μετασχόντας τοιούτων κοινωνικών υπηρεσιών δεν υπάρχουν πλέον εν τη ζωή, άλλ' εμείς οι επιζώντες πρέπει να αποδώσωμεν εις αυτούς τον φόρον της ευγνωμοσύνης.

Κοσμάς Τσαντεκίδης

Σ.Σ. Θεωρήθηκε σωστό το κείμενο να αποδοθεί όπως γράφηκε αρχικά, χωρίς καμιά παρέμβαση ορθογραφική και συντακτική..
Το κείμενο πρέπει να γράφηκε μεταξύ 1967-1970.