Η ανάπτυξη της Αστρονομίας στην Τραπεζούντα

Η πολιτιστική ανάπτυξη μιας πόλης είναι απόρροια του ευρύτερου πολιτιστικού επιπέδου του κράτους στο οποίο ανήκει. Η ιστορία της Τραπεζούντας ανάγεται στους αρχαιότατους ομηρικούς χρόνους. Ο Ηρόδο­τος αναφέρει και η αρχαιολογική σκαπάνη πιστοποιεί ότι Έλληνες Μιλήσιοι ίδρυσαν αποικία στη Σινώπη που βρίσκεται στον Εύξεινο Πόντο, πάνω σε στενό ισθμό.

Η Σινώπη ανέπτυξε το εμπόριο, τη ναυτιλία, τα γράμματα και τις τέχνες. Δείγμα της πολιτιστικής της ανάπτυξης είναι ότι υπήρξε πατρίδα του κυνικού φιλόσοφου Διογένη. Συνέπεια της ανάπτυξης της Σινώπης ήταν η ίδρυση των τριών υποτελών πό­λεων Τραπεζούντας, τον 8ο αιώνα π. Χ. και το 756 π.Χ, της Κερασούντας και των Κοτύωρων. 

Η ύπαιθρος της Τραπεζού­ντας καλυπτόταν από πυκνότατα δάση, από κάθε είδους βλάστηση και είχε εύφορη γη για γεωργικές καλλιέργειες. Είχε ασφαλές λιμάνι και αποτελούσε σημαντικό κέντρο εμπορίου και θαλάσσιων συ­γκοινωνιών.

Η περιοχή της Τραπεζούντας είναι κλιμακωτά επικλινής και απλώνεται από τις δυτι­κά απότομες περιοχές του όρους Μίθριο ως τη θάλασσα. Το όνομα της οφείλει στους τρεις χα­μηλούς και ομαλούς λόφους «τραπεζοειδώς υπερ­κείμενους αλλήλων».

 Αργότερα, ο στρατηγός των Αθηναίων Ξενοφών, στο έργο του Κύρου Ανάβασις θα γράψει «... επί θάλατταν Τραπεζούντα πόλιν Ελληνίδα, οικουμένην εν τω Ευξείνω Πόντω, Σινωπέων αποικίαν εν τη Κόλχων χώρα...»

Η πόλη και η ευρύτερη περιοχή, ακολούθησε, όπως ήταν φυσικό, την ιστορική πορεία της περιοχής του Πό­ντου. Χάρη στη γεωγραφική της θέση, αλλά και στην πλούσια σε επιτεύγματα καταγωγή της, δεν άργησε να αναπτυχθεί σε κέντρο εμπορίου προς την Περσία. Αυτό σήμαινε και ταυτό­χρονη ανάπτυξη των γραμμάτων, των τεχνών και έτσι έγινε «πασών των εν τη εώα πόλεων αρίστη...»

 Υψηλό το επίπεδο ανάπτυξης των επιστημών στον Πόντο

 Η Αστρονομία είναι μάθημα που διδασκόταν στις φιλοσο­φικές σχολές της αρχαίας Ελλάδας, μαζί με τη Γεωμετρία, τη Μουσική και τη Φιλοσοφία. Ονομαστοί αστρονόμοι, στην αρχαία Κλασσική Ελλάδα, υπήρξαν οι: Μέτων ο Αθηναί­ος, Πλάτων, Έκφαντος ο Συρακούσιος, Κάλλιππος από την Κύζικο, Εύδοξος ο Κνίδιος και Ηρακλείδης ο Ποντικός. Ο Ηρακλείδης ονομάστηκε Ποντικός, επειδή καταγόταν από την περιοχή του Ευξείνου Πόντου.

Παρ' όλο που η καταγωγή του ήταν από την Ηράκλεια του Πόντου, θα αναφερθεί εν συντομία το έργο του, διότι το γεγονός και μόνον ότι κατάγονταν από την περιοχή αυτή δείχνει το επίπεδο ανάπτυξης των φυσικών, αστρονομικών και φιλοσοφικών σπουδών στην περιοχή την εποχή εκείνη.

 Οι αστρονόμοι Εύδοξος και Ηρακλείδης

 Οι αστρονόμοι Εύδοξος και Ηρακλείδης έζησαν πολλά χρό­νια της ζωής τους, ως μαθητές και αστρονόμοι, στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Μετά το θάνατο του Πλάτωνα, ο Ηρακλείδης υπήρξε για κάποιο χρονικό διάστημα μαθητής του Αριστο­τέλη, αλλά τελικά επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου ίδρυσε σχολή φυσικών επιστημών και φιλοσοφίας. Έγραψε πολλά έργα, αλλά ελάχιστα αποσπάσματα σώζονται. 

Ο Εύδοξος, το 356 π. Χ., επινόησε το σύστημα των ομόκεντρων σφαιρών. Σύμφωνα με το σύστημα αυτό, κάθε πλανήτης κινείται σε σύστημα σφαιρών που είναι ομόκεντρες με τη Γη. Κάθε μία από τις σφαίρες αυτές περιστρέφεται γύρω από μια από τις δια­μέτρους της αμέσως επόμενης σφαίρας και έτσι παράγονται οι μεταβολές στα πλάτη.

Την θεωρία των ομόκεντρων κύκλων απέκρουσε ο επίσης μαθητής και αστρονόμος του Πλάτωνα, ο Ηρακλείδης, σύγχρονος του Αριστοτέλη. Ονομάστηκε και παραδοξολόγος, επειδή οι ιδέες του για το ουράνιο σύστημα του κόσμου ήταν αντίθετες με τις εν γένει αποδεκτές στην επο­χή του. Η εκδοχή του Ηρακλείδη, με την οποία συμφωνούσαν και κάποιοι από τους Πυθαγόρειους, ήταν ότι απέδιδε την ημερήσια περιστροφή του ουρανού στην περιστροφή της γης γύρω από τον άξονα του κόσμου.

 Ο άξονας του κόσμου θεωρεί­ται η νοητή γραμμή που συνδέει τους πόλους δια μέσου του κέντρου της γης και εκτείνεται στην ου­ράνια σφαίρα, «...κινούμενης εκάστοτε ημέρας μίαν έγγιστα περιστροφήν... Σύμφωνα με τον Σιμπλίκιο, η λέξη έγγιστα δηλώνει ότι ο Ηρακλείδης γνώριζε εκτός από την ημερήσια κίνηση του Ήλιου κατά την ανάδρομη φορά και την ετήσια κίνηση του πάνω στην ελλειπτική, κατά την ορθή φορά.

 Έτσι, ο Ηρακλείδης, όπως και ο Αρίσταρχος αργότερα, διέκρινε τη διαφορά μεταξύ της αστρικής ημέρας και της ηλιακής, επειδή θεώρησαν ότι η πρώτη παριστάνει τη διάρκεια της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονα της.

 Οι επιδρομές σταματούν την ανάπτυξη

 Οι χρόνοι που ακολούθησαν με τις κάθε είδους επιδρομές, τις κυριαρχικές αλλαγές με τις αναστατώσεις που επιφέρουν, δεν επέτρεψαν την συνέχιση της ανάπτυξης των επιστημών στην Τραπεζούντα στο βαθμό που της άξιζε, ως την εποχή του τέλους του Βυζαντίου. Στις πανεπιστημιακές και ανώτα­τες σχολές του Βυζαντίου ακολουθήθηκε το αρχαίο ελληνικό πρόγραμμα σπουδών η τετρακτύς, που περιλάμβανε γραμμα­τική, ρητορική, φιλοσοφία, αριθμητική, μουσική, γεωμετρία και αστρονομία. Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι η καλλιέργεια ορισμένων επιστημών συνδέονταν με ορισμένα πρόσωπα που τις καλλιεργούσαν ιδιαίτερα.

 Στο Βυζάντιο υπήρξαν τέσσερις μορφές που ανέδειξαν την Φιλοσοφία, τις Θετικές Επιστήμες και την Αστρονομία σε πολύ υψηλό βαθμό και κατά συνέπεια θα πρέπει να επηρέασαν την ανάπτυξη των επιστημών αυτών και στην Τραπεζούντα. Πρόκειται για τους Νικηφόρο Βλεμμίδη (1197-1272), Γεώργιο Παχυμέρη (1242-1310), Θεόδωρο Μετοχίτη (1261/61-1332) και Νικηφόρο Γρήγορα (1295-1359/60).

 Η επίδραση του έργου του Νικηφόρου Γρήγορα

Από τους επιστήμονες αυτούς, που έζησαν την εποχή των Πα­λαιολόγων, ο τελευταίος σφραγίζει μια περίοδο μεγάλης άνθι­σης των επιστημών ιδιαίτερα των φυσικών και της αστρονομί­ας. Λόγω των μεγάλων και σε βάθος γνώσεων που διέθεταν, αλλά και της αγάπης προς το αντικείμενο τους, πολυάριθμοι μαθητές συνέρρεαν στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης να τους ακούσουν και να διδαχθούν.

Σύμφωνα με τους ιστο­ρικούς της περιόδου αυτής, οι τέσσερις αυτοί φωστήρες μπο­ρούν να συγκριθούν μόνο με τους R. Bacon, R. Grosseteste που ήταν καθηγητές φυσικών επιστημών και φιλοσοφίας στην Οξφόρδη, την ίδια περίπου εποχή.

Κατά τη γνώμη πολλών ιστορικών μελετητών της περιόδου αυτής, οι παραπάνω Βυζα­ντινοί επιστήμονες υπήρξαν το υπόβαθρο και φυσική συνέχεια για την ανάπτυξη της αστρονομίας την περίοδο των Κομνηνών στην Τραπεζούντα.

 Η Ακαδημία Θετικών Επιστημών στην Τραπεζούντα

 Στα χρόνια του Αλέξιου Β' Κομνηνού (1297-1330) ιδρύθη­κε στη μονή του Αγίου Ευγένιου η Ακαδημία των Θετικών Επιστημών, στην οποία διδάσκονταν μαθηματικά και αστρο­νομία και αναδείχθηκε σε σπουδαίο κέντρο καλλιέργειας των επιστημών αυτών. Η στροφή προς τις θετικές επιστήμες ήταν ιδιαίτερα αισθητή. Η διδασκαλία ήταν τόσο υψηλού επιπέδου που συνέρρεαν σ' αυτήν όσοι είχαν την έμφυτη κλίση προς τις φυσικές επιστήμες.

Υπήρχαν και μαθητές που εγκατέλειπαν τις σπουδές τους στην αστρονομία στο πανεπιστήμιο της Πό­λης για να μεταβούν στην Τραπεζούντα να παρακολουθήσουν αστρονομία. Καθηγητές Αστρονομίας ήταν οι Γρηγόριος Χιονιάδης, ιερομόναχος και μετέπειτα επίσκοπος Ταυρεζίου, Μανουήλ, πρεσβύτερος και Κωνσταντίνος Λουκίτης, πρωτο­νοτάριος και πρωτοβεστιάριος. Μετά την πυρπόληση και κα­ταστροφή της μονής, το 1340, η σχολή μεταφέρθηκε στη μονή της Αγίας Σοφίας.

Εδώ σταματούν οι ιστορικές πηγές να αναφέρουν περισσότε­ρα. Οι καιροί ήταν δύσκολοι και η πολιτική αστάθεια από τις διαμάχες για την ηγεμονία υπέσκαψε  την ενότητα που ήταν ανα­γκαία για την ύπαρξη της βυζαντινής Τραπεζούντας.

Ως αποτέ­λεσμα, η ειρήνη που απαιτείται για την ανάπτυξη των επιστημών και εν γένει του πολιτισμού δεν ήταν πλέον διασφαλισμένη. Έτσι, η συνέχεια της επιστημονικής ανάπτυξης της Τραπεζούντας που σημειώθηκε για περισσότερο από δυο χιλιετηρίδες σταμάτησε όπως και κάθε άλλη πολιτιστική δραστηριότητα, όταν λίγα χρό­νια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης ακολούθησε και αυτή τον ίδιο δρόμο..

Χρήστος Κοπτερόπουλος

Μαθηματικος

Πηγη: ΠΟΝΤΙΑΚΑ