Επιπτώσεις της γενοκτονίας στην πολιτισμική ανάπτυξη των Ποντίων.

Ομιλία του Πάνου Καϊσίδη(2011) στην Πο­ντιακή Κοινότητα της Μελβούρνης Αυ­στραλίας — Όλες οι ομιλίες του έγιναν από στήθους, χωρίς καμία σημείωση. Το παρακάτω  κείμενο γράφτηκε για τα μέσα ενημέρωσης της Αυστραλίας

Όταν ο Γερμανός αρχηγός του τουρκικού στρατού Λίμαν Φον Σάντερς παρουσίαζε στους Νεότουρκους τα σχέδιά του για την εξόντωση των Ελλήνων της Ανατολής, καθό­τι στρατιωτικός, πιθανόν να μην πέρασε από το μυαλό του ότι μαζί με τη φυσική εξόντωση, η γενοκτονία θα κατάφερ­νε βαρύτατο πλήγμα και στην πολιτισμική ανάπτυξη του ελ­ληνισμού.

Ακόμη, δεν θα μπορούσε, ίσως, να σκεφτεί ότι μερικά χρόνια αργότερα, στη Ρωσία, όμως, τώρα, κάποιοι που ευ­αγγελίζονταν τον σοσιαλισμό, θα εφάρμοζαν τη γενοκτονία που ο Λίμαν Φον Σάντερς και οι Νεότουρκοι δεν σκέφτη­καν.

 Θα διάλεγαν, δηλαδή, οι Ρώσοι και θα εξόντωναν στη Σιβηρία τον πνευματικό ανθό του ποντιακού ελληνισμού.

Τούρκοι και Ρώσοι εφάρμοσαν στην περίπτωση εξόντω­σης του ελληνισμού την παλιά συνταγή που λέει ότι έναν λαό τον εξαφανίζεις ή τον υποδουλώνεις ευκολότερα και πιο αποτελεσματικά, εξοντώνοντας από την αρχή τους ηγέτες του.

 Οι Τούρκοι εξόντωσαν πρωτίστως τους πολιτικούς και κοινωνικούς παράγοντες των Ποντίων, μην έχοντας και πολ­λή επίγνωση ότι στον ανθό του ελληνισμού που κρεμούσαν στην Αμάσεια ή έσφαζαν στις πόλεις και τα χωριά, συγκατα­λέγονταν και πολλοί πνευματικοί άνθρωποι.

Ματθαίος Κωφίδης

Όταν κρεμούσαν τον Ματθαίο Κωφίδη, βουλευτή στο οθωμανικό κοινοβούλιο, γνώριζαν ότι έτσι εξοντώνουν τους πολιτικούς ηγέτες των Ποντίων. Στην κρεμάλα, όπου οδή­γησαν τον μεγαλέμπορο Αλέξανδρο Ακριτίδη, έβλεπαν να αιωρείται νεκρός ο οικονομικός ανταγωνιστής τους.

 Όταν, όμως, αντίκρυζαν τον νεκρό Νίκο Καπετανίδη, εκείνο που μάλλον θα σκέφτονταν θα ήταν ότι πάει αυτός που κατάγγελνε καθημερινά από την εφημερίδα του «Εποχή» τα εγκλήματά τους σε βάρος των απλών Ποντίων χωρικών ή εκείνων που δολοφονούσαν πισώπλατα στους δρόμους των μεγάλων ποντιακών πόλεων.

Ούτε καν ίσως περνούσε από το μυαλό τους ότι ταυτό­χρονα εξόντωναν έναν μεγάλο λογοτέχνη, έναν πνευματικό άνθρωπο που είχε πολλά να δώσει ακόμη, αφού όταν τον κρέμασαν στην Αμάσεια, ο Νίκος Καπετανίδης ήταν μό­λις 32 χρόνων.

Μαζί με τα χιλιάδες θύματα της γενοκτονίας, που οδη­γήθηκαν στο θάνατο με τα τάγματα εργασίας και τις εκτο­πίσεις, χωρίς να το συνειδητοποιούν οι Τούρκοι σκότωσαν, χτυπώντας τον άνανδρα, πισώπλατα, τον νεαρό Γιώργο Κα­λογερόπουλο, δημοσιογράφο και θεατρικό κριτικό από την Κερασούντα, ενώ κυνήγησαν ανεπιτυχώς έναν άλλο νεαρό φέρελπι, τον Ηλία Ερμείδη, γιο του δολοφονημένου από τους ίδιους, δικηγόρου της Κερασούντας, Παναγιώτη Ερ­μείδη, που σκοτώθηκε και αυτός στο μικρασιατικό μέτω­πο, πολεμώντας τον στρατό του Μουσταφά Κεμάλ. Σαν τους προαναφερόμενους δύο νέους λογίους υπάρχουν πολ­λοί στον κατάλογο των εξοντωθέντων από τους Τούρκους.

Οι επί αιώνες, μετά την κατάκτηση, κατα­στροφή των μνημείων πολιτισμού από τους Τούρκους στον Πόντο, πήρε μεγαλύτερες δια­στάσεις κατά την περίοδο 1915 — 1923. Οι Τούρκοι κα­τέστρεψαν βιβλιοθήκες και αρχεία συλλόγων, πυρπόλησαν εκκλησίες και σχολεία, μέσα στα οποία έκαψαν ζωντανούς ηλικιωμένους, μητέρες και παιδιά. Μεγάλο ήταν το κακό που έκαναν και στους κώδικες των εκκλησιών, όπου ήταν αποτυπωμένη η θρησκευτική, αλλά και η πολιτιστική ζωή των Ελλήνων του Πόντου.

Ένας μεγάλος Πόντιος, ο δάσκαλος και συγγραφέας Γε­ώργιος Κανδηλάπτης — Κάνις, έκανε γνωστό στον ελληνι­σμό τον πολύτιμο θησαυρό που έκρυβαν οι κώδικες ναών της πατρίδας του Αργυρούπολης, τους οποίους κατάφερε να περισώσει και να μεταφέρει κρυφά στην Ελλάδα κατά την αναγκαστική ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922 — 1923.

Στην πρωτεύουσα του Πόντου, την Τραπεζούντα, λει­τουργούσε από τη δεκαετία του 1860 ο Σύλλογος Φιλομα­θών «Ξενοφών», του οποίου οι δραστηριότητες δεν περιο­ρίζονταν μόνον στην ενίσχυση των σχολείων, όπως όριζε το καταστατικό του. Ο Σύλλογος «Ξενοφών» ήταν κύτταρο πο­λιτισμού, με βιβλιοθήκες, διαλέξεις, θεατρικές παραστάσεις. Τον σύλλογο αυτόν τον οδήγησαν στον μαρασμό και στο κλείσιμο οι Τούρκοι, καταδιώκοντας τα μέλη του.

Ο Σύλλογος Φιλομαθών Τραπεζούντος «Ξενοφών» που τον διέλυσαν οι Τούρκοι, είχε μετακαλέσει από την Ελλά­δα και από την Κωνσταντινούπολη διάσημους θιάσους, που έδιναν παραστάσεις στον Πόντο, εξυψώνοντας το μορφωτι­κό επίπεδο των Ποντίων και τονώνοντας το εθνικό τους αί­σθημα. Ταυτόχρονα πραγματοποιούσε και έσοδα, τα οποία πήγαιναν κατευθείαν στα ταμεία των σχολικών επιτροπών για τις ανάγκες των σχολείων.

Ο Σύλλογος «Ξενοφών», όμως, διοργάνωνε τακτικά θεα­τρικές παραστάσεις με ερασιτέχνες ηθοποιούς και με έργα παρμένα συνήθως από το ρεπερτόριο των θιάσων της Ελ­λάδας. Με τον τρόπο αυτόν έφερνε πολύ κοντά στη θεατρι­κή παιδεία τους νέους και τις νέες, που συμμετείχαν ως ηθο­ποιοί.

Αναφέρθηκε η Τραπεζούντα ως πρωτεύουσα του Πόντου, για να τονιστεί στη συνέχεια ότι, αφού αυτά γίνονταν μέσα στην πρωτεύουσα, με τους προοδευτικούς πασάδες διοικη­τές, φαντάζεται κανείς τι συνέβαινε στις άλλες ποντιακές πό­λεις και τα χωριά. Ο σφαγέας των Ελλήνων Τοπάλ Οσμάν δεν άφησε τίποτε όρθιο στην Κερασούντα και την περιοχή της, όπου σκότωναν και ρήμαζαν οι ομάδες ενόπλων που τον είχαν αρχηγό. Το ίδιο έγινε παντού στον Πόντο. Οι άν­θρωποι που υπηρετούσαν τον πολιτισμό δολοφονήθηκαν ως εχθροί του αγράμματου Τοπάλ Οσμάν και των μουσουλ­μάνων.

Ο ίδιος αυτός Τοπάλ Οσμάν, αν και βαρκάρης μέχρι τότε, φαίνεται ότι γνώριζε τι έκανε όταν προσπαθούσε να τρομοκρατήσει τους Έλληνες λογίους ή να τους εξοντώσει. Απόδειξη ότι ο ίδιος πήγε το 1920 με ενόπλους του στα γραφεία της εφημερίδας «Εποχή» της Τραπεζούντας, για να τρομοκρατήσει τον διευθυντή της Νίκο Καπετανίδη. Τότε, καταλάβαινε ο Τοπάλ Οσμάν ότι δεν μπορούσε ακόμη να σκοτώσει πισώπλατα, όπως το συνήθιζε, τον Καπετανίδη. Περίμενε σαν θηρίο τη στιγμή που θα του δινόταν η ευκαι­ρία να πέσει πάνω στη λεία του.

Νίκος Καπετανίδης

Και βέβαια αυτή η στιγμή δεν άργησε να έρθει. Ο Νίκος Καπετανίδης, τον επόμενο χρόνο, δηλαδή τον Σεπτέμβριο του 1921, οδηγήθηκε μαζί με άλλους προύχοντες Έλληνες στα λεγόμενα «Δικαστήρια ανεξαρτησίας» της Αμάσειας, καταδικάστηκε σε θάνατο και οδηγήθηκε στην κρεμάλα. Ο Νίκος Καπετανίδης υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς Έλληνες λογοτέχνες.

Την ίδια μοίρα με τον Καπετανίδη είχαν και άλλοι λο­γοτέχνες, όπως ο Δημήτριος Θεοχαρίδης, καθηγητής του Αμερικανικού Κολέγιου «Ανατόλια» στη Μερζιφούντα, εκ­δότης του φιλολογικού περιοδικού «Πόντος» και σημαντικό­τατος λογοτέχνης, και ο Λαυρέντιος Τατσόγλου, δικηγόρος από την Πάφρα, διευθυντής της εφημερίδας «Αναγέννησις» της Αμισού και λογοτέχνης. Και οι δυο μαρτύρησαν στις κρεμάλες της Αμάσειας.

Με όσα ειπώθηκαν για τον Πόντο και το κακό που έγι­νε εκεί στην πολιτισμική ανάπτυξη των Ποντίων, πήρατε μια αμυδρή, έστω, εικόνα εκείνων που δεν είναι δυνατόν να περι­γραφούν στα χρονικά όρια μιας ομιλίας.

Χωρίς να υπάρχει καμία πρόθεση να αποδυναμωθεί ο αγώνας για την αναγνώριση της γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού από τους Τούρκους, θα πρέπει να γίνει, έστω και σύντομη, αναφορά και στη μεγάλη γενοκτονία των Πο­ντίων από τους Ρώσους, κατά την περίοδο του σταλινισμού. Η αναφορά γίνεται μόνον για τις επιπτώσεις στον πολιτισμό των Ποντίων από τις διώξεις και τις δολοφονίες που έκαναν οι Ρώσοι.

Μετά τον θάνατο του Λένιν, που αγωνιζόταν και έγραφε για τα δικαιώματα των μειονοτήτων στη Σοβιετική Ένωση, ήρθε ο Στάλιν, ένας Γεωργιανός που, για διάφορους λόγους, μισούσε τους Έλληνες. Όταν έγινε ο αδιαμφισβήτητος ηγέ­της, που τον έτρεμαν όλοι, θέλησε να ξεκαθαρίσει τους λο­γαριασμούς του με τους Έλληνες. Τους κυνήγησε όπου μπο­ρούσε, επιδιώκοντας τη φυσική τους εξόντωση, κυρίως στη Σιβηρία.

Ιδιαίτερα, όμως, οι σταλινικοί επιτέθηκαν κατά του ελλη­νικού πολιτισμού, κλείνοντας τα ελληνικά σχολεία και κα­ταστρέφοντας τα κέντρα πολιτισμού τους. Έφτασαν στο σημείο να πετάξουν επιδεικτικά τα ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία στη θάλασσα, για να μην μπορούν στο εξής οι Έλ­ληνες να τυπώνουν στα τυπογραφεία τους εφημερίδες, περι­οδικά και βιβλία.

Ανάμεσα στους χιλιάδες εξόριστους και εξαφανισμένους στη Σιβηρία ήταν ο μεγάλος, με διεθνή μέτρα, Πόντιος ποι­ητής Γεώργιος Κωστοπράβ, ο φιλόλογος Δημήτριος Κανονίδης, ο αδελφός του σατιρικός ποιητής και δημοσιογράφος Γιάγκος Κανονίδης - Τοπχαράς, ο ποιητής και μεταφρα­στής της «Ιλιάδας» του Ομήρου και πολλών βιβλίων γνω­στών Ρώσων λογοτεχνών Γιάγκος Κ. Φωτιάδης, αδελφός του θεατρικού συγγραφέα και πεζογράφου Γεώργου Κ. Φω­τιάδη, που γλίτωσε από τον Στάλιν, γιατί πρόφτασε και πέ­θανε το 1908. Γλίτωσε ως εκ θαύματος και ο λογοτέχνης Ανέστης Ερυθριάδης, γνωστότερος ως Ανέστης Κόκκινος, ο οποίος έζησε τον κατατρεγμό.

Ο κατάλογος των ονομάτων των εξοντωθέντων Ελλήνων Ποντίων κατά την περίοδο του σταλινικού ζόφου είναι μακρύς, γιαυτό περιοριζόμαστε στην αναφορά μόνον των πα­ραπάνω ονομάτων. Και σημειώνουμε ότι όλοι αυτοί, όλοι, ήταν κομμουνιστές με πολλούς αγώνες πριν, κατά την επα­νάσταση των μπολσεβίκων και μετά από αυτήν.

Όλοι αυτοί έγραφαν στις ελληνικές εφημερίδες και τα πε­ριοδικά, που υπηρετούσαν το σοβιετικό κράτος. Και όμως, τους εξαφάνισε ο Στάλιν, χωρίς να τους γίνεται ένα μνη­μόσυνο στην Ελλάδα, ούτε από τους δεξιούς, που ευνόητο ήταν να τους θεωρούν εχθρούς, ούτε από τους αριστερούς, που τους θεωρούσαν όργανα ξένων δυνάμεων, που πολεμού­σαν τάχα τον κομμουνισμό. Για εμάς, όμως, τους Πόντι­ους όλοι αυτοί ήταν το άνθος της διανόησής μας, που χάθη­κε πριν προλάβει να δώσει τους πιο μεστωμένους καρπούς. Γιαυτό ποτέ δεν θα συγχωρήσουμε τους δολοφόνους.

Οι σταλινικές διώξεις κατά των Ποντίων ανέστειλαν κάθε καλλιτεχνική δημιουργία, αφού όσοι κατάφεραν να ξεφύγουν από τους δολοφόνους, κλείστηκαν στον εαυτό τους και για μεγάλο χρονικό διάστημα, μέχρι τον θάνατο του Στάλιν το 1953, ο ελληνισμός στη Ρωσία, χωρίς σχολεία και εκκλησί­ες, χωρίς περιοδικά και εφημερίδες, χωρίς τις γνωστές θεα­τρικές του παραστάσεις και τις μουσικές εκδηλώσεις, ήταν σαν να μην υπάρχει. Το σταλινικό χτύπημα στον πολιτισμό των Ποντίων της Ρωσίας ήταν βαρύ.

Οι εφημερίδες, τα περιοδικά και οι θεατρικές παραστά­σεις συνέβαλαν όσο τίποτε άλλο στην άνοδο του πολιτισμι­κού επιπέδου των Ελλήνων της Ρωσίας. Στη Ρωσία, εκδό­τες, δημοσιογράφοι, αλλά και σκηνοθέτες και ηθοποιοί ήταν επαγγελματίες, οι τελευταίοι με σπουδές σε ανώτερες δρα­ματικές σχολές. Οι παραστάσεις που έδιναν ήταν εφάμιλλες με τις παραστάσεις των Ρώσων και των άλλων λαών της Σο­βιετικής Ένωσης. Αυτούς όλους τους κυνήγησε ο Στάλιν και τους εξόντωσε στη Σιβηρία, εκτός από ελάχιστους που με διάφορους τρόπους κατόρθωσαν να επιβιώσουν.

Τούρκοι και Ρώσοι κατάφεραν βαρύτατο πλήγμα στην πολιτισμική ανάπτυξη των Ποντίων, οι οποίοι, πολύ δειλά αμέσως μετά την ανταλλαγή, αλλά με άλματα μετά το 1950, μην ξεχνώντας ότι «η Ρωμανία αν πέρασε ανθεί και φέρει κι άλλο», προχώρησαν στην ανάπτυξη του πολιτισμού τους εδώ στην Ελλάδα, συνεχίζοντας την τρισχιλιόχρονη παρά­δοση τους στα γράμματα και τις τέχνες, ενταγμένοι πλήρως μέσα στον γενικότερο ελληνικό πολιτισμό.

Για να συνειδητοποιηθεί η άποψη ότι καταφέρνει κανείς βαρύτατο πλήγμα σε έναν λαό, χτυπώντας τον πολιτισμό του, θα τελειώσουμε αναφέροντας ότι ο μισέλληνας σιωνιστής Χένρι Κίσινγκερ, ως υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ, είπε το 1974, αντιγράφοντας τον Στάλιν: «Τώρα πρέπει να χτυπήσουμε τον ελληνικό λαό στον πολιτισμό του».

Έκαναν οι Αμερικανοί το πολιτικό και οικονομικό κακό στην Ελλάδα, επιβάλλοντας τη δικτατορία το 1967 και έπρεπε να χτυπήσουν και τον ελληνικό πολιτισμό, η επίθε­ση εναντίον του οποίου συνεχίζεται. Τώρα δεν μπορούν να πετάξουν τα ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία στη θάλασσα ή να καταστρέψουν βιβλιοθήκες. Στέλνουν, όμως, τον «Κινγκ Κονγκ», τους «Χάρι Πότερ», τους «Άρχοντες των δαχτυλι­διών» και τους «Κώδικες Ντα Βίντσι», τα σκουπίδια τους, δηλαδή, για να μας πνίξουν. Εμείς οι Έλληνες δεν θα τους αφήσουμε.

Πάνος Καϊσίδης

Δημοσιογράφος-Συγγραφέας