Η παραμονή των προσφύγων στο λιμάνι του Βατούμ

Η πρώτη ομάδα προσφύγων, περίπου πεντακοσίων ατόμων, αναχώρησε από το Καρς στις 7/20 Σεπτεμβρίου του 1919 και στις 17/30 Οκτωβρίου έφτασε στο Βατούμ, όπου την περίοδο αυτή, είχε συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός Ελλήνων προσφύγων από τις επαρχίες του Πόντου και της Νότιας Ρωσίας.
Μια πόλη, η οποία πριν τον πόλεμο αριθμούσε είκοσι χιλιάδες κατοίκους, έφτασε να αριθμεί στα 1920 περίπου ογδόντα χιλιάδες άτομα. Ο διαρκώς αυξανόμενος αριθμός των αφικνουμένων προσφύγων, που κατέφυγαν στο Βατούμ, πολλαπλασίαζε τα προβλήματα που προκαλούσε η παθολογική συσσώρευση μεγάλου αριθμού προσφύγων και ήταν εμφανής η αδυναμία των διοικητικών υπηρεσιών να τους στεγάσουν και να τους περιθάλψουν.
 Ο Άγγλος στρατιωτικός διοικητής, στρατηγός Κούκ-Κολίς, εξέδωσε διαταγή με την οποία απαγορεύονταν η είσοδος στην πόλη σ’ όσους δεν ήταν εφοδιασμένοι με άδεια των συμμαχικών αρχών. Παράλληλα, συνιστούσε στις Επιτροπές Προσφύγων του Πόντου, Καυκάσου και Νότιας Ρωσίας να αποτρέπουν με κάθε τρόπο την αναχώρηση προσφύγων προς το Βατούμ.
Το Συμβούλιο των Ποντίων σε συνεννόηση με τις αγγλικές αρχές κατόρθωσε να στεγάσει τους πρώτους πρόσφυγες στο πρώην Νοσοκομείο της πόλης, στο Φρούριο Ανάρια. Η μεταφορά των προσφύγων προς το Βατούμ, παρά τις δυσχέρειες συνεχίστηκε σ’ όλη τη διάρκεια του χειμώνα και τους πρώτους μήνες του επόμενου χρόνου.
Η μη έγκαιρη προσέλευση πλοίων για τη μεταφορά των προσφύγων δημιούργησε τραγικές συνθήκες επιβίωσης. Όσοι κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις ταλαιπωρίες της τελευταίας τριετίας κινδύνευαν να πεθάνουν από την πείνα και το κρύο αναμένοντας να φανούν τα πλοία που θα τους παραλάμβαναν.
Το Γενικό Συμβούλιο των Ποντίων, το οποίο επιφορτίστηκε το μεγαλύτερο μέρος της περίθαλψης των προσφύγων, ζήτησε από την Ελληνική Αποστολή την ανακοπή της μετανάστευσης προς το Βατούμ και την οργάνωση κατά τόπους (Καρς, Τιφλίδα κ.ά.) Κέντρων Περίθαλψης προσφύγων. Την άνοιξη του 1920 έστειλε στην Αθήνα τον γιατρό Θ. Θεοφυλάκτου, μέλος του Συμβουλίου, να ζητήσει από την ελληνική κυβέρνηση την έγκαιρη αποστολή πλοίων και την οικονομική ενίσχυση της Επιτροπής Περίθαλψης για τον τερματισμό του δράματος των προσφύγων και να πάρει οδηγίες από την κυβέρνηση για το πως θα μεταφέρονταν όλοι αυτοί οι πρόσφυγες στην Ελλάδα.

Καρς

Στην Αθήνα ο Θεοφύλακτος συνάντησε τον αρχιμανδρίτη Πανάρετο Τοπαλίδη που ερχόταν από το Αικατερινοντάρ, εκ μέρους της μεγάλης Ποντιακής Οργάνωσης της Περιφέρειας του Κουμπάν. Οι δυο μαζί απευθύνθηκαν στις αρμόδιες ελληνικές αρχές. Ο Βενιζέλος έλειπε στο Παρίσι και ζήτησαν τη συνεργασία άλλων πολιτικών παραγόντων. Στην έκκληση ανταπροκρίθηκαν ο ναύαρχος Λάζαρος Κουντουριώτης, ο πρόεδρος της Ένωσης Τύπου Θαλής Κουτούπης, και άλλοι.
Σ’ ένα γεύμα που παρέθεσαν προς τιμήν της ποντιακής αντιπροσωπείας οι παράγοντες του Τύπου, ο Θεοφύλακτος μίλησε για τον Πόντο και τους Ελληνοποντίους του Καυκάσου και για τη μεταφορά των προσφύγων του Καρς και του Αρδαχάν στην Ελλάδα. Ο Θεοφύλακτος ακόμη έδωσε διάλεξη στον «Παρνασσό» με το ίδιο θέμα.
Όταν γύρισε ο Βενιζέλος από το Παρίσι, ο Θεοφύλακτος και ο Πανάρετος τον επισκέφτηκαν στο γραφείο του και του επέδωσαν ένα υπόμνημα μαζί με μια περίληψη, με βάση την οποία έγινε η σχετική συζήτηση. Βέβαια, ο Θεοφύλακτος δεν είχε έρθει στην Αθήνα μόνο για το θέμα των Καρσιωτών αλλά και για το μεγάλο πρόβλημα της Ανεξαρτησίας του Πόντου.
 Το πρόβλημα αυτό και μεγάλο είναι και δεν είναι της παρούσης εργασίας αντικείμενο να εξεταστούν οι ιδιαίτερες πτυχές του και οι απόψεις του Βενιζέλου πάνω στο θέμα. Πάντως, οι ενέργειες του Θεοφύλακτου, σε ότι αφορά τους πρόσφυγες του Καρς, είχαν κάποιο αποτέλεσμα.
Πολύ γρήγορα οργανώθηκε στην Αθήνα μια υπηρεσία μεταφοράς των προσφύγων, με βάση την αρχική Ελληνική Αποστολή, την Επιτροπή Περίθαλψης του Υπουργείου Προνοίας. Ένα τμήμα αυτής της Υπηρεσίας θα κάλυπτε την περιοχή Νοβοροσίσκ - Αικατερινοντάρ και το άλλο την περιοχή Βατούμ - Τιφλίδας.
 Ο Θεοφύλακτος παρέμεινε για αρκετό καιρό ακόμη στην Αθήνα για να συνεχίσει τον αγώνα του υπέρ της Ανεξαρτησίας του Πόντου.

Ιωάννης Καζταρίδης