Πώς είδαν τους Πόντιους Παφραίους οι Έλληνες και οι ξένοι ιστορικοί.

Ο Γάλλος γεωγράφος και ιστορικός Revel επισκέφτηκε την περιοχή από Πάφρα μέχρι Βεζύρ - κιοπρού το 1850, ταξίδεψε με μεγάλη Μαούνα (Καΐκι) στον ποταμό Άλυ και φιλοξενήθηκε στην κωμόπολη Καπού Καγιά (Πέτρινη Πύλη) και σε κάποιο άλλο χωριό κοντά στην εκβολή του παραπόταμου του Άλυ Ακ Τσαϊ (άσπρου ποταμού), δηλαδή κάπου κοντά στην Ταχνά Τεκεαράν Τσιρλαχλά.
 Στο βιβλίο του «Ταξίδια στον ποταμό Άλυ-Κιζίλ ιρμάκ» 1986, που βρίσκεται στην Εθνική βιβλιοθήκη των Παρισίων γράφει τα εξής για τους Ποντίους Παφραίους που κατοικούσαν στην περιοχή αυτή.

Ο πρωτος χαρτης του Ποντου

 «Οι παρά τον ποταμό Άλυ κατοικούντες Έλληνες μεταξύ Πάφρας και Νεαπόλεως (Βεζύρ-Κιοπρού) είναι τοιούτοι, ώστε ο ταξιδιώτης θαυμάζει τον πατριωτισμό τους και την ανδρεία τους. Είναι φιλόξενοι, τίμιοι και εργατικοί και διακρίνονται για την πίστη τους στα Ελληνοχριστιανικά ιδεώδη, λίγοι μόνο μιλούν Ελληνικά και μερικοί γαλλικά. Θυσιάζονται για την πατρίδα και τη θρησκεία και εγώ είχα την τύχη να ζήσω μαζί τους για ένα μήνα» Και προσθέτει: «Τι κρίμα να μην έχουμε και εμείς στη Γαλλία ένα τέτοιο λαό».

Στο δεύτερο τόμο των απομνημονευμάτων του στη Βιέννη το 1928 ο Γερμανός Καραβαγγέλης, Μητροπολίτης με έδρα τη Σαμψούντα, γράφει για τους Παφραίους:

 «Τα βουνά της Πάφρας χαμήλωσαν και προσκύνησαν την παλικαριά και ανδρεία των ανταρτών του Κιζίλ Ιρμάκ». Ο ίδιος σε επιστολή του προς τους Παφραίους λέγει: «Παφραίοι, ο αιματοβαμένος ποταμός σας Θα μεταφέρει σε όλα τα πελάγη και στα πέρατα της οικουμένης την πνοή της αδούλωτης ψυχής σας. Η ταλαιπωρημένη και βασανισμένη μητέρα Ελλάδα θ’ ανταμείψει την προσφορά σας αυτή και θα σας ανεβάσει στον Παρθενώνα για παράδειγμα στις επερχόμενες γενεές των Ελλήνων». 

Σε άλλη επιστολή του που δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα των Παρισίων λέει ότι πλέον των 40.000 Παφραίων εξώσθησαν. Οι πλείστοι τούτων δεν ηδυνήθησαν να επιζήσουν εκ των κακομεταχειρίσεων και βασάνων της εξορίας. Στη μαύρη βίβλο του κεντρικού συμβουλίου των Ποντίων αναφέρεται ότι στην υπόθεση του Πόντου πρώτα η Πάφρα και ύστερα η Αμισός προσέφερε το μεγαλύτερο φόρο αίματος. Σε σύνολο 270.000 Ποντίων που σφάχτηκαν ή οπωσδήποτε εξολοθρεύτηκαν την περίοδο 1914-1922, μόνο η Επισκοπή Πάφρας έχασε 40.000.

Ο Γιατρός Συββουλίδης Χρήστος από την Οινόη του Πόντου σε επιστολή του μεταξύ των άλλων γράφει και τα παρακάτω:

 «Διαφυγών ως εκ θαύματος τον κλοιόν της ιδικής μας αποστολής εξ Οινόης, ευρέθην ένα βράδυ μετά πορείαν 42 ημερών εις το Μαμουρέτ Ουλ Αζίζ (Χαρπούτ). Θέλω και εγώ να χρησιμοποιηθώ ως ένας επιπλέον μάρτυς των ταλαιπωριών του γένους μου και των θηριωδιών του τυράννου του.

 Είδα μια αποστολή εκ Πάφρας του Πόντου και των πέριξ χωριών από 3.500 γυναικόπαιδα. Κατόρθωσα και συνομίλησα με μερικούς απ’ αυτούς, τα ανθρώπινα αυτά ράκη και πολύ σύντομα μας είπαν για την φρικώδη καθ’ οδόν τραγωδίαν των 3.500 ψυχών που έμειναν από τις 4,000 περίπου και όπως μου είπον, εις μίαν μόνο βραδιάν απέθανον εκ ψύχους 500 και πλέον γυναικόπαιδα. Ο πληθυσμός σχεδόν μιας πόλης.

 Ποια βρύση θα βρεθεί, ώστε να κόψει τη δίψα της λυσσασμένης αυτής ανθρωποπλημμύρας! Ποιος φούρνος θα βρεθεί για να ψήσει λίγο ψωμί. Ποιο σπίτι, ποιος σταύλος μέσα στο Χειμώνα θα τους φιλοξενήσει! 3.500 ψυχές, μονοκόμματη μια πελώρια συνοδεία από γυναικόπαιδα. Μικρά αγοράκια και κοριτσάκια, το νέο αίμα των Παφρινών του Πόντου, γριές και άρρωστες μάνες. Αλήθεια τί φρίκη! Τι τρομερό σχέδιο αφαντάστου λευκής σφαγής!».

Τον Οκτώβριο του 1921 πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο μεγάλο συλλαλητήριο στο οποίο ο Άγγλος βουλευτής Χόρτων, που είχε επισκεφτεί την περιοχή της Πάφρας ως απεσταλμένος της Αγγλικής Κυβέρνησης, διάβασε μια έκθεση της Επιτροπής, η οποία περιέγραφε τις φρικαλεότητες των Τούρκων στην Πάφρα. Όταν έφτασε να διαβάζει το σημείο εκείνο της έκθεσης που ανάφερε ότι έκλεισαν 600 γυναίκες μέσα σε Εκκλησία και ζητούσαν να φανερώσουν στους Τούρκους πού κρύβονται οι άνδρες τους, γιατί διαφορετικά θα τις έκαιγαν μέσα στην Εκκλησία και αυτές δε μαρτύρησαν τα κρησφύγετα των ανδρών τους, ακούστηκαν από τους χιλιάδες των συγκεντρωθέντων φωνές αλλαλαγμών, που ζητούσαν από τον Άγγλο βουλευτή να ξαναδιαβάσει το σημείο αυτό του κειμένου.

 ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΣΤΕ-ΤΟ, ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ φώναζαν, γιατί τους είχε εντυπωσιάσει η στάση των γυναικών των Παφραίων που προτίμησαν το θάνατο δια πυράς παρά να μαρτυρήσουν τα κρησφύγετα των ανδρών τους.

Ο ειδικός απεσταλμένος της εφημερίδας «Πατρίδα» των Αθηνών Σκουλίδης τον Μάϊο του 1919 έγραφε για τον Ελληνισμό του Πόντου, ότι στην περιφέρεια της Πάφρας κατεστράφησαν 150 χωριά των οποίων τα νεκρά θεμέλια μαυρίζουν στις ράχες των λόφων, όπως περνούσαμε το πρωί περιπλέοντες τον ποταμό Άλυ από Πάφρας προς Κιοπρού. 

Από την Πάφρα εξετοπίστηκαν περισσότερο από 30.000 ψυχές και μόνο στο χάρτη βλέπουμε και μας φοβερίζει η απόσταση : Πάφρα-Τσορούμ, Πάφρα - Χαρπούτ, Πάφρα-Σουγκουρλού. Πόλεις που μπορούν να ονομαστούν ως τάφοι των Παφρινών.

Οι Αμερικάνοι και η κοινότητα Πάφρας διατηρούσαν Ορφανοτροφείο με 150 ορφανά, τα οποία μαζί με 4.120 άτομα της πέμπτης και έκτης αποστολής εξορίστηκαν.

Επέζησαν μόνο 20 και στη Σεβάστεια τα παρέλαβαν οι Αμερικάνοι στο ορφανοτροφείο. Ο Σκουλίδης στη συνέχεια της περιγραφής του για τον Πόντο λέγει ότι τον Απρίλιο του 1919 επισκέφτηκαν ένα ορφανοτροφείο, στο οποίο ήταν συγκεντρωμένα περίπου 600 ορφανά, πολλά χωρίς ονόματα, που περιμαζεύτηκαν από διάφορους χωρικούς και που τα είχαν πετάξει οι μάνες τους ή οι αδελφές τους. Πολλά ήξεραν μόνο το χαϊδευτικό όνομά τους. Ναζλού, Κερίκ κ.λ.π. Πολλά δεν ήξεραν το όνομα του χωριού τους, του πατέρα τους, της μητέρας τους. Το Ορφανοτροφείο στέγαζε τα αποκομμένα νήματα των οικογενειών.

 Και συνεχίζοντας παρακάτω έγραφε ο Σκουλούδης. Εδώ μέσα εξανίσταται ο νους του ανθρώπου. Η διάλυση μιας οικογένειας,  η διάλυση μιας γενιάς και η προσπάθεια της συντήρησης και σύνθεσης νέας. Η χαρά μιας μητέρας που την τρώει το χώμα. Η ελπίδα του πατέρα που χάθηκε άδικα.

 Ω! Δυστυχισμένε Πάφραλη. Μετά πόσες γενεές θα ξαναστήσεις οικογένεια; Πού θα βρεις ξερό κλαδί να ακουμπήσεις; Πού θα βρεις χώμα να στεριώσεις ; 

Ο γιατρός Θεοφύλακτος Θεοφυλάκτου από τη Θεσ/ νίκη στο βιβλίο του «Γύρω στην άσβεστη φλόγα γράφει τα εξής: 

Την 1-1-1917 και στις ακόλουθες μέρες οι αξιωματικοί της αστυνομίας αποσπούσαν με τη βία, άλλους από τις Εκκλησίες άλλους από τις συνοικίες και δρόμους, γυναίκες και παιδιά, όλους τους εμπόρους αδιακρίτως, επιστήμονας και κάθε διακεκριμένο στην κοινωνία της Πάφρας και απέστελον στο εσωτερικό.

 Στην Πάφρα δεν έμεινε ούτε ένας νέος, όλοι είχαν αποσταλεί στην περιφέρεια Κασταμονής εξορία. Όλα τα χωριά της Πάφρας εκκενώθηκαν και παραδόθηκαν στο πυρ. Κατά μήνα Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1917, μέσα στο δριμύ χειμώνα όλα τα χωριά της Πάφρας άδειασαν και οι κάτοικοι στάλθηκαν στα βάθη της Ανατολής. Εκεί όλοι καταστράφηκαν, αφού τα δύο τρίτα των κατοίκων βρήκαν το θάνατο καθ’ οδόν.