Ο ΕΠΟΜΕΝΟΣ προορισμός μου ήταν φυσικά η Γενεύη. Έχοντας την κατ’ αρχήν σύμφωνη γνώμη του Νόρμαν και του Σόλτερ για την καταβολή του δευτέρου εκατομμυρίου στερλινών, η επόμενη κίνησή μου ήταν να επιτύχω την επίσημη άδεια της Κοινωνίας των Εθνών για την εισαγωγή στο Πρωτόκολλο εκείνων των αλλαγών που θα επέτρεπαν στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων να δαπανήσει αυτά τα χρήματα πιο αποτελεσματικά.
Έπρεπε να μας επιτραπεί να εγκαταστήσουμε πρόσφυγες σε εδάφη που εκκένωναν οι μουσουλμάνοι, που έφευγαν, πριν μας δοθούν «καθαροί τίτλοι» γι’ αυτά τα εδάφη. Έπρεπε να μας επιτραπεί να βασιστούμε στη μελλοντική εξασφάλιση τέτοιων τίτλων από μέρους της ελληνικής κυβέρνησης και της παραχώρησης τους, εκ των υστέρων, στην Επιτροπή.
Έτσι, το απόγευμα της επομένης από τη σύσκεψη που είχαμε στην Τράπεζα της Αγγλίας αναχώρησα από το Λονδίνο για τη Γενεύη. Συνταξίδευα με τον σερ Άρθουρ Σόλτερ. Θεωρώ πάντοτε προνόμιο το να έχω την ευκαιρία να συνομιλώ με ικανούς ανθρώπους κι εκμεταλλεύτηκα στο έπακρο αυτή την ευκαιρία. Κατέκλυσα τον σερ Άρθουρ με ερωτήσεις για το έργο της Κοινωνίας των Εθνών και πριν το ταξίδι τελειώσει είχα αποκτήσει μεγαλύτερο απ’ όσο ποτέ πριν θαυμασμό για τους υψηλόφρονες, ικανούς και γεμάτους αυταπάρνηση άντρες που εργάζονται για την Κοινωνία.
Για παράδειγμα ο ίδιος ο σερ Αρθουρ είναι ένας άντρας που το οικονομικό τάλαντό του θα χρησιμοποιούνταν ευχαρίστως από οποιαδήποτε μεγάλη επιχείρηση στη Μεγάλη Βρετανία ή τις ΗΠΑ και παρ’ όλ’ αυτά έχει από χρόνια αφιερωθεί ολοκληρωτικά στο έργο της οικονομικής ανάκαμψης και της παγκόσμιας ειρήνευσης, που έχει αναλάβει η Κοινωνία των Εθνών, παίρνοντας έναν ονομαστικό μισθό. Και ήταν πράγματι εκπληκτικό το να μαθαίνει, πόσο επιτυχημένο ήταν το έργο που είχε ήδη επιτελέσει η Κοινωνία σ’ αυτούς τους τομείς.
Ένας πόλεμος που βρίσκεται σε εξέλιξη καταλαμβάνει τις πρώτες σελίδες των εφημερίδων ενώ ένας πόλεμος που αποτρέπεται απωθείται σε μια μικρή παράγραφο στις εσωτερικές σελίδες. Ως εκ τούτου, ο κόσμος, εν γένει,γνωρίζει πολύ λίγα για τις πολυάριθμες επιτυχείς διαπραγματεύσεις στη Γενεύη, οι οποίες εξάλειψαν σοβαρές αιτίες διεθνούς τριβής που θα μπορούσαν εύκολα να οδηγήσουν σε πόλεμο.
Όταν έφτασα στη Γενεύη, πέρασα εκεί μια ημέρα συνεργαζόμενος με τον σερ Άρθουρ και άλλους αξιωματούχους της Κοινωνίας για την προετοιμασία μιας απόφασης που θα καθιστούσε δυνατή την αλλαγή στο Πρωτόκολλο.
Πρέπει να σημειώσω εδώ ότι το Συμβούλιο (της ΚΤΕ) είχε διορίσει μια Επιτροπή Ελλάδας της Κοινωνίας των Εθνών, στην οποία παραπέμπονταν συνήθως για προκαταρκτική μελέτη και εισηγήσεις όλα τα σχετικά με το έργο της Επιτροπής μας ζητήματα.
Το Συμβούλιο συνέρχεται στη Γενεύη μόνο δυο φορές το χρόνο, το Μάρτιο και το Σεπτέμβριο. Στο μεταξύ αυτών των συνόδων διάστημα η Επιτροπή Ελλάδας χειριζόταν συχνά τα επείγοντα προβλήματα. Σκοπός της απόφασης που καταστρώσαμε ήταν να δοθεί στην Επιτροπή Ελλάδας η αρμοδιότητα να προβεί στις αναγκαίες τροποποιήσεις του Πρωτοκόλλου αμέσως μόλις η περαιτέρω μελέτη υποδείκνυε την ακριβή φύση αυτών των τροποποιήσεων. Στη συνέχεια αυτές οι τροποποιήσεις θα μπορούσαν να επικυρωθούν από το Συμβούλιο κατά τη σύνοδό του το Σεπτέμβριο.
Φυσικά κάποιο μέλος του Συμβουλίου έπρεπε να εισηγηθεί την απόφασή μας και να είναι έτοιμο να συνηγορήσει υπέρ αυτής. Συμφωνήσαμε ότι αυτό θα το έκανε ο Λόρδος Πάρμουρ. Όταν του ζήτησα να με συναντήσει για να συζητήσουμε το θέμα με προσκάλεσε να γευματίσω μαζί του την επομένη. Το γεύμα ήταν μια απολαυστική εμπειρία. Ο Λόρδος Πάρμουρ ήταν θαυμάσιος οικοδεσπότης και δυο από τους άλλους προσκεκλημένους ήταν γνώστες των τουρκικών και ελληνικών υποθέσεων ούτως ώστε η συζήτηση διεξάχθηκε γύρω από θέματα που ήταν ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα για μένα. Αυτά τα πρόσωπα ήταν ο στρατηγός σερ Φρέντερικ Μώρις και ο ναύαρχος σερ Ώμπρι Σμιθ. Ο στρατηγός Μώρις ήταν συνεργάτης του στρατηγού Χάρρινγκτον στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων στα Μουδανιά και ο ναύαρχος Σμιθ ήταν επικεφαλής της Βρετανικής Ναυτικής Αποστολής που είχε αναδιοργανώσει το ελληνικό Ναυτικό.
Η διασκεδαστική συζήτησή μας κράτησε ως τις δυο και εικοσιπέντε. Τότε ο Λόρδος Πάρμουρ στράφηκε προς το μέρος μου και μου είπε: «Λοιπόν Μοργκεντάου σε πέντε λεπτά εσείς κι εγώ πρέπει να πιάσουμε δουλειά». Ήταν διασκεδαστικό το πώς οι προσκεκλημένοι κατάλαβαν το υπονοούμενο και αναχώρησαν αμέσως. Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα ήταν η μεταμόρφωση του Πάρμουρ όταν «πιάσαμε δουλειά». Ο άνετος, εγκάρδιος και προσιτός οικοδεσπότης μεταμορφώθηκε διά μιας σε ένα ζωηρό, άμεσο και ενεργητικό δημόσιο άντρα. Με υπέβαλε σε μια σωστή ανάκριση επί μισή ώρα και από εκεί που δεν γνώριζε τίποτα για την αποστολή μου κατόρθωσε να συλλάβει όλα τα ουσιώδη σημεία της. Η ικανότητά του να διασχίσει αυτό το λαβύρινθο των εντελώς άγνωστων σ’ αυτόν γεγονότων ήταν μια προφανής απόδειξη των γνώσεων που είχε ως νομικός.
Πριν από την είσοδό του στο δημόσιο βίο, ο Λόρδος Πάρμουρ υπήρξε για πολλά χρόνια αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν «solicitor». Στις ΗΠΑ δεν έχουμε το ακριβές αντίστοιχο αυτού του όρου. Ο «solicitor» αντιστοιχεί με αυτό που στην Αμερική ονομάζουμε «office lawyer» δηλαδή χαρακτηρίζει αυτόν που αναλαμβάνει το κοπιαστικό έργο της διερεύνησης ενός νομικού προβλήματος, της ανάλυσής του και της προετοιμασίας για τη δίκη αλλά αφήνει την παρουσίαση της υπόθεσης στο δικαστήριο σε άλλους δικηγόρους (σ’ αυτούς που στην Αγγλία αποκαλούνται «barrister), οι οποίοι έχουν ιδιαίτερη ικανότητα στην αγόρευση και διαθέτουν τα γρήγορα αντανακλαστικά που απαιτούνται κατά τη διεξαγωγή μιας δίκης.
Η συμμετοχή του Λόρδου Πάρμουρ στο Συμβούλιο της Kοινωνίας των Εθνών αποτελούσε μια διαρκή πηγή έκπληξης για τους φίλους του. Πριν του αποδοθεί ο τίτλος του υποκόμη υπήρξε — από το 1895 ως το 1914— βουλευτής του Συντηρητικού Κόμματος ως απλός κύριος Σ. Λλφρεντ Κριπς. Ο πόλεμος του είχε προκαλέσει ένα βαθύ ενδιαφέρον στην υπόθεση της ειρήνης. Προς γενική έκπληξη, όταν ο Ράμσαιη Μακντόναλντ σχημάτισε την πρώτη Εργατική Κυβέρνηση μετά τον πόλεμο, ο Λόρδος Πάμουρ συμμετείχε σ’ αυτή την κυβέρνηση, χωρίς αμφιβολία επειδή συμμεριζόταν την έντονη επιθυμία του Μακ Ντόναλντ για την αποκατάσταση της ειρήνης.
Ο Πάρμουρ δέχτηκε πρόθυμα να εισηγηθεί την πρότασή μας και να συνηγορήσει για την αποδοχή της. Τον αποχαιρέτησα και μια ώρα αργότερα εμφανίστηκα ενώπιον του ιδίου και των άλλων μελών του Συμβουλίου κατά την επίσημη συνεδρία τους στην έδρα της Κοινωνίας.
Άλλα μέλη αυτού του Δεκαμελούς Συμβουλίου ήταν ο γενικός γραμματέας σερ Έρικ Ντράμοντ, οι αντιπρόσωποι της Τσεχοσλοβακίας Μπένες, της Σουηδίας Μπράντινγκ και της Γαλλίας Ανοτώ. Με συνόδευε ο επιτετραμμένος της Ελλάδας στη Βέρνη κύριος Κολοκοτρώνης ως επίσημος εκπρόσωπός της ελληνικής κυβέρνησης.
Εξήγησα στο Συμβούλιο την όλη κατάσταση και εξέφρασα την πεποίθησή μου ότι, με περίπου οκτώ εκατομμύρια στερλίνες, το συνολικό προσφυγικό πρόβλημα θα μπορούσε να διευθετηθεί μεσα σε λίγα χρονια και ότι θεωρούσα πολύ πιθανό να είναι αυτάρκεις οι πρόσφυγες στο τέλος εκείνης της περιόδου. Καθώς τα κονδύλια που είχαμε στη διάθεσή μας θα εξαντλούνταν μέχρι της 15 Ιουνίου και καθώς ήμασταν, ως εκ τούτου, υποχρεωμένοι να ζητήσουμε περαιτέρω κονδύλια από την Τράπεζα της Αγγλίας πριν από την επομένη σύνοδο του Συμβουλίου, πρότεινα να περιβάλει το Συμβούλιο την Επιτροπή Ελλάδας με τις ανάλογες δικαιοδοσίες ώστε να ενεργήσει σχετικά με το ζήτημα του δανείου στη δεδομένη στιγμή. Ο κύριος Κολοκοτρώνης συνόδευσε τις παρατηρήσεις μου με επίσημες διαβεβαιώσεις εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης ότι η τελευταία θα συνεργαζόταν πλήρως με την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και τόνισε τη σπουδαιότητα του δανείου, υποδεικνύοντας ότι τουλάχιστον 150.000 νέοι πρόσφυγες επρόκειτο να φτάσουν σύντομα στην Ελλάδα προερχόμενοι από τον Πόντο και τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας.
Στη συνέχεια ο Λόρδος Πάρμουρ υπέβαλε προς έγκριση το σχέδιο απόφασης που είχαμε καταστρώσει και που του το είχε δώσει ο σερ Έρικ Ντράμοντ λίγο πριν από την έναρξη της συνεδρίας . Το σχετικό κείμενο είχε ως εξής:
«Το Συμβούλιο έλαβε γνώση της τακτικής ανά τετράμηνο αναφοράς της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων της 28ης Φεβρουάριου και άκουσε με ενδιαφέρον την κατάθεση του προέδρου της Επιτροπής κυρίου Μοργκεντάου.
Το Συμβούλιο επιθυμεί να εκφράσει τη βαθιά εκτίμησή του για το έργο της Επιτροπής της οποίας προεδρεύει ο κύριος Μόργκενταου και την ικανοποίησή του για την πρόοδο που έχει ήδη επιτελέσει η Επιτροπή προς την κατεύθυνση της αποκατάστασης των προσφύγων σε παραγωγικές εργασίες.
Αναγνωρίζοντας ότι τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν και το έργο που ήδη επιτελείται με τη δαπάνη των ήδη διαθέσιμων κεφαλαίων αποδεικνύουν σαφώς ότι οι μέθοδοι, που προβλέπει το σχετικό σχέδιο και που εφάρμοσε η Επιτροπή, είναι τέτοιες ώστε να υποδηλώνουν την προοπτική αποκατάστασης των προσφύγων σε μόνιμη και παραγωγική βάση, αν εξασφαλιστεί η αδιάκοπη συνέχιση του έργου και επιτευχθεί η χορήγηση των αναγκαίων περαιτέρω κεφαλαίων αναγνωρίζοντας ότι μπορεί σύντομα να καταστεί αναγκαία η εκτίμηση του έργου της Επιτροπής σε σχέση με τα διαθέσιμα κεφάλαια.
Αναγνωρίζοντας, επιπλέον, ότι η χορήγηση αυτών των κεφαλαίων θα καταστεί δυνατή μόνον αν οι πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα κατά το εγγύς μέλλον είναι τέτοιες ώστε να προσφέρουν την προοπτική τάξης και οικονομικής σταθερότητας και της συνεπαγόμενης βελτίωσης της εξωτερικής αξιοπιστίας της χώρας.
Αναγνωρίζοντας, επίσης, το μέγεθος του εγχειρήματος με το οποίο βρίσκεται αντιμέτωπη η Ελλάδα εξαιτίας της συρροής σ’ αυτήν περίπου ενός εκατομμυρίου απόρων προσφύγων και τις αξιοσημείωτες και θαρραλέες προσπάθειες που έχει κάνει με τη βοήθεια της Επιτροπής προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος και επιθυμώντας, αν οι συνθήκες στην ίδια την Ελλάδα καταστήσουν κάτι τέτοιο δυνατό, να χρησιμοποιήσει η Κοινωνία των Εθνών όλη την επιρροή της για να βοηθήσει ένα από τα κράτη-μέλη της να φέρει σε αίσιο πέρας ένα ζωτικό εθνικό εγχείρημα και να επανέλθει σε μια κατάσταση αυτάρκους ευημερίας.
Το Συμβούλιο αποφασίζει,
Να ζητήσει από την Επιτροπή Ελλάδας να συνέλθει και να εξετάσει ευνοϊκά οποιοδήποτε αίτημα προς αυτό το σκοπό, το οποίο μπορεί να της υποβληθεί εκ μέρους της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων και παρέχει στην Επιτροπή τη δικαιοδοσία να λάβει, σε σχέση με το σχέδιο αποκατάστασης, τις αποφάσεις που μπορεί να θεωρήσει ότι επιβάλλεται να ληφθούν πριν από την επόμενη τακτική σύνοδο του Συμβουλίου».
Μετά από την εισήγηση του σχεδίου απόφασης ο κύριος Κολοκοτρώνης και ο υποφαινόμενος αποσυρθήκαμε ενώ το Συμβούλιο την εξέταζε κατ’ ιδίαν. Στις έξι μας ζητήθηκε να επιστρέψουμε στην αίθουσα που ήταν κατάμεστη από ενδιαφερόμενους παρατηρητές και το σχέδιο απόφασης υπερψηφίστηκε παρουσία μας. Ο κύριος Ανοτώ εκφώνησε ένα λόγο ευχαριστώντας με για το ενδιαφέρον μου για το έργο της Κοινωνίας. Καθώς αποχωρούσα,τα μέλη του Συμβουλίου σηκώθηκαν και μου έσφιξαν το χέρι με πολύ φιλικό τρόπο. Ένιωσα τότε ν’ ανταμείβομαι για τις σκληρές προσπάθειες που είχα καταβάλει για την ευόδωση του έργου της Επιτροπής.
Η επίδειξη αυτού του είδους αυθόρμητης συμπάθειας μ’ έκανε να νιώσω ότι εργαζόμαστε όλοι για τη βελτίωση της ανθρωπότητας και για την επικράτηση της αδελφικής αγάπης σε ολόκληρο τον κόσμο.
Γεμάτος χαρά για τη φιλική συνεργασία του Συμβουλίου της Κοινωνίας, ύστερα από την επιτυχία μου να εξασφαλίσω τη συνεργασία της Τράπεζας της Αγγλίας, ξεκίνησα την επομένη το ταξίδι της επιστροφής μου στην Αθήνα κατευθυνόμενος σιδηροδρομικά στη Νάπολι και από εκεί ατμοπλοϊκά στον Πειραια.
Όπως προανέφερα, επέστρεψα στην Αθήνα στις 18 Μαρτίου Μια εντελώς νέα, αν και όχι απροσδόκητη, πολιτική εξέλιξη είχε επέλθει κατά την απουσία μου. Ο Καφαντάρης είχε παραιτηθεί από πρωθυπουργός, ο Βενιζέλος είχε αναχωρήσει από την Ελλάδα για την εκούσια εξορία του στο Παρίσι και πρωθυπουργός ήταν τώρα ο Παπαναστασίου. 0 τελευταίος είχε ισχυροποιήσει την κυβέρνησή του αναγνωρίζοντας άμεσα το δημοκρατικό στρατιωτικό στοιχείο στο πρόσωπο του στρατηγού Πάγκαλου, του συνταγματάρχη Κονδύλη και του ναυάρχου Χατζηκυριάκου, τους οποίους συμπεριέλαβε στην κυβέρνησή του. Σύντομα η Ελλάδα έμελλε να γίνει δημοκρατία για πρώτη φορά μετά από δυο χιλιάδες χρονιά, όταν ήταν ένα σύνολο πόλεων-κρατών η καθεμία από τις οποίες ήταν δημοκρατία.
Παρά τις παραπάνω αλλαγές και τις ακόμα μεγαλύτερες που αναμένονταν να γίνουν, δεν ανησυχούσα καθόλου για τη θέση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων. Στην πραγματικότητα η θέση της στην Ελλάδα επρόκειτο να είναι ισχυρότερη από πριν. Απ’ όλους τους Έλληνες μόνο οι βασιλόφρονες είχαν φανεί εχθρικοί προς το έργο περίθαλψης των προσφύγων και τώρα το άστρο τους φαινόταν να δύει —ίσως για πάντα. Από την άλλη πλευρά, πενήντα πέντε βουλευτές στο Εθνικό Κοινοβούλιο ήταν πρόσφυγες και αντιπροσώπευαν πρόσφυγες εκλογείς. Υπό το δημοκρατικό καθεστώς θα διέθεταν περισσότερη από πριν ισχύ, αφού μάλιστα ήταν ανέκαθεν όλοι τους φλογεροί υποστηρικτές της δημοκρατίας. Ο νέος πρωθυπουργός, εξάλλου, ο Παπαναστασίου, ήταν θερμός υποστηρικτής του έργου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων. Τον γνώριζα πλέον καλά και ήμουν βέβαιος για την ευνοϊκή στάση του.
Παρ’ όλ’ αυτά η ύπαρξη νέων προσώπων στην κυβέρνηση μας υποχρέωνε να επανεξετάσουμε το πρόβλημα με τους νέους αξιωματούχους. Έπρεπε να βεβαιωθούμε ότι θα έπαιρναν συγκεκριμένα μέτρα προς την κατεύθυνση της εξασφάλισης ελεύθερων τίτλων των εδαφών που εκκένωναν οι μουσουλμάνοι και ότι κατανοούσαν την εκ του σύνεγγυς παρακολούθηση των ελληνικών υποθέσεων εκ μέρους των Βρετανών επενδυτών, οι οποίοι θα αποθαρρύνονταν αν όλοι οι Έλληνες δεν συνέβαλλαν ολόψυχα στη σταθεροποίηση της πολιτικής κατάστασης.
Μόλις μια εβδομάδα μετά από την επιστροφή μου στην Αθήνα η Εθνοσυνέλευση ανακήρυξε την Ελλάδα δημοκρατία και δυο ημέρες αργότερα η πολιτική ατμόσφαιρα είχε ξεκαθαρίσει σε τέτοιο σημείο ώστε ήμουν σε θέση να γράψω σε μια επιστολή μου προς το Νόρμαν:
«Ως πρώτη δημοσία εκδήλωσή του ο πρωθυπουργός παρέθεσε δείπνο στην Επιτροπή μας και στον υπουργό Γεωργίας για να συζητήσουμε για τα ζητήματά μας. Η κυβέρνησή μας υποσχέθηκε να επισπεύσει όσο πιο πολύ μπορούσε τη μεταβίβαση στην Επιτροπή ελεύθερων από δεσμεύσεις εδαφών. Ήδη μας έχουν μεταβιβάσει 250.000 στρέμματα.
Η κυβέρνηση όρισε τις 13 Απριλίου ως ημέρα διεξαγωγής του δημοψηφίσματος. Θεωρώντας ως βέβαιο ότι ο λαός στη μεγάλη πλειοψηφία του θα ψηφίσει υπέρ της δημοκρατίας κανονίζω με τον κύριο Διομήδη να βρεθούμε στο Λονδίνο από τις 27 Απριλίου ως τις 2 Μαΐου και θα ήθελα να χωρίζω αν θα βρισκόσαστε εκεί εκείνη την εποχή. Αν όχι, πότε μπορούμε να σας δούμε;
Γράφω στον σερ Άρθουρ Σόλτερ ζητώντας του να κανονίσει να είναι εκεί την ίδια περίοδο και καθώς ο Έλληνας επιτετραμμένος κύριος Κακλαμάνος είναι μέλος της Επιτροπής Ελλάδας και πιστεύω ότι το ίδιο είναι και ο κύριος Πάρμουρ, μπορούμε να κανονίσουμε να συνεδριάσει η Επιτροπή Ελλάδας της Κοινωνίας των Εθνών στο Λονδίνο και να λάβει τα απαραίτητα μέτρα σύμφωνα με τη δικαιοδοσία που της παρασχέθηκε στις 11 Μαρτίου στη Γενεύη.
Η ατμόσφαιρα εδώ είναι ελπιδοφόρα καθώς δεν υπάρχει πλέον φόβος επανάστασης εκ μέρους της άκρας αριστεράς. Εξάλλου κανείς δεν φαίνεται να αναμένει κάποια επιθετική ενέργεια από μέρους των βασιλοφρόνων.
Τώρα που οι συνεδριάσεις της Βουλής διακόπηκαν για σαράντα ημέρες, οι βουλευτές επέστρεψαν στις εκλογικές τους περιφέρειες για να πείσουν τους εκλογείς τους να ψηφίσουν υπέρ της δημοκρατίας.
Η κυβέρνηση μας ζήτησε να κατασκευάσουμε κατοικίες για 5.000 οικογένειες στη Δυτική Θράκη. Δεχτήκαμε αμέσως καθώς στον προϋπολογισμό μας είχαμε προβλέψει έργα για εγκατάσταση 10.000 οικογενειών στη Δυτική Θράκη και η κυβέρνηση θα μας παραχωρήσει τους φόρους επί του καπνού για την κάλυψη των εσόδων μας».
Η ημερομηνία που συμφωνήθηκε για την τελική σύσκεψή μας σχετικά με την καταβολή της δεύτερης δόσης ενός εκατομμυρίου στερλινών ήταν η 5η Μαΐου και το μέρος το Λονδίνο.
Ως εκ τούτου πήγα και πάλι στη Γενεύη στις 26 Απριλίου και είχα μακρές συνομιλίες με το Ντράμοντ και το Σόλτερ. Οι πολιτικές αλλαγές που είχαν επέλθει στην Ελλάδα από την εποχή των τελευταίων συζητήσεών μου μαζί τους ήταν τόσο ραγδαίες ώστε πίστευα πως έπρεπε να τους κάνω μια πλήρη έκθεση των λόγων που είχα ώστε να εξακολουθώ να είμαι πεπεισμένος ότι η Ελλάδα ήταν πολιτικά υγιής και προχωρούσε γρήγορα στο δρόμο της εσωτερικής σταθερότητας .
Η αλλαγή από τη μοναρχία στη δημοκρατία είχε φυσικά προκαλέσει τις συνήθεις αντιθέσεις που συνοδεύουν οποιαδήποτε αλλαγή κυβέρνησης. Ωστόσο, η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων ενέκρινε τη μεταβολή. Η ατμόσφαιρα είχε πλέον καθαρίσει και η πάροδος του χρόνου θα έσβηνε τα πάθη. Η Ελλάδα ήταν τώρα μια ενωμένη χώρα. Οι νέοι θεσμοί της θα της επέτρεπαν να συγκεντρώσει όλη την ενέργειά της στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων της.
Συνέχισα το ταξίδι μου προς το Λονδίνο, όπου με συνάντησε ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας Διομήδης και είχαμε οι δυο μας τη δεύτερή μας σύσκεψη με το Νόρμαν και τους συνεργάτες του στην Τράπεζα της Αγγλίας. Τη σύσκεψη αυτή, καθώς κι εκείνες που την ακολούθησαν, την περιγράφει η ακόλουθη επιστολή που έστειλα στους συναδέλφους μου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων:
Λονδίνο,
7 Μαΐου 1924
Αγαπητοί μου συνάδελφοί,
Μόλις σας έστειλα ένα τηλεγράφημα με το ακόλουθο κείμενο: «Επιτυχαμε πρόσθετο εκατομμύριο. Αποπλέουμε με “Λάπλαντ” Παρασκευή». Αυτό αρκεί για να χαρακτηρίσει το αποτέλεσμα μιας μακριάς ιστορίας. Ο Διομήδης και ο Κακλαμάνος θα στείλουν πλήρη αναφορά στην κυβέρνηση και θα λάβετε αντίγραφό της.
Όταν συνάντησα τον Σόλτερ στη Γενεύη ήταν σχεδόν πεπεισμένος ότι δεν υπήρχε προοπτική για εξασφάλιση περαιτερω προκαταβολής για την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφυγών καθώς ως μέλος της Κοινωνίας των Εθνών είχε πεισθεί από εκθέσεις που είχε λάβει ότι οι πιθανότητες επιτυχίας μας ήταν μικρές εξαιτίας του ότι δεν υπήρχε πολιτική σταθερότητα στην Ελλάδα κι ακόμη ότι η κυβέρνηση διαπραγματευόταν την αγορά πολεμικού υλικού κλπ.
Αμέσως του ξεκαθάρισα ότι δεν νοιαζόμασταν για το τι θα έκαναν αλλά θα συνεχίζαμε το έργο μας γιατί μπορούσαμε να ξεπληρώσουμε την Τράπεζα της Αγγλίας εξασφαλίζοντας ένα δάνειο με βάση τα ομόλογα και την εγγύηση της Τράπεζας της Ελλάδας από κάποιο τραπεζικό ίδρυμα της Αμερικής. Επίσης του είπα ότι προσωπικά πίστευα —κι αυτό ήταν αλήθεια— πως έκανα μεγάλη χάρη στην Κοινωνία με το να διευθετήσω έτσι τα πράγματα ώστε θα μπορούσαν να συνεχιστούν οι σχέσεις της με την Επιτροπή χωρίς να διακινδυνεύει και ένα μέρος της επιτυχίας μας θα χρεωνόταν σ ’ αυτήν. Του μίλησα πολύ ανεξάρτητα γιατί έτσι αισθανόμουν και γιατί ήταν ο μόνος τρόπος να ξεριζώσω από μέσα του την απαισιοδοξία που τον είχε διαποτίσει και πέτυχα να το κάνω πριν φτάσουμε στο Λονδίνο εκτός από το ότι εξακολουθεί να αντιδρά λίγο στην επιμονή μας να επιφέρουμε μετατροπές στο Πρωτόκολλο.
Τη Δευτέρα είχαμε μια σύσκεψη για παραπάνω από τέσσερις ώρες με τους Νόρμαν, Λάμποκ, Χάρβεϊ και Νιμέγερ και η συζήτηση οξύνθηκε σε κάποια σημεία. Ο Διομήδης θα σας πει τις λεπτομέρειες. Ο Νόρμαν πίστευε ότι η σταθερότητα στην Ελλάδα είχε κρατήσει μόνο τέσσερις εβδομάδες, έδωσε μεγάλη έμφαση στην επιδίωξη της Ελλάδας να δαπανήσει χρησματα για εξοπλισμούς και ισχυρίστηκε ότι αν η Ελλάδα υποχρεωνόταν να δαπανήσει τα δικά της χρήματα για τους πρόσφυγες δεν θα της έμεναν κονδύλια να δαπανήσει για στρατιωτικούς σκοπούς. Του είπα ότι ήταν αίσχος ν ’ αφεθεί η Ελλάδα απροστάτευτη τη στιγμή που περιβαλλόταν από φιλόδοξους και επίβουλους γείτονες και ότι η Κοινωνία των Εθνών θα έπρεπε να κάνει την Ελλάδα Βέλγιο των Βαλκανίων. Ακόμα του είπα ότι η Ελλάδα θα αναλάμβανε να σταματήσει τους Τούρκους όταν θα αποπειρόνταν να εισβάλουν στην Ευρώπη και ότι θα πουλούσαμε αρκετά ομόλογα στις ΗΠΑ ώστε να του επιστρέφουμε τις 750.000 στερλίνες που είχε καταβάλει η Τράπεζά του (αφού οι υπόλοιπες 250.000 είχαν καταβληθεί από την Τράπεζα της Ελλάδας) και θα απαλλασσόμασταν έτσι από τις υποχρεώσεις μας που προέκυπταν από το Πρωτόκολλο. Αυτό ενόχλησε το Νόρμαν και το Σόλτερ οι οποίοι είπαν ότι η Ελλάδα δεν μπορούσε να θεωρήσει το Πρωτόκολλο ως μη ισχύον χωρίς τη συγκατάθεση της Κοινωνίας. Απάντησα ότι η Κοινωνία είχε αποτύχει να μας εξασφαλίσει το δάνειο όπως είχε υποχρέωση να κάνει. Ο Νόρμαν είπε ότι το Πρωτόκολλο δεν προέβλεπε χρονικό όριο και εγώ ισχυρίστηκα ότι σε παρόμοιες περιπτώσεις ο νόμος προβλέπει ένα λογικό χρονικό διάστημα και ότι αυτό είχε παρέλθει.
Τότε άλλαξαν γραμμή και ζήτησαν να μάθουν αν, σε περίπτωση που χορηγούσαν το επιπλέον εκατομμύριο, θα δεχόμασταν να το λάβουμε με τους ίδιους όρους όπως και το πρώτο και αν δεχόμασταν να διαπραγματευτούμε και το μεγάλο δάνειο με τους ίδιους όρους. Ο Διομήδης επέμεινε ότι όσον αφορά το πρώτο εκατομμύριο θα έπρεπε να δεχτούν ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε το δικαίωμα να προβεί σε αγορές πολεμικού υλικού με τον όρο να το πλήρωνε από τους δικούς της πόρους και όχι από τα χρήματα του δανείου. Οι Νόρμαν και Σόλτερ ισχυρίστηκαν ότι η αποδοχή μιας τέτοιας υποχρέωσης θα ισοδυναμούσε με εξωτερικό δανεισμό της Ελλάδας και ότι δεν συμφωνούσαν μ ’ αυτό. Τον ίδιο ισχυρισμό προέβαλαν και κατά τη συνάντησή μας. Τελικά υποχώρησαν και αποδέχτηκαν την ερμηνεία που πρότεινε ο Διομήδης.
Στη συνέχεια ο Διομήδης κι εγώ επιμείναμε ότι έπρεπε να υπάρξουν μετατροπές στο Πρωτόκολλο πριν προχωρήσουμε στη σύναψη του μεγάλου δανείου. Τους είπα ότι ήταν αδύνατο για την Επιτροπή να χρησιμοποιήσει όλα τα κονδύλια για παραγωγικούς σκοπούς. Έπρεπε να έχουμε κάποια περιθώρια στο ζήτημα αυτό. Επίσης είπα ότι δεν μπορούσαμε να εξασφαλίσουμε το σύνολο των απαιτούμενων εκτάσεων με εντελώς ελεύθερους και καθαρούς τίτλους.
Θέλαμε να έχουμε το ελεύθερο να δαπανήσουμε μερικά από τα χρήματα σε ενοικιασμένα ή υποθηκευμένα κτήματα. Πρότεινα το 20% περίπου των χρημάτων ν ’ απαλλαγεί από τους περιοριστικούς όρους του Πρωτοκόλλου. Τελικά συμφώνησαν ότι η Επιτροπή Ελλάδας δεν είχε δικαιοδοσία ν ’ αλλάξει τους όρους του Πρωτοκόλλου και συγκατατέθηκαν όλοι στο να περιληφθούν οι μετατροπές σ’ ένα σχέδιο απόφασης. Έτσι κι έγινε. Το σχέδιο απόφασης έχει ως εξής:
«Η Επιτροπή Ελλάδας του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών ενεργώντας σύμφωνα με τις δικαιοδοσίες που της παρέσχε το Συμβούλιο κατά το Μάρτιο, αναγνωρίζοντας την αξιόλογη βελτίωση της οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας της Ελλάδας και έχοντας πληροφορηθεί ότι η ελληνική κυβέρνηση μπόρεσε να εξασφαλίσει μια περαιτέρω καταβολή ενός εκατομμυρίου στερλινών με τους ίδιους όρους με τους οποίους είχε γίνει η καταβολή και του πρώτου εκατομμυρίου για τις δαπανες αποκατάστασης των προσφύγων σύμφωνα με τους όρους του Πρωτοκόλλου:
Απόσπασμα απο το βιβλίο :" Η αποστολη μου στην Αθηνα"
 |
| Εσωτερικό κατοικίας Ποντίων Προσφύγων |
Έπρεπε να μας επιτραπεί να εγκαταστήσουμε πρόσφυγες σε εδάφη που εκκένωναν οι μουσουλμάνοι, που έφευγαν, πριν μας δοθούν «καθαροί τίτλοι» γι’ αυτά τα εδάφη. Έπρεπε να μας επιτραπεί να βασιστούμε στη μελλοντική εξασφάλιση τέτοιων τίτλων από μέρους της ελληνικής κυβέρνησης και της παραχώρησης τους, εκ των υστέρων, στην Επιτροπή.
Έτσι, το απόγευμα της επομένης από τη σύσκεψη που είχαμε στην Τράπεζα της Αγγλίας αναχώρησα από το Λονδίνο για τη Γενεύη. Συνταξίδευα με τον σερ Άρθουρ Σόλτερ. Θεωρώ πάντοτε προνόμιο το να έχω την ευκαιρία να συνομιλώ με ικανούς ανθρώπους κι εκμεταλλεύτηκα στο έπακρο αυτή την ευκαιρία. Κατέκλυσα τον σερ Άρθουρ με ερωτήσεις για το έργο της Κοινωνίας των Εθνών και πριν το ταξίδι τελειώσει είχα αποκτήσει μεγαλύτερο απ’ όσο ποτέ πριν θαυμασμό για τους υψηλόφρονες, ικανούς και γεμάτους αυταπάρνηση άντρες που εργάζονται για την Κοινωνία.
Για παράδειγμα ο ίδιος ο σερ Αρθουρ είναι ένας άντρας που το οικονομικό τάλαντό του θα χρησιμοποιούνταν ευχαρίστως από οποιαδήποτε μεγάλη επιχείρηση στη Μεγάλη Βρετανία ή τις ΗΠΑ και παρ’ όλ’ αυτά έχει από χρόνια αφιερωθεί ολοκληρωτικά στο έργο της οικονομικής ανάκαμψης και της παγκόσμιας ειρήνευσης, που έχει αναλάβει η Κοινωνία των Εθνών, παίρνοντας έναν ονομαστικό μισθό. Και ήταν πράγματι εκπληκτικό το να μαθαίνει, πόσο επιτυχημένο ήταν το έργο που είχε ήδη επιτελέσει η Κοινωνία σ’ αυτούς τους τομείς.
Ένας πόλεμος που βρίσκεται σε εξέλιξη καταλαμβάνει τις πρώτες σελίδες των εφημερίδων ενώ ένας πόλεμος που αποτρέπεται απωθείται σε μια μικρή παράγραφο στις εσωτερικές σελίδες. Ως εκ τούτου, ο κόσμος, εν γένει,γνωρίζει πολύ λίγα για τις πολυάριθμες επιτυχείς διαπραγματεύσεις στη Γενεύη, οι οποίες εξάλειψαν σοβαρές αιτίες διεθνούς τριβής που θα μπορούσαν εύκολα να οδηγήσουν σε πόλεμο.
Όταν έφτασα στη Γενεύη, πέρασα εκεί μια ημέρα συνεργαζόμενος με τον σερ Άρθουρ και άλλους αξιωματούχους της Κοινωνίας για την προετοιμασία μιας απόφασης που θα καθιστούσε δυνατή την αλλαγή στο Πρωτόκολλο.
Πρέπει να σημειώσω εδώ ότι το Συμβούλιο (της ΚΤΕ) είχε διορίσει μια Επιτροπή Ελλάδας της Κοινωνίας των Εθνών, στην οποία παραπέμπονταν συνήθως για προκαταρκτική μελέτη και εισηγήσεις όλα τα σχετικά με το έργο της Επιτροπής μας ζητήματα.
Το Συμβούλιο συνέρχεται στη Γενεύη μόνο δυο φορές το χρόνο, το Μάρτιο και το Σεπτέμβριο. Στο μεταξύ αυτών των συνόδων διάστημα η Επιτροπή Ελλάδας χειριζόταν συχνά τα επείγοντα προβλήματα. Σκοπός της απόφασης που καταστρώσαμε ήταν να δοθεί στην Επιτροπή Ελλάδας η αρμοδιότητα να προβεί στις αναγκαίες τροποποιήσεις του Πρωτοκόλλου αμέσως μόλις η περαιτέρω μελέτη υποδείκνυε την ακριβή φύση αυτών των τροποποιήσεων. Στη συνέχεια αυτές οι τροποποιήσεις θα μπορούσαν να επικυρωθούν από το Συμβούλιο κατά τη σύνοδό του το Σεπτέμβριο.
Φυσικά κάποιο μέλος του Συμβουλίου έπρεπε να εισηγηθεί την απόφασή μας και να είναι έτοιμο να συνηγορήσει υπέρ αυτής. Συμφωνήσαμε ότι αυτό θα το έκανε ο Λόρδος Πάρμουρ. Όταν του ζήτησα να με συναντήσει για να συζητήσουμε το θέμα με προσκάλεσε να γευματίσω μαζί του την επομένη. Το γεύμα ήταν μια απολαυστική εμπειρία. Ο Λόρδος Πάρμουρ ήταν θαυμάσιος οικοδεσπότης και δυο από τους άλλους προσκεκλημένους ήταν γνώστες των τουρκικών και ελληνικών υποθέσεων ούτως ώστε η συζήτηση διεξάχθηκε γύρω από θέματα που ήταν ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα για μένα. Αυτά τα πρόσωπα ήταν ο στρατηγός σερ Φρέντερικ Μώρις και ο ναύαρχος σερ Ώμπρι Σμιθ. Ο στρατηγός Μώρις ήταν συνεργάτης του στρατηγού Χάρρινγκτον στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων στα Μουδανιά και ο ναύαρχος Σμιθ ήταν επικεφαλής της Βρετανικής Ναυτικής Αποστολής που είχε αναδιοργανώσει το ελληνικό Ναυτικό.
 |
| Συγκομιδή Δημητριακών στη Μακεδονία |
Η διασκεδαστική συζήτησή μας κράτησε ως τις δυο και εικοσιπέντε. Τότε ο Λόρδος Πάρμουρ στράφηκε προς το μέρος μου και μου είπε: «Λοιπόν Μοργκεντάου σε πέντε λεπτά εσείς κι εγώ πρέπει να πιάσουμε δουλειά». Ήταν διασκεδαστικό το πώς οι προσκεκλημένοι κατάλαβαν το υπονοούμενο και αναχώρησαν αμέσως. Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα ήταν η μεταμόρφωση του Πάρμουρ όταν «πιάσαμε δουλειά». Ο άνετος, εγκάρδιος και προσιτός οικοδεσπότης μεταμορφώθηκε διά μιας σε ένα ζωηρό, άμεσο και ενεργητικό δημόσιο άντρα. Με υπέβαλε σε μια σωστή ανάκριση επί μισή ώρα και από εκεί που δεν γνώριζε τίποτα για την αποστολή μου κατόρθωσε να συλλάβει όλα τα ουσιώδη σημεία της. Η ικανότητά του να διασχίσει αυτό το λαβύρινθο των εντελώς άγνωστων σ’ αυτόν γεγονότων ήταν μια προφανής απόδειξη των γνώσεων που είχε ως νομικός.
Πριν από την είσοδό του στο δημόσιο βίο, ο Λόρδος Πάρμουρ υπήρξε για πολλά χρόνια αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν «solicitor». Στις ΗΠΑ δεν έχουμε το ακριβές αντίστοιχο αυτού του όρου. Ο «solicitor» αντιστοιχεί με αυτό που στην Αμερική ονομάζουμε «office lawyer» δηλαδή χαρακτηρίζει αυτόν που αναλαμβάνει το κοπιαστικό έργο της διερεύνησης ενός νομικού προβλήματος, της ανάλυσής του και της προετοιμασίας για τη δίκη αλλά αφήνει την παρουσίαση της υπόθεσης στο δικαστήριο σε άλλους δικηγόρους (σ’ αυτούς που στην Αγγλία αποκαλούνται «barrister), οι οποίοι έχουν ιδιαίτερη ικανότητα στην αγόρευση και διαθέτουν τα γρήγορα αντανακλαστικά που απαιτούνται κατά τη διεξαγωγή μιας δίκης.
Η συμμετοχή του Λόρδου Πάρμουρ στο Συμβούλιο της Kοινωνίας των Εθνών αποτελούσε μια διαρκή πηγή έκπληξης για τους φίλους του. Πριν του αποδοθεί ο τίτλος του υποκόμη υπήρξε — από το 1895 ως το 1914— βουλευτής του Συντηρητικού Κόμματος ως απλός κύριος Σ. Λλφρεντ Κριπς. Ο πόλεμος του είχε προκαλέσει ένα βαθύ ενδιαφέρον στην υπόθεση της ειρήνης. Προς γενική έκπληξη, όταν ο Ράμσαιη Μακντόναλντ σχημάτισε την πρώτη Εργατική Κυβέρνηση μετά τον πόλεμο, ο Λόρδος Πάμουρ συμμετείχε σ’ αυτή την κυβέρνηση, χωρίς αμφιβολία επειδή συμμεριζόταν την έντονη επιθυμία του Μακ Ντόναλντ για την αποκατάσταση της ειρήνης.
Ο Πάρμουρ δέχτηκε πρόθυμα να εισηγηθεί την πρότασή μας και να συνηγορήσει για την αποδοχή της. Τον αποχαιρέτησα και μια ώρα αργότερα εμφανίστηκα ενώπιον του ιδίου και των άλλων μελών του Συμβουλίου κατά την επίσημη συνεδρία τους στην έδρα της Κοινωνίας.
Άλλα μέλη αυτού του Δεκαμελούς Συμβουλίου ήταν ο γενικός γραμματέας σερ Έρικ Ντράμοντ, οι αντιπρόσωποι της Τσεχοσλοβακίας Μπένες, της Σουηδίας Μπράντινγκ και της Γαλλίας Ανοτώ. Με συνόδευε ο επιτετραμμένος της Ελλάδας στη Βέρνη κύριος Κολοκοτρώνης ως επίσημος εκπρόσωπός της ελληνικής κυβέρνησης.
Εξήγησα στο Συμβούλιο την όλη κατάσταση και εξέφρασα την πεποίθησή μου ότι, με περίπου οκτώ εκατομμύρια στερλίνες, το συνολικό προσφυγικό πρόβλημα θα μπορούσε να διευθετηθεί μεσα σε λίγα χρονια και ότι θεωρούσα πολύ πιθανό να είναι αυτάρκεις οι πρόσφυγες στο τέλος εκείνης της περιόδου. Καθώς τα κονδύλια που είχαμε στη διάθεσή μας θα εξαντλούνταν μέχρι της 15 Ιουνίου και καθώς ήμασταν, ως εκ τούτου, υποχρεωμένοι να ζητήσουμε περαιτέρω κονδύλια από την Τράπεζα της Αγγλίας πριν από την επομένη σύνοδο του Συμβουλίου, πρότεινα να περιβάλει το Συμβούλιο την Επιτροπή Ελλάδας με τις ανάλογες δικαιοδοσίες ώστε να ενεργήσει σχετικά με το ζήτημα του δανείου στη δεδομένη στιγμή. Ο κύριος Κολοκοτρώνης συνόδευσε τις παρατηρήσεις μου με επίσημες διαβεβαιώσεις εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης ότι η τελευταία θα συνεργαζόταν πλήρως με την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και τόνισε τη σπουδαιότητα του δανείου, υποδεικνύοντας ότι τουλάχιστον 150.000 νέοι πρόσφυγες επρόκειτο να φτάσουν σύντομα στην Ελλάδα προερχόμενοι από τον Πόντο και τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας.
Στη συνέχεια ο Λόρδος Πάρμουρ υπέβαλε προς έγκριση το σχέδιο απόφασης που είχαμε καταστρώσει και που του το είχε δώσει ο σερ Έρικ Ντράμοντ λίγο πριν από την έναρξη της συνεδρίας . Το σχετικό κείμενο είχε ως εξής:
«Το Συμβούλιο έλαβε γνώση της τακτικής ανά τετράμηνο αναφοράς της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων της 28ης Φεβρουάριου και άκουσε με ενδιαφέρον την κατάθεση του προέδρου της Επιτροπής κυρίου Μοργκεντάου.
Το Συμβούλιο επιθυμεί να εκφράσει τη βαθιά εκτίμησή του για το έργο της Επιτροπής της οποίας προεδρεύει ο κύριος Μόργκενταου και την ικανοποίησή του για την πρόοδο που έχει ήδη επιτελέσει η Επιτροπή προς την κατεύθυνση της αποκατάστασης των προσφύγων σε παραγωγικές εργασίες.
Αναγνωρίζοντας ότι τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν και το έργο που ήδη επιτελείται με τη δαπάνη των ήδη διαθέσιμων κεφαλαίων αποδεικνύουν σαφώς ότι οι μέθοδοι, που προβλέπει το σχετικό σχέδιο και που εφάρμοσε η Επιτροπή, είναι τέτοιες ώστε να υποδηλώνουν την προοπτική αποκατάστασης των προσφύγων σε μόνιμη και παραγωγική βάση, αν εξασφαλιστεί η αδιάκοπη συνέχιση του έργου και επιτευχθεί η χορήγηση των αναγκαίων περαιτέρω κεφαλαίων αναγνωρίζοντας ότι μπορεί σύντομα να καταστεί αναγκαία η εκτίμηση του έργου της Επιτροπής σε σχέση με τα διαθέσιμα κεφάλαια.
Αναγνωρίζοντας, επιπλέον, ότι η χορήγηση αυτών των κεφαλαίων θα καταστεί δυνατή μόνον αν οι πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα κατά το εγγύς μέλλον είναι τέτοιες ώστε να προσφέρουν την προοπτική τάξης και οικονομικής σταθερότητας και της συνεπαγόμενης βελτίωσης της εξωτερικής αξιοπιστίας της χώρας.
Αναγνωρίζοντας, επίσης, το μέγεθος του εγχειρήματος με το οποίο βρίσκεται αντιμέτωπη η Ελλάδα εξαιτίας της συρροής σ’ αυτήν περίπου ενός εκατομμυρίου απόρων προσφύγων και τις αξιοσημείωτες και θαρραλέες προσπάθειες που έχει κάνει με τη βοήθεια της Επιτροπής προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης αυτού του προβλήματος και επιθυμώντας, αν οι συνθήκες στην ίδια την Ελλάδα καταστήσουν κάτι τέτοιο δυνατό, να χρησιμοποιήσει η Κοινωνία των Εθνών όλη την επιρροή της για να βοηθήσει ένα από τα κράτη-μέλη της να φέρει σε αίσιο πέρας ένα ζωτικό εθνικό εγχείρημα και να επανέλθει σε μια κατάσταση αυτάρκους ευημερίας.
Το Συμβούλιο αποφασίζει,
Να ζητήσει από την Επιτροπή Ελλάδας να συνέλθει και να εξετάσει ευνοϊκά οποιοδήποτε αίτημα προς αυτό το σκοπό, το οποίο μπορεί να της υποβληθεί εκ μέρους της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων και παρέχει στην Επιτροπή τη δικαιοδοσία να λάβει, σε σχέση με το σχέδιο αποκατάστασης, τις αποφάσεις που μπορεί να θεωρήσει ότι επιβάλλεται να ληφθούν πριν από την επόμενη τακτική σύνοδο του Συμβουλίου».
Μετά από την εισήγηση του σχεδίου απόφασης ο κύριος Κολοκοτρώνης και ο υποφαινόμενος αποσυρθήκαμε ενώ το Συμβούλιο την εξέταζε κατ’ ιδίαν. Στις έξι μας ζητήθηκε να επιστρέψουμε στην αίθουσα που ήταν κατάμεστη από ενδιαφερόμενους παρατηρητές και το σχέδιο απόφασης υπερψηφίστηκε παρουσία μας. Ο κύριος Ανοτώ εκφώνησε ένα λόγο ευχαριστώντας με για το ενδιαφέρον μου για το έργο της Κοινωνίας. Καθώς αποχωρούσα,τα μέλη του Συμβουλίου σηκώθηκαν και μου έσφιξαν το χέρι με πολύ φιλικό τρόπο. Ένιωσα τότε ν’ ανταμείβομαι για τις σκληρές προσπάθειες που είχα καταβάλει για την ευόδωση του έργου της Επιτροπής.
Η επίδειξη αυτού του είδους αυθόρμητης συμπάθειας μ’ έκανε να νιώσω ότι εργαζόμαστε όλοι για τη βελτίωση της ανθρωπότητας και για την επικράτηση της αδελφικής αγάπης σε ολόκληρο τον κόσμο.
Γεμάτος χαρά για τη φιλική συνεργασία του Συμβουλίου της Κοινωνίας, ύστερα από την επιτυχία μου να εξασφαλίσω τη συνεργασία της Τράπεζας της Αγγλίας, ξεκίνησα την επομένη το ταξίδι της επιστροφής μου στην Αθήνα κατευθυνόμενος σιδηροδρομικά στη Νάπολι και από εκεί ατμοπλοϊκά στον Πειραια.
Όπως προανέφερα, επέστρεψα στην Αθήνα στις 18 Μαρτίου Μια εντελώς νέα, αν και όχι απροσδόκητη, πολιτική εξέλιξη είχε επέλθει κατά την απουσία μου. Ο Καφαντάρης είχε παραιτηθεί από πρωθυπουργός, ο Βενιζέλος είχε αναχωρήσει από την Ελλάδα για την εκούσια εξορία του στο Παρίσι και πρωθυπουργός ήταν τώρα ο Παπαναστασίου. 0 τελευταίος είχε ισχυροποιήσει την κυβέρνησή του αναγνωρίζοντας άμεσα το δημοκρατικό στρατιωτικό στοιχείο στο πρόσωπο του στρατηγού Πάγκαλου, του συνταγματάρχη Κονδύλη και του ναυάρχου Χατζηκυριάκου, τους οποίους συμπεριέλαβε στην κυβέρνησή του. Σύντομα η Ελλάδα έμελλε να γίνει δημοκρατία για πρώτη φορά μετά από δυο χιλιάδες χρονιά, όταν ήταν ένα σύνολο πόλεων-κρατών η καθεμία από τις οποίες ήταν δημοκρατία.
 |
| Τα πρώτα νέα σπίτια χτίζονται όπως στην πατρίδα |
Παρά τις παραπάνω αλλαγές και τις ακόμα μεγαλύτερες που αναμένονταν να γίνουν, δεν ανησυχούσα καθόλου για τη θέση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων. Στην πραγματικότητα η θέση της στην Ελλάδα επρόκειτο να είναι ισχυρότερη από πριν. Απ’ όλους τους Έλληνες μόνο οι βασιλόφρονες είχαν φανεί εχθρικοί προς το έργο περίθαλψης των προσφύγων και τώρα το άστρο τους φαινόταν να δύει —ίσως για πάντα. Από την άλλη πλευρά, πενήντα πέντε βουλευτές στο Εθνικό Κοινοβούλιο ήταν πρόσφυγες και αντιπροσώπευαν πρόσφυγες εκλογείς. Υπό το δημοκρατικό καθεστώς θα διέθεταν περισσότερη από πριν ισχύ, αφού μάλιστα ήταν ανέκαθεν όλοι τους φλογεροί υποστηρικτές της δημοκρατίας. Ο νέος πρωθυπουργός, εξάλλου, ο Παπαναστασίου, ήταν θερμός υποστηρικτής του έργου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων. Τον γνώριζα πλέον καλά και ήμουν βέβαιος για την ευνοϊκή στάση του.
Παρ’ όλ’ αυτά η ύπαρξη νέων προσώπων στην κυβέρνηση μας υποχρέωνε να επανεξετάσουμε το πρόβλημα με τους νέους αξιωματούχους. Έπρεπε να βεβαιωθούμε ότι θα έπαιρναν συγκεκριμένα μέτρα προς την κατεύθυνση της εξασφάλισης ελεύθερων τίτλων των εδαφών που εκκένωναν οι μουσουλμάνοι και ότι κατανοούσαν την εκ του σύνεγγυς παρακολούθηση των ελληνικών υποθέσεων εκ μέρους των Βρετανών επενδυτών, οι οποίοι θα αποθαρρύνονταν αν όλοι οι Έλληνες δεν συνέβαλλαν ολόψυχα στη σταθεροποίηση της πολιτικής κατάστασης.
Μόλις μια εβδομάδα μετά από την επιστροφή μου στην Αθήνα η Εθνοσυνέλευση ανακήρυξε την Ελλάδα δημοκρατία και δυο ημέρες αργότερα η πολιτική ατμόσφαιρα είχε ξεκαθαρίσει σε τέτοιο σημείο ώστε ήμουν σε θέση να γράψω σε μια επιστολή μου προς το Νόρμαν:
«Ως πρώτη δημοσία εκδήλωσή του ο πρωθυπουργός παρέθεσε δείπνο στην Επιτροπή μας και στον υπουργό Γεωργίας για να συζητήσουμε για τα ζητήματά μας. Η κυβέρνησή μας υποσχέθηκε να επισπεύσει όσο πιο πολύ μπορούσε τη μεταβίβαση στην Επιτροπή ελεύθερων από δεσμεύσεις εδαφών. Ήδη μας έχουν μεταβιβάσει 250.000 στρέμματα.
Η κυβέρνηση όρισε τις 13 Απριλίου ως ημέρα διεξαγωγής του δημοψηφίσματος. Θεωρώντας ως βέβαιο ότι ο λαός στη μεγάλη πλειοψηφία του θα ψηφίσει υπέρ της δημοκρατίας κανονίζω με τον κύριο Διομήδη να βρεθούμε στο Λονδίνο από τις 27 Απριλίου ως τις 2 Μαΐου και θα ήθελα να χωρίζω αν θα βρισκόσαστε εκεί εκείνη την εποχή. Αν όχι, πότε μπορούμε να σας δούμε;
Γράφω στον σερ Άρθουρ Σόλτερ ζητώντας του να κανονίσει να είναι εκεί την ίδια περίοδο και καθώς ο Έλληνας επιτετραμμένος κύριος Κακλαμάνος είναι μέλος της Επιτροπής Ελλάδας και πιστεύω ότι το ίδιο είναι και ο κύριος Πάρμουρ, μπορούμε να κανονίσουμε να συνεδριάσει η Επιτροπή Ελλάδας της Κοινωνίας των Εθνών στο Λονδίνο και να λάβει τα απαραίτητα μέτρα σύμφωνα με τη δικαιοδοσία που της παρασχέθηκε στις 11 Μαρτίου στη Γενεύη.
Η ατμόσφαιρα εδώ είναι ελπιδοφόρα καθώς δεν υπάρχει πλέον φόβος επανάστασης εκ μέρους της άκρας αριστεράς. Εξάλλου κανείς δεν φαίνεται να αναμένει κάποια επιθετική ενέργεια από μέρους των βασιλοφρόνων.
Τώρα που οι συνεδριάσεις της Βουλής διακόπηκαν για σαράντα ημέρες, οι βουλευτές επέστρεψαν στις εκλογικές τους περιφέρειες για να πείσουν τους εκλογείς τους να ψηφίσουν υπέρ της δημοκρατίας.
Η κυβέρνηση μας ζήτησε να κατασκευάσουμε κατοικίες για 5.000 οικογένειες στη Δυτική Θράκη. Δεχτήκαμε αμέσως καθώς στον προϋπολογισμό μας είχαμε προβλέψει έργα για εγκατάσταση 10.000 οικογενειών στη Δυτική Θράκη και η κυβέρνηση θα μας παραχωρήσει τους φόρους επί του καπνού για την κάλυψη των εσόδων μας».
Η ημερομηνία που συμφωνήθηκε για την τελική σύσκεψή μας σχετικά με την καταβολή της δεύτερης δόσης ενός εκατομμυρίου στερλινών ήταν η 5η Μαΐου και το μέρος το Λονδίνο.
Ως εκ τούτου πήγα και πάλι στη Γενεύη στις 26 Απριλίου και είχα μακρές συνομιλίες με το Ντράμοντ και το Σόλτερ. Οι πολιτικές αλλαγές που είχαν επέλθει στην Ελλάδα από την εποχή των τελευταίων συζητήσεών μου μαζί τους ήταν τόσο ραγδαίες ώστε πίστευα πως έπρεπε να τους κάνω μια πλήρη έκθεση των λόγων που είχα ώστε να εξακολουθώ να είμαι πεπεισμένος ότι η Ελλάδα ήταν πολιτικά υγιής και προχωρούσε γρήγορα στο δρόμο της εσωτερικής σταθερότητας .
Η αλλαγή από τη μοναρχία στη δημοκρατία είχε φυσικά προκαλέσει τις συνήθεις αντιθέσεις που συνοδεύουν οποιαδήποτε αλλαγή κυβέρνησης. Ωστόσο, η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων ενέκρινε τη μεταβολή. Η ατμόσφαιρα είχε πλέον καθαρίσει και η πάροδος του χρόνου θα έσβηνε τα πάθη. Η Ελλάδα ήταν τώρα μια ενωμένη χώρα. Οι νέοι θεσμοί της θα της επέτρεπαν να συγκεντρώσει όλη την ενέργειά της στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων της.
Συνέχισα το ταξίδι μου προς το Λονδίνο, όπου με συνάντησε ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας Διομήδης και είχαμε οι δυο μας τη δεύτερή μας σύσκεψη με το Νόρμαν και τους συνεργάτες του στην Τράπεζα της Αγγλίας. Τη σύσκεψη αυτή, καθώς κι εκείνες που την ακολούθησαν, την περιγράφει η ακόλουθη επιστολή που έστειλα στους συναδέλφους μου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων:
Λονδίνο,
7 Μαΐου 1924
Αγαπητοί μου συνάδελφοί,
Μόλις σας έστειλα ένα τηλεγράφημα με το ακόλουθο κείμενο: «Επιτυχαμε πρόσθετο εκατομμύριο. Αποπλέουμε με “Λάπλαντ” Παρασκευή». Αυτό αρκεί για να χαρακτηρίσει το αποτέλεσμα μιας μακριάς ιστορίας. Ο Διομήδης και ο Κακλαμάνος θα στείλουν πλήρη αναφορά στην κυβέρνηση και θα λάβετε αντίγραφό της.
Όταν συνάντησα τον Σόλτερ στη Γενεύη ήταν σχεδόν πεπεισμένος ότι δεν υπήρχε προοπτική για εξασφάλιση περαιτερω προκαταβολής για την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφυγών καθώς ως μέλος της Κοινωνίας των Εθνών είχε πεισθεί από εκθέσεις που είχε λάβει ότι οι πιθανότητες επιτυχίας μας ήταν μικρές εξαιτίας του ότι δεν υπήρχε πολιτική σταθερότητα στην Ελλάδα κι ακόμη ότι η κυβέρνηση διαπραγματευόταν την αγορά πολεμικού υλικού κλπ.
Αμέσως του ξεκαθάρισα ότι δεν νοιαζόμασταν για το τι θα έκαναν αλλά θα συνεχίζαμε το έργο μας γιατί μπορούσαμε να ξεπληρώσουμε την Τράπεζα της Αγγλίας εξασφαλίζοντας ένα δάνειο με βάση τα ομόλογα και την εγγύηση της Τράπεζας της Ελλάδας από κάποιο τραπεζικό ίδρυμα της Αμερικής. Επίσης του είπα ότι προσωπικά πίστευα —κι αυτό ήταν αλήθεια— πως έκανα μεγάλη χάρη στην Κοινωνία με το να διευθετήσω έτσι τα πράγματα ώστε θα μπορούσαν να συνεχιστούν οι σχέσεις της με την Επιτροπή χωρίς να διακινδυνεύει και ένα μέρος της επιτυχίας μας θα χρεωνόταν σ ’ αυτήν. Του μίλησα πολύ ανεξάρτητα γιατί έτσι αισθανόμουν και γιατί ήταν ο μόνος τρόπος να ξεριζώσω από μέσα του την απαισιοδοξία που τον είχε διαποτίσει και πέτυχα να το κάνω πριν φτάσουμε στο Λονδίνο εκτός από το ότι εξακολουθεί να αντιδρά λίγο στην επιμονή μας να επιφέρουμε μετατροπές στο Πρωτόκολλο.
Τη Δευτέρα είχαμε μια σύσκεψη για παραπάνω από τέσσερις ώρες με τους Νόρμαν, Λάμποκ, Χάρβεϊ και Νιμέγερ και η συζήτηση οξύνθηκε σε κάποια σημεία. Ο Διομήδης θα σας πει τις λεπτομέρειες. Ο Νόρμαν πίστευε ότι η σταθερότητα στην Ελλάδα είχε κρατήσει μόνο τέσσερις εβδομάδες, έδωσε μεγάλη έμφαση στην επιδίωξη της Ελλάδας να δαπανήσει χρησματα για εξοπλισμούς και ισχυρίστηκε ότι αν η Ελλάδα υποχρεωνόταν να δαπανήσει τα δικά της χρήματα για τους πρόσφυγες δεν θα της έμεναν κονδύλια να δαπανήσει για στρατιωτικούς σκοπούς. Του είπα ότι ήταν αίσχος ν ’ αφεθεί η Ελλάδα απροστάτευτη τη στιγμή που περιβαλλόταν από φιλόδοξους και επίβουλους γείτονες και ότι η Κοινωνία των Εθνών θα έπρεπε να κάνει την Ελλάδα Βέλγιο των Βαλκανίων. Ακόμα του είπα ότι η Ελλάδα θα αναλάμβανε να σταματήσει τους Τούρκους όταν θα αποπειρόνταν να εισβάλουν στην Ευρώπη και ότι θα πουλούσαμε αρκετά ομόλογα στις ΗΠΑ ώστε να του επιστρέφουμε τις 750.000 στερλίνες που είχε καταβάλει η Τράπεζά του (αφού οι υπόλοιπες 250.000 είχαν καταβληθεί από την Τράπεζα της Ελλάδας) και θα απαλλασσόμασταν έτσι από τις υποχρεώσεις μας που προέκυπταν από το Πρωτόκολλο. Αυτό ενόχλησε το Νόρμαν και το Σόλτερ οι οποίοι είπαν ότι η Ελλάδα δεν μπορούσε να θεωρήσει το Πρωτόκολλο ως μη ισχύον χωρίς τη συγκατάθεση της Κοινωνίας. Απάντησα ότι η Κοινωνία είχε αποτύχει να μας εξασφαλίσει το δάνειο όπως είχε υποχρέωση να κάνει. Ο Νόρμαν είπε ότι το Πρωτόκολλο δεν προέβλεπε χρονικό όριο και εγώ ισχυρίστηκα ότι σε παρόμοιες περιπτώσεις ο νόμος προβλέπει ένα λογικό χρονικό διάστημα και ότι αυτό είχε παρέλθει.
Τότε άλλαξαν γραμμή και ζήτησαν να μάθουν αν, σε περίπτωση που χορηγούσαν το επιπλέον εκατομμύριο, θα δεχόμασταν να το λάβουμε με τους ίδιους όρους όπως και το πρώτο και αν δεχόμασταν να διαπραγματευτούμε και το μεγάλο δάνειο με τους ίδιους όρους. Ο Διομήδης επέμεινε ότι όσον αφορά το πρώτο εκατομμύριο θα έπρεπε να δεχτούν ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε το δικαίωμα να προβεί σε αγορές πολεμικού υλικού με τον όρο να το πλήρωνε από τους δικούς της πόρους και όχι από τα χρήματα του δανείου. Οι Νόρμαν και Σόλτερ ισχυρίστηκαν ότι η αποδοχή μιας τέτοιας υποχρέωσης θα ισοδυναμούσε με εξωτερικό δανεισμό της Ελλάδας και ότι δεν συμφωνούσαν μ ’ αυτό. Τον ίδιο ισχυρισμό προέβαλαν και κατά τη συνάντησή μας. Τελικά υποχώρησαν και αποδέχτηκαν την ερμηνεία που πρότεινε ο Διομήδης.
Στη συνέχεια ο Διομήδης κι εγώ επιμείναμε ότι έπρεπε να υπάρξουν μετατροπές στο Πρωτόκολλο πριν προχωρήσουμε στη σύναψη του μεγάλου δανείου. Τους είπα ότι ήταν αδύνατο για την Επιτροπή να χρησιμοποιήσει όλα τα κονδύλια για παραγωγικούς σκοπούς. Έπρεπε να έχουμε κάποια περιθώρια στο ζήτημα αυτό. Επίσης είπα ότι δεν μπορούσαμε να εξασφαλίσουμε το σύνολο των απαιτούμενων εκτάσεων με εντελώς ελεύθερους και καθαρούς τίτλους.
Θέλαμε να έχουμε το ελεύθερο να δαπανήσουμε μερικά από τα χρήματα σε ενοικιασμένα ή υποθηκευμένα κτήματα. Πρότεινα το 20% περίπου των χρημάτων ν ’ απαλλαγεί από τους περιοριστικούς όρους του Πρωτοκόλλου. Τελικά συμφώνησαν ότι η Επιτροπή Ελλάδας δεν είχε δικαιοδοσία ν ’ αλλάξει τους όρους του Πρωτοκόλλου και συγκατατέθηκαν όλοι στο να περιληφθούν οι μετατροπές σ’ ένα σχέδιο απόφασης. Έτσι κι έγινε. Το σχέδιο απόφασης έχει ως εξής:
«Η Επιτροπή Ελλάδας του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών ενεργώντας σύμφωνα με τις δικαιοδοσίες που της παρέσχε το Συμβούλιο κατά το Μάρτιο, αναγνωρίζοντας την αξιόλογη βελτίωση της οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας της Ελλάδας και έχοντας πληροφορηθεί ότι η ελληνική κυβέρνηση μπόρεσε να εξασφαλίσει μια περαιτέρω καταβολή ενός εκατομμυρίου στερλινών με τους ίδιους όρους με τους οποίους είχε γίνει η καταβολή και του πρώτου εκατομμυρίου για τις δαπανες αποκατάστασης των προσφύγων σύμφωνα με τους όρους του Πρωτοκόλλου:
Αποφασίζει να συνεχίσει το έργο της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων και εκφράζει την πρόθεσή της να προχωρήσει στην εφαρμογή των σχετικών σχεδίων όπως περιγρά-φονται στο Πρωτόκολλο:
«Με τη συμφωνία ότι το μακροχρόνιο δάνειο θα το διαπραγματευθεί μόλις υπάρξουν οι κατάδηλες συνθήκες, το γενικό σχέδιο θα υπαχθεί στις όποιες μετατροπές καταστούν επιθυμητές και συμφωνηθούν μεταξύ της Κοινωνίας των Εθνών και της ελληνικής κυβέρνησης».
Συμφωνήσαμε ότι τον ερχόμενο Σεπτέμβριο θα προσπαθούσα να συναντηθώ στη Γενεύη με τους αντιπροσώπους της ελληνικής κυβέρνησης, τον Κάμπελ και την Οικονομική Επιτροπή της ΚΤΕ για να εξετάσουμε τις λεπτομέρειες του μακροχρονίου δανείου.
Χτες το βράδυ η Λαίδη και ο Λόρδος Πάρμουρ προσκάλεσαν το Νόρμαν, το Σόλτερ κι εμένα στο σπίτι τους και είχαμε μια πολυ ευχάριστη συζήτηση σχετικά με την υπόθεση του δανείου. Ο Λόρδος Πάρμουρ χάρηκε πολύ που είχαμε εξασφαλίσει το ένα εκατομμύριο και υποσχέθηκε να διευκολύνει την έγκριση του σχεδίου απόφασης που είχαμε καταστρώσει.
Σήμερα στις δέκα και τέταρτο συναντηθήκαμε με την Επιτροπή Ελλάδας που την αποτελούν οι Λόρδος Πάρμουρ, Μαρκήσιος ντε λα Τορέτα, κύριος Κλοζέλ και Κακλαμάνος. Έκαναν μια προφορική δήλωση εξηγώντας τα γεγονότα και έμειναν ικανοποιημένοι αλλά, καθώς ο Λόρδος Πάρμουρ έπρεπε να παραστεί σε μια άλλη σύσκεψη και βιαζόταν, διακόφαμε για τις τρεις παρά τέταρτο οπότε θα εγκριθεί και το σχέδιο απόφασης. Γράφω αυτή την επιστολή στο μεταξύ των δύο συναντήσεων διάστημα ώστε να την στείλω μετά το πέρας των συνομιλιών.
Βρισκόμαστε τώρα σ’ εξαιρετική θέση. Η Κοινωνία των Εθνών αδημονεί να μας βοηθήσει να ολοκληρώσουμε το έργο μας, η άνοδος της αξίας της δραχμής και των ελληνικών ομολόγων είναι πολύ ενθαρρυντική και χωρίς αμφιβολία θα αναβαθμίσει το κύρος της Ελλάδας στη διεθνή κεφαλαιαγορά. Ο Νόρμαν χαίρεται πολύ για τη σύναψη του δανείου, γιατί χωρίζει ότι δεν διακινδυνεύει καθόλου και ότι στην πραγματικότητα μας δανείζει τα χρήματα που η Τράπεζα της Ελλάδας έχει καταθέσει στην τράπεζά του. Ας είμαστε λοιπόν όλοι ευχαριστημένοι. Παρακαλώ δεχτείτε τους πιο θερμούς μου χαιρετισμούς και μεταβιβάστε τους στον Παπαναστασίου, τον Ρούσσο και τους άλλους».
Το πρωί, αφού όλα είχαν τακτοποιηθεί και όλοι είχαν μείνει ικανοποιημένοι, επισκέφτηκα την Τράπεζα της Αγγλίας για να αποχαιρετήσω τον Νόρμαν. Βρήκα τον αρχιταμία Χάρβέι να είναι μαζί του.
«Κύριε διοικητά», του είπα χαμογελώντας, «ήρθα όχι για να σας ευχαριστήσω επειδή μας δανείσατε ένα εκατομμύριο στερλίνες αλλά για να μ’ ευχαριστήσετε εσείς επειδή σας παραχωρήσαμε το προνόμιο να μας το δανείσετε».
Ο Νόρμαν μου χαμογέλασε κι εκείνος και απάντησε εγκάρδια: «Έχετε δίκιο κύριε Μοργκεντάου. Μόλις τώρα έλεγα στον Χάρβεϊ ότι μας κάνατε πραγματική χάρη πείθοντάς μας ότι είναι καθήκον μας να συνεχίσουμε να βοηθούμε την Ελλάδα. Αν τώρα παραμείνετε στη θέση σας και βοηθήσετε τους Έλληνες να δαπανήσουν τα χρήματα με φρονιμάδα, θα είμαστε απόλυτα ικανοποιημένοι».
Η εγκαρδιότητα του Νόρμαν αντανακλούσε στη στάση όλων όσοι ασχολούνταν με την υπόθεση.
Henry Morgenthau
Απόσπασμα απο το βιβλίο :" Η αποστολη μου στην Αθηνα"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου