Διάμεσος ανάμεσα στην άρχουσα τάξη και στα λαϊκά στρώματα των μικροαστών του χωριού ή της πόλης θα είναι σε όλο το 19ο αιώνα, και ίσως ως το Μεσοπόλεμο, ο κοινός στο μεσογειακό κόσμο τύπος του «κτηματία».
Η κατάσταση που επικρατούσε στον Βορρά
Κωστής Μοσκώφ
Ο κοινωνικός αυτός τύπος —προϊόν της αστικής ανάπτυξης στον εμπορευματικό κόσμο— κάτοικος του άστεως, ο «κτηματίας», έχει την οικονομική του βάση στο μεγάλο περιβόλι των περιχώρων — περιβόλι εσπεριδοειδών, αμπέλι κηπευτικών, που το εκμεταλλεύεται με 1-2, οικόσιτους ή μη, εργάτες ή που το νοικιάζει· οικονομική βάση που του προσπορίζει ένα μέτριο εισόδημα — 3-4 φορές μεγαλύτερο από του εργάτη του ή του καλλιεργητή του, αλλά αρκετό να τον κρατά μακριά από τη χειρωνακτική δουλειά, δίνοντας του κύρος κοινωνικό και πολιτική λειτουργία.
Και, στην πορεία του χρόνου, αρκετό να του επιτρέπει, αποκτώντας μια ειδικευμένη παιδεία, να είναι — στη δεύτερη πια γενιά — γιατρός μαζί ή δικηγόρος, προύχοντας έτσι της επαρχίας, διοργανωτής της κοινωνικής της ζωής.
Η οικοδόμηση από τον Τρικούπη του μεταπρατισμού, οι «κτηματίες» αυτοί είναι ήδη ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού του νοτιοελλαδικού κόσμου στα μέσα του 19ου αιώνα — 31.234 άτομα, τα 6% του ενεργού πληθυσμού στο Βασίλειον της Ελλάδος του 1870, πριν την εξόρμηση τη τρικουπικής περιόδου που ολοκλήρωσε την οικοδόμηση όλης της κοινωνίας του νοτιοελλαδικού χώρου ως κοινωνίας μεταπρατικής.
Ιδιαίτερα πολυπληθείς είναι στα κέντρα της αγροτικής μεταπρατικής οικονομίας — στη Μεσσηνία 5.265 άτομα, τα 15% του ενεργού πληθυσμού, στην Αχαΐα 3.970 άτομα, το 13% του ενεργού πληθυσμού, στα Επτάνησα 6.000 άτομα, το 12% του ενεργού πληθυσμού.
Ισχυροί οικονομικά και πολιτικά
Διάμεσος ανάμεσα στην κυρίαρχη τάξη και στο λαό ο κόσμος αυτός των «κτηματιών», γρήγορα θα διάφοροποιηθεί εσωτερικά μέσα από τη μεταπρατική ανάπτυξη. Ένα τμήμα του θα αυξήσει την οικονομική και πολιτική του δύναμη — ο κόσμος αυτός θα προμηθέψει 50 από τους 75 πρωθυπουργούς της χώρας από το Σύνταγμα του 1844 έως σήμερα. Ένα άλλο, ωστόσο, το πιο μεγάλο του, τμήμα θα συρρικνωθεί οικονομικά τόσο όσο και πολιτικά — ως absentee, απών μικροϊδιοκτήτης, θα μετοικήσει στην πρωτεύουσα από τα τέλη του 19ου αιώνα και θα γίνει ο κύριος προμηθευτής της διοικητικής κρατικής μηχανής ως το Μεσοπόλεμο.
Η δημιουργία των πρώτων — μετά το 1821 — αστικών κοινωνιών
Αυτός ο μεταπρατικός κόσμος θα δημιουργήσει τις πρώτες κοινωνίες με αστικό — μεταπρατικά αστικό, βέβαια, — ύφος και ήθος, δομημένες και στην όψη ανάλογα με το μεσογειακό borgho (;), όπου και η ύπαιθρος σε μεγάλη ακτίνα, έξω από τα αστικά κέντρα, κρατά και εκτείνει το ύφος και τη λειτουργία του άστεως — την Πάτρα, τον Πύργο, όλα τα αστικά κέντρα, αλλά πολλές φορές και την ύπαιθρο, στην Αχαΐα, στην Ήλιδα, στη Μεσσηνία, στην Αργολιδοκορινθία, στα Επτάνησα ή και στους ανάλογους κόσμους της μεταπρατικής περιφέρειας, τη Μυτιλήνη, τα Χανιά, τη Χίο με τις παροικίες της στο εσωτερικό, την Ερμούπολη.
Και ο σύνολος μεταπρατικός αυτός ελλαδικός κόσμος θα λειτουργεί ως ο συλλογικός μεταπράτης, το συλλογικό πρακτορείο της Ευρώπης στον κόσμο της καθ' ημάς Ανατολής, σε όλο το 19ο αιώνα και ως το Μεσοπόλεμο, στη διαδικασία αυτή που τα υπόγειά της ρεύματα εκφράζει ο κριτικός λυρικός λόγος του πρωτοκλασάτου Αλεξανδρινού ποιητή (σ. σ. εννοεί τον Κ. Καβάφη).
Η κατάσταση που επικρατούσε στον Βορρά
Ο πολύμορφος αυτός κόσμος της Ελλάδας του 19ου αιώνα —μεταπρατικός, ναυτίλος, βιοτεχνικός ή της μίζερης αυτάρκειας στα καθέκαστα μέρη του— θα είναι, ακόμη, διαφορετικός στον ελληνικό βορρά, τουρκοκρατούμενο ως τα 1912-1913. Στον βορειότερο αυτόν ελλαδικό χώρο, οι πατριαρχικές και οι φεουδαλικές σχέσεις θα επιζούν παράλληλα με τις πιο αναπτυγμένες μεταπρατικές —ιδίως στους σύνοικους μη ελληνικούς πληθυσμούς, ανάμεσα στους μουσουλμάνους ή στους σλαβόφωνους πληθυσμούς, που ως το 1924 συγκροτούν το 35% και το 30% αντίστοιχα, άσχετα με την εθνική συνείδησή τους, του βορειοελλαδικού πληθυσμού.
Μετριοπαθής η στάση των προσφύγων
Οι πρόσφυγες που θα αντικαταστήσουν τους μουσουλμάνους ανταλλάξιμους μετά τα 1922 θα αποτελέσουν το 50% του βορειοελλαδικού πληθυσμού στον ύστερο Μεσοπόλεμο. Οι Μικρασιάτες, Θράκες και Πόντιοι πρόσφυγες, εμπορευματικοί, μικροαστικοί πληθυσμοί, με μικρή αντιστασιακή παράδοση ενάντια στην εξουσία ως την έλευσή τους στο μητροπολιτικό χώρο, θα κρατήσουν ως «σώμα» μπρος στο εθνικό και λαϊκό κίνημα συνήθως μια στάση πιο μετριοπαθή.
Μπροστάρηδες θα είναι συνήθως οι ντόπιοι, οι ντόπιοι όμως θα είναι και οι κύριοι προμηθευτές των μισθοφόρων της πιο σκληρής αντίδρασης — οι Σούρληδες και Σαρακατσαναίοι των Φαρσάλων, που τρομοκρατούν λειτουργώντας ως δεξιό παρακράτος τη Θεσσαλία από τη Βάρκιζα ως τα 1950, οι αντίστοιχοι τους της Πιερίας ή της Κοζάνης ή, ακόμα, οι Χίτες του Ψυρρή.
«Μεταπράτες» οι πρωθυπουργοί από τότε μέχρι τώρα
Ο σταφιδέμπορος του παλιού μεταπρατικού κόσμου θα είναι συχνά ο βασικός παράγων, τόσο της οικονομικής όσο και της πολιτικής ζωής — ο μεταπρατικός κόσμος του θα προμηθέψει τους πολιτικούς και διοικητικούς υπαλλήλους του κράτους, μικρά και μεσαία στελέχη τόσο όσο και τους βασικούς διοργανωτές της κρατικής μηχανής. Αντίθετα, στη βόρεια Ελλάδα, επικυριαρχούμενη από την Αθήνα και τον κόσμο που γέννησε το μεταπρατικό νεοελληνικό σύστημα, οι οικονομικοί παράγοντες σπάνια θα είναι και οι πολιτικοί παράγοντες.
Σ. σ.: Μεταπράτης ίσον λιανοπωλητής, μεταπωλητής, όχι παραγωγός.
*Από το βιβλίο του «Η διοργάνωση του επαναστατικού μας ονείρου»
Κωστής Μοσκώφ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου