Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ «ΕΞΟΔΟΥ»

Η πορεία της εξόδου προς την Ελλάδα δεν ήταν κοινή για όλους τους Έλληνες του Καρς. Ήδη, μια μεγάλη ομάδα από τις περιοχές Σογανλούκ, Καρς, Χοροσάν και Καγισμάν, περίπου τριάντα χιλιάδες, από τον χειμώνα του 1917 και τους πρώτους μήνες του 1918 είχαν μεταναστεύσει μέσω της Τιφλίδας προς τα Βόρεια του Καυκάσου. Πολλοί απ' αυτούς εγκαταστάθηκαν στις ελληνικές κοινότητες της Τσάλκας, όπου βρήκαν και συγγενείς τους, ενώ το μεγαλύτερο μέρος εγκαταστάθηκε προσωρινά στις περιοχές του Κουμπάν . Ένα μικρό μέρος απ' αυτούς κατέφυγαν στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας (κυρίως στο Νοβοροσίσκ και Βατούμ) και ήλθαν στην Ελλάδα μετά το 1922 μαζί με άλλους Έλληνες του Καυκάσου .
 Στα κατοπινά χρόνια πολλοί κινήθηκαν στα ενδότερα και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Ρωσία. Κατά περιόδους ήρθαν στην Ελλάδα το 1936, το 1939 και 1968-69 μαζί με Έλληνες Ποντίους της Ρωσίας. Πολλοί, βέβαια, εξακολουθούν να ζουν ακόμη και σήμερα στη Ρωσία.
Μια δεύτερη πορεία είναι αυτή που ακολούθησαν οι εναπομείναντες Έλληνες στην περιοχή του Κυβερνείου (οι κάτοικοι των περιοχών Σογανλούκ, Καρς, Χοροσάν και Καγισμάν): 'Αλλοι απ' αυτούς γνώρισαν την τουρκική στρατιωτική κατοχή τον Αύγουστο του 1918, ενώ άλλοι είχαν καταφύγει στην ύπαιθρο γύρω από το Καρς.

Καρς

 Στην ίδια περιοχή κατέφυγαν το καλοκαίρι του '19 αυτοί που γνώρισαν την τουρκική κατοχή. Στην ύπαιθρο γύρω από το Καρς, ως το φθινόπωρο του '19, είχαν καταφύγει περίπου τριάντα χιλιάδες Έλληνες του Καρς.
Τέλος, μια τρίτη ομάδα, περίπου δεκαπέντε χιλιάδες, που προέρχονταν από τις ελληνικές κοινότητες της περιοχής της Γκιόλας και Όλτης, στα τέλη του '20 και ως τις αρχές του '21, πέρασαν πεζοί κατευθείαν στο Βατούμ.
Πριν  τη μαζική «έξοδο» της περιόδου 1919-21 λίγες μόνον οικογένειες Καρσιωτών ήλθαν στην Ελλάδα, κι αυτές μεμονωμένα. Ως τα τέλη του 1913 οι πρώτοι πρόσφυγες από τον Καύκασο ανέρχονταν σε 3.260 άτομα. Το σύνολο, όμως, των Καυκασίων προσφύγων πρέπει να ανέρχονταν τουλάχιστον σε 5.000. Στον αριθμό των 3.260 προσφύγων αναφέρονται μόνον όσοι περιεθάλπησαν.
 Δεν υπολογίζονται, δηλαδή, όσοι δεν περιεθάλπησαν. Η απογραφή αυτή έγινε με βάση τις δηλώσεις των προσφύγων και διήρκεσε από τις 7 Νοεμ. του 1914 μέχρι τις αρχές Ιανουαρίου του 1915. Βέβαια, έγινε πρόχειρος έλεγχος των δηλώσεων γι' αυτό και ο αριθμός που αναφέρθηκε πρέπει να δόθηκε κατά προσέγγιση. Πάντως σ' αυτό τον αριθμό συμπεριλαμβάνεται και ένας μικρός αριθμός προσφύγων από το Καρς.

Ιωάννης Φ. Καζταρίδης

" Η Έξοδος τν Ελλήνων του Καρς της Αρμενίας 1919-21"