Σανταίοι στην εξορία (ΣΤΟ ΕΡΖΕΡΟΥΜ)

 Αφού από το Ταλταπάν έστειλαν την πρώτη αποστολή στο Χουνούζ, και τούς έστειλαν στο Ερζερούμ, ήσαν 600 άτομα κατά τον Μ. Χειμωνίδη ,στο δρόμο  έγινε ό,τι έγινε και μ' εκείνους πού πήγαιναν στο Χουνούζ· στο Ερζερούμ σκόρπισαν σε διάφορα χάνια, αλλά με τι να ζήσουν;  με τι να ζεσταθούν; με τι να πλυθούν;

Σε λίγο άρχισε να τους θερίζει ο τύφος· όσους έφερναν στα νοσοκο­μεία πέθαιναν σχεδόν όλοι. Από ένα χάνι όπου έμεναν 60, πήγαν στο νο­σοκομείο οι 30 και βγήκαν οι 6. Την απαίσια αρρώστια βοήθησαν και άλλα δεινά: πρώτα πρώτα οι συνθήκες υγιεινής. Η καθαριότητα έλειπε ολότελα· από την ημέρα του εκτοπισμού τους φορούσαν τα ίδια κουρέλια, διότι δεν είχαν άλλα ν' αλλάξουν. Δεύτερο ή έλλειψη θέρμανσης. 
Και σαν να μην έφθαναν αυτά ορθώθηκε μπροστά τους και το φοβερό φάσμα της πείνας· και στα θύματα της επιδημίας σημειώθηκαν θάνατοι από πείνα. Το συσ­σίτιο (πού σύστησαν οι εξόριστοι εκεί Τραπεζούντιοι Δημ. Γαβριηλίδης, Ι. Μωϋσίδης, Δ. Τσαπικίδης, Γ. Ακριτίδης και Ι. Μουταφάς και για το οποίο έδωσαν ο οδοντίατρος Παρίσης, ο μητροπολίτης Ικονίου Προκόπιος, ένας Αρμένιος και ένας Καθολικός Αρχιμανδρίτης από 50 παγκανότες, από κορκότα σιταριού με λίγο βούτυρο, χορηγούμενο σε 300 ψυχές, ούτε αρκετό ήταν, ούτε και πολύ καιρό διήρκεσε.

Όσοι υπέκυψαν νωρίς στη νόσο, λέγει για τους Τριπολίτες - ο Γεώργι­ος Σακκάς, και το ίδιο ακριβώς μπορεί να πεί για τους Σανταίους, ήσαν πιο ευτυχισμένοι , είναι άλλοι πού βασανίσθηκαν από την αρρώστια και τα συνακόλουθα της, και στο τέλος άφηναν τα κορμιά τους στον Άγιο Στέφα­νο η στο Σελιμιέ της Κωνσταντινούπολης. 

Όπου και αν γύριζες δεν έβλε­πες άλλο, παρά αρρώστους πού ζητούσαν βοήθεια, άρρωστους πού ψυχομαχούσαν-, από αποσκελετωμένες σκιές αρρώστων και πεινασμένων, από ψεί­ρες και ακαθαρσία και εσχάτη εξαθλίωση.

Και στο τέλος, ύστερα από τις πολλές δοκιμασίες και τα δεινοπαθή­ματα, απηύδησε ή χιλιοβασανισμένη ψυχή τους και στέρεψαν και αυτά τα δάκρυά τους· Κατάντησαν ψυχροί και αδιάφοροι θεατές μπροστά στο μαρ­τύριο και τη θανάσιμη αγωνία των οικείων, συγγενών και γειτόνων!

Η παγωνιά στα γυμνά εκείνα μέρη ήταν τόσο μεγάλη, ώστε δυσκολεύ­ονταν να σκάβουν τάφους για τούς πεθαμένους, μερικούς από τούς οποίους σκέπαζαν με το χιόνι και άλλους έθαβαν'  σε μικρό βάθος, ώστε οι σκύλοι και οι λύκοι τούς ξέθαφταν και τούς έτρωγαν.

Και στο Χουνούζ πολλά ήσαν τα θύματα από τον τύφο. Εκεί κείνται των προσφιλών μας νεκρών οι τάφοι, λέγει ο Σακκάς, βουβοί μεν, αλλά πάντα δεινοί κατήγοροι των Νεότουρκων πού με ανήκουστο σαδισμό και καταχθόνια υπουλότητα πέτυχαν την εξόντωση των Χριστιανών.

Οι τάφοι αυτοί είναι οι μόνοι μάρτυρες πού απόμειναν για να θυμί­ζουν στους πολιτισμένους χριστιανούς τα τρομερά εγκλήματα των ηγετών της Νέας Τουρκίας. Αν και αυτοί από σκοπιμότητα καταπρόδωσαν τα ιδε­ώδη και τις χριστιανικές αρχές, η αδέκαστη Ιστορία παρέδωσε πλέον στον κόσμο της Ιστορίας επικατάρατη τη μνήμη των Νεότουρκων.