2η Εμπιστευτικη έκθεση Διομηδη Πανά (Για την κατάσταση στον Πόντο)

Τον καιρό που o Κεμάλ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα δεν ήταν καλή η κατάσταση στον Πόντο. Στα παράλια είχε αρχίσει το έργο της μεταφοράς των προσφύγων άπ’ τη Ρωσία αλλά όχι χωρίς δυσκολίες.
 Συμμορίες κομιτατικών δρούσαν στην ενδοχώρα. Τα κηρύγματα του Κεμάλ ήταν λάδι στη φωτιά. Σε μια έκθεσή του ο κυβερνήτης του «Βέλους» Διομήδης Πανάς σημείωνε την έλλειψη κάθε ασφάλειας για τους πρόσφυγες που γύριζαν, κυρίως στα χωριά, όπου η ζωή τους κινδύνευε απ’ τους τσέτες.

Σαμψούντα

 Εφτά χιλιάδες είχαν μεταφερθεί για την ώρα απ’ το Νοβοροσίσκ στην Τραπεζούντα, Κερασούντα, Ορντού, Οινόη και Σαμψούντα αλλά έμεναν ακόμα στα νότια της Ρωσίας και κυρίως στον Καύκασο, περισσότεροι από 100.000.
 Έπρεπε, όμως — τόνιζε — να παρθούν μέτρα γιατί ακόμα και οι επίσημες τούρκικες αρχές έφερναν εμπόδια και σε ορισμένες περιπτώσεις χρειάστηκε να επέμβει ο ίδιος για ν’ αφήσουν τους πρόσφυγες να ξεμπαρκάρουν.

Σε μια δεύτερη εμπιστευτική του έκθεση προς τον αρχηγό της ελληνικής μοίρας θωρηκτών — 3 Ιουνίου 1919 — έδινε μια γενικότερη εικόνα της κατάστασης πού επικρατούσε στα παράλια και την ενδοχώρα:

«Εις τας παραλίους πόλεις, έγραφε, Τραπεζούντα, Ορντού, Κερασούντα, Οινόη, Σαμψούντα κτλ. υπάρχει αρκετή οπωσδήποτε ασφάλεια και η ζωή των Ελλήνων είναι ανεκτή. 
Ιδίως όπου υπάρχουν αντιπρόσωποι των συμμάχων, οι Έλληνες έχουν προς ποιον να αποταθούν, αι δε τουρκικαί αρχαί φοβούνται να εκτεθούν ενώπιον αυτών. Εις την ύπαιθρον όμως χώραν δεν υπάρχει ασφάλεια. Συμμορίαι τουρκικαί λυμαίνονται τα χωρία, κακοποιούσαι τούς πληθυσμούς.
 Τελευταίως απέναντι της δράσεως των τουρκι­κών συμμοριών ήρχισε κάποια οργάνωσις των Ελλήνων προς άμυ­ναν. Εν Τραπεζούντι ο εξοπλισμός των Ελλήνων χωρικών και η όργάνωσις σωμάτων προς άμυναν της υπαίθρου χώρας τώρα μόλις αρχίζει να λαμβάνη χώραν. 
Επί τού σημείου τούτου οι κάτοικοι της Τραπεζούντος αναμένουσι την έμμεσον βοήθειαν εκ μέρους της ελληνικής κυβερνήσεως. Εν Σαμψούντι η οργάνωσις Ελληνικών σωμάτων προς ασφάλειαν έχει λάβει σοβαρωτέραν μορφήν. Περί τας δύο χιλιάδας άνδρες οπλισμένοι περιφέρονται κατά σώ­ματα εις την ύπαιθρον χώραν προς επιβολήν της ασφαλείας.

»Η μεγαλυτέρα δράσις των τουρκικών συμμοριών σημειώνεται εις την περιφέρειαν Σαμψούντος. Εις την πόλιν της Σαμψούντος υπάρχει και τμήμα αγγλικού στρατού — Ινδοί με Άγγλους αξιωματικούς — υπάρχουν επίσης και αντιπρόσωποι των συμμάχων. Παρ’ όλα ταύτα προ τεσσάρων ημερών εις ολίγην απόστασιν έξω­θεν της πόλεως τουρκική συμμορία συνέλαβε αγγλικόν απόσπασμα συνοδεύων πρόσφυγας  Αρμενίους μετά δύο Άγγλων αξιωματικών και αφώπλισεν αυτούς αφαιρέσασα συγχρόνως και τα χρήματά των.

»...Εις Κερασούντα επληροφορήθην θετικώς ότι μέχρις εσχάτων υπήρχε αρκετή ασφάλεια εις την πόλιν και τα περίχωρα. Τας τελευταίας, όμως, αυτάς ημέρας γίνεται συστηματική οργάνωσις  σωμάτων, τρόπον τινά στρατιωτικών, υπό την οδηγίαν αξιωματι­κών κομιτατικών, σκοπούσα την άμυναν εν περιπτώσει αποβιβάσεως στρατού προς κατοχήν. 
Η οργάνωσις αυτή διευθύνεται  εκ Κωνσταντινουπόλεως, λαμβάνει δε χώραν υπό τα όμματα των δι­οικητικών υπαλλήλων του τόπου. Τα καταρτιζόμενα ως άνω σώ­ματα ευρίσκονται υπό την αρχηγίαν ενός γνωστού Οσμάν αγά... Θα ήτο ευκταίον εάν ελάμβανε χώραν η άμεσος και πραγματική κατοχή διά συμμαχικού στρατού. 
Μόνον ούτω θα ήτο βέβαιος τις ότι θα απέφευγε εις το μέλλον ενδεχομένας σφαγάς και βιαιότητας εκ της εκρήξεως του τουρκικού φανατισμού. Υπάρχει ευρεία οργάνωσις προς υποδαύλισιν αυτού. Παρ’ άλας τας δηλώσεις των Τούρκων περί αποστρατεύσεως και παραδόσεως των όπλων, περι­φέρονται ανά τας πόλεις του Πόντου εκατοντάδες αξιωματικών κομιτατικών είτε εν ενεργεία είτε εκτός υπηρεσίας, οι οποίοι ασχολούνται εις το να εξάπτουν το μίσος κατά των Χριστιανών και των συμμάχων δυνάμεων, είναι δε έτοιμοι, εις την κατάλληλον περίστασιν, να υποδαυλίσουν την διατάραξιν της τάξεως.

»Αι τουρκικαί αρχαί ή δεν θέλουν ή είναι ανίσχυροι να περιο­ρίσουν αυτό. Εν Τραπεζούντι, κατόπιν της γνωστής δολοφονίας Έλληνος πολίτου παρά Τούρκου στρατιώτου, κατά το προς τιμήν ημών διδόμενον γεύμα, οι αντιπρόσωποι των δυνάμεων άπήτησαν την εντος 8 ήμερών καταδίκην και εκτέλεσιν του ενόχου. Έκτοτε παρήλθον σχεδόν 50 ημέραι, καθ’ εβδομάδα γίνεται η δίκη του, την οποίαν παρακολουθούν πολυάριθμοι αξιωματικοί κομιτατικοί, εκάστοτε δε η δίκη αναβάλλεται. 

Η κωμωδία αυτή εξακολουθεί, παρά την αγανάκτησιν των Αντιπροσώπων των συμμάχων... 'Ως πρόχειρον μέτρον δια την ένθάρρυνσιν των ελληνικών πληθυσμών του Πόντου και τον περιορισμόν των Τούρκων, νομίζω απαραί­τητον την επίσκεψιν ανά βραχέα χρονικά διαστήματα ελληνικών πολεμικών πλοίων. Αυτήν την παράκλησιν μοί έκαμαν και οι Έλληνες εκεί χάριν της ασφαλείας και της ησυχίας των. 

Η ψυχο­λογία δε των Τούρκων, ως  έλαβαν αφορμήν να συμπεράνω, απαιτεί την δια της παρουσίας πολεμικών σκαφών αντίληψιν της πραγματικότητος, η οποία θα συντελέση εις την κατάπτωσιν των πολεμι­κών ορμών των, διότι είναι έμφυτος εις τον χαρακτήρα των ο σεβασμός προς την δύναμιν».

ΟΙΝΟΗ

Λίγοι μονάχα μήνες χρειάστηκαν για να χειροτερέψει η κα­τάσταση. Η χαλαρή αντίδραση των Συμμάχων και η μεταλλα­γή των κομιτατικών σε Κεμαλικούς άνοιγε πάλι καινούργια κε­φάλαια στο μαρτύριο του Πόντου. 
Η τραγωδία θα φτάσει στο κο­ρύφωμά της τα χρόνια 1920, 1921 και 1922. Παράλληλα θα γράφωνται οι τιμημένες σελίδες του έπους των Ποντιακών βου­νών.