Η ΜΑΝΑ ΣΤΗΝ ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Παραδοσιακή φορεσιά Σαντας

Μάνα λέγαμε τη γυναίκα που γέννησε, καθώς και  όλα τα θηλυκά ζώα. Σε μερικά μέρη λέγεται η μικρέσσα η μάνα και τρανέσα μάνα η γιαγιά Μανάκα, Μανίτζα, μανίκα, χαϊδευτικά η μανούλα. Μανότε η μητρότητα. Μάνα! Όϊ μάνα! Όφ μάνα! επιφωνήματα πόνου, φόβου ή έκπληξης.
Μάνα λέγεται και η βασίλισσα των μελισσών. Κατά συνεκδοχή μάνα λέγεται και η αρχή κάθε πράγματος: η μάνα του νερού (κεφαλάρι), του ξυδιού. Στα παιγνίδια λέγεται ο αρχηγός της ομάδας αλλά και ο στόχος.
Τ’ εφτωχιδίων η μάνα: εκείνη που περιβάλλει με στοργή τους φτωχούς.
Η μάνα θε εν': είναι ο πιο επιτήδειος, ικανός. Άμον ντ’ εγέννεσεν άτον η μάνα: γυμνός.
Η στοργή της μάνας είναι τόσο μεγάλη, ώστε να προτιμά να πεθάνει αυτή παρά το παιδί της: Πολλά φοράς ας (ε)πεθάνα γιέμ’ σ’ εσόν την ωλέναν  ας (ε)σκότωναν αντίς εσέν, την άχαρον τη μάνα σ’. 
Εξαίρεση απαντά το άσμα του Μονόγιαννε, στο οποίο ο Γιάννες ο μοναχογιός ζητά από τη μάνα του που θα ζήσει διακόσια χρόνια τα μισά, εκείνη όμως απαντά με αστοργία:Ας τα χρόνια μ' τα καλά τριχάριν κι χαρίζω.
Η μητρική στοργή σαν πανάκεια θεραπεύει όλα: Η μάνα εν γλυκό βοτάνι, όπου βάλλεις άτεν γιάνει (Οινόης).
Παρομοιάζεται δε με γλυκό κρασί που δεν μεθάει, και με νόστιμο παξιμάδι που δεν χορταίνει: Η μάνα εν’ γλυκύν κρασίν, έμνοστον παξιμάδι, πού πίνει  άτο ξάϊ κι μεθεί, πού τρώγει α κι χορτάζει.
Είναι δε η στοργή της μάνας ασυγκρίτως μεγαλύτερη από τη στοργή του πατέρα: Το παιδίν ας σην μάναν ορφανίεται.
Επίσης είναι ασυγκρίτως μεγαλύτερη από την αγάπη προς τους γονείς της, γι' αυτό και εύχεται να πεθάνει ο γονιός παρά το παιδί της: Κύριε, σον  γονέα μ’ και μη σο παιδί μ’.
Η στοργή δε η μητρική είναι τυφλή δηλ. ανεξάρτητα αν το παιδί της είναι καλό ή κακό, γνωστικό ή τρελό ή με οποιοδήποτε ελάττωμα: Εκάεν ύλεε και είνας μάνα π’ εγέννεσεν οφίδ' είπεν: Ναϊλλοί εμέν, εκάεν το φιδόπο μ'.  Ποίος μάνα εγέννεσεν κ’ ερνέθεν το παιδίν άτς, αν αποθάν’ πα κ’ ησυχάζ', σείεται το ταφίν ατς. 
Εκείνη πού έχει παιδιά για να τα αναθρέψει θα υποβληθεί σε στερήσεις, θα ζεί φτωχικά: Η τσούνα π' εκουταβίασεν μαλέζ' κ' εχόρτασεν. Πολλές φορές σε στιγμή δυσανασχέτησης λέγει: Ανάθεμά τον που λέει κ’ έχω παιδία  ή αντί να εγίνουμ γονέας ας εγίνουμ’ γωνέα.
Και μακαρίζει εκείνους που δεν σχημάτισαν οικογένεια: Να σαν εκείνο το πουλίν ντο κ’ έχτισεν φωλέαν, μ’ ούδ’ έχτσεν μ’ ουδ’ εχάλασεν μ' ουδ’ εκαρδιοπονέθεν.
Ευτυχισμένη είναι ή μάνα που γεννά ένα μόνο, ίσως γιατί μπορεί να το περιποιείται και να το τρέφει καλύτερα. Να σαν τη μάναν που γεννά τα τράντα χρόνια μίαν, ευτάει υιόν τραντέλλενον και νύφεν γαλαφόραν.
Τα παιδιά έχουν τα προτερήματα και τα ελαττώματα της μάνας: Φέρεν την ούγιαν κ’ έπαρ’ το πανίν, τέρεν την μάναν κ’ έπαρ’ το παιδίν. Και άλλη όμοια παροιμία: Η κάτα ντο γεννά πεντικόν πιάν'.
Η μάνα είναι απαρηγόρητη για το χωρισμό από το παιδί της: ’Κι κλαίγω ’γω τα κάλια μου, 'κι κλαίω ντο θά πάω, πονώ και κλαίω το πουλί μ',  ντ’ εφέκα κοιμισμένον (Τη Τρίχας το γεφύρι).

Η απώλεια της μάνας είναι αναπλήρωτη: Η μάνα έν' αγέννετος και μίαν γεννισκάται. Ο θεός όπως δίνει τα παιδιά έτσι και τα παίρνει: Η γεννέτρα η μάνα αλισβερίσι 'φτάει με τον θεό.

Συνήθως τα παιδιά δεν περιποιούνται τους γονείς, είτε γιατί έχουν και αυτά ανάγκες είτε γιατί επιβαλλονται οι γυναίκες τους ,που δεν βλέπουν με καλό μάτι τα πεθερικά: Είνας μάνα σεράντα παιδία ετράνυνεν και σεράντα τα παιδία είναν μάνα κ'ετέρεσσαν.

Η κατάρα της μάνας δεν αργεί άλλ' αμέσως πραγματοποιείται: Δέβα, υιέ μ' να μ’ έρχεσαι, καλόν να μη ελέπεις — Την Τρίτ’ εκαταρέθες με και την Τετράδ' εβλάβα (λέγει ο γιός). Αϊλλοί που καταρίεται την Τρίτ' και ας σην μάναν. Και σε άλλο: Η μάνα θε (του ζαρκαδιού που σκότωσε ο κυνηγός) κ' επρόφτασεν, την ψήν επαρεδώκεν, αβτζής πα επελίθωσεν σον τόπον άτ’ επέμνεν.

Στάθης Αθανασιάδης

(Γεροστάθης)

Δασκαλος-Συγγραφέας(Λαογράφος)