Η Αποστολή Περιθάλψεως στην Υπερκαυκασία και ο ρόλος τον Σταυριδάκη

Η Αποστολή Περιθάλψεως έφτασε στο Βατούμ στις 13 Ιουλίου 1919. Εκεί της επιφυλάχτηκε ενθουσιώδης υποδοχή από το Γενικό Συμβούλιο των Ελλήνων του Πόντου και από τους Έλληνες του Βα­τούμ. Την άλλη κιόλας μέρα αναχώρησε για το Καρς. Οι Καρσιώτες ειδοποιήθηκαν έγκαιρα για την επίσκεψη. Το Συμβούλιο των Ελλήνων της Αρμενίας σε συνεργασία με τις αρμενικές αρχές, κινητοποιήθηκαν αμέσως για να ετοιμάσουν μια μεγαλοπρεπή υποδοχή στην Ελληνική Αποστολή. Μόλις έφτασε το τραίνο με την Ελληνική Αποστολή από το συγκεντρωμένο πλήθος ακούστηκαν παρατεταμένες ζητωκραυγές.

Το Εθνικό Συμβούλιο των Ελλήνων της Αρμενίας δεξιώθηκε την Ελληνική Αποστολή στο σπίτι του Κάλτσεφ.

 Στη δεξίωση πήραν μέρος συνολικά είκοσι πέντε άτομα: Έλληνες, Αρμένιοι, Γεωργιανοί, ανώτεροι διοικητικοί και στρατιωτικοί υπάλληλοι. 

Όπως μας πληροφορεί ο Κάλτσεφ , στο τέλος της δεξίωσης, αφού έφυγαν οι άλλοι επίσημοι, ο Κάλτσεφ ενημέρωσε τον Σταυριδάκη γενικά για την κατάσταση στη περιοχή «... γενικά η κατάσταση στην περιοχή είναι ήσυχη. Στην περιοχή Χοροσάν με τα επτά ελληνικά χωριά υπάρχει σχετική ησυχία. Αλλά στην περιοχή Γκιόλας και Όλτης γίνονται αψιμαχίες, επιδρομές, ακόμη και τακτικές μάχες.

 Κατά τα άλλα οι Αρμένιοι έχουν πλήρη εμπιστοσύνη σε μας ... Από οικονομική άποψη η κατάσταση είναι καλή. Τα διάφορα μικροεπεισόδια και οι προστριβές με τις αρμενικές αρχές είναι συνηθισμένα και δικαιολογημένα ...».

Την άλλη μέρα ο Σταυριδάκης και τα άλλα μέλη της Αποστολής επισκέφτηκαν τον Γενικό Διοικητή της πόλης και άλλους Αρμένιους ιθύνοντες .

Ύστερα από λίγες μέρες ο Σταυριδάκης και τα άλλα μέλη της Αποστολής αναχώρησαν για το Εριβάν, την έδρα της αρμενικής κυβέρνησης. Εκεί είχε συζητήσεις με την αρμενική κυβέρνηση. Μάλιστα η αρμενική βουλή εξέφρασε τις ευχαριστίες της προς την ελληνική κυβέρνηση για την υποστήριξη που παρείχε η τελευταία προς τους αγωνιζόμενους Αρμενίους.

Η συμβολή του Σταυριδάκη υπήρξε ιδιαίτερα ενεργετική για τους Έλληνες του Καρς. Με τις συναντήσεις και διαπραγματεύσεις που είχε με Αρμένιους ιθύνοντες, πρώτα απ' όλα ξανακαθιέρωσε σχέσεις αμοιβαίας εμπιστοσύνης ανάμεσα στους Έλληνες και την αρμενική εξουσία. Ακόμη, μείωσε τις εκδηλώσεις αρμενοφοβίας που διακατείχαν τους Έλληνες. Επιπλέον, εξασφάλισε τη διαβεβαίωση από τους Αρμένιους ιθύνοντες ότι οι Έλληνες θα απολάμβαναν κάθε ελευθερία κι ακόμη, ότι δεν θα επέμεναν πια στο θέμα της επιστράτευσης των Ελλήνων. Τέλος, έθεσε τις προϋποθέσεις για στρατιωτική συνεργασία ανάμεσα σε Έλληνες και Αρμένιους.

Στόχος του Σταυριδάκη δεν ήταν μόνο η διάσωση των Ελλήνων της Αρμενίας, αλλά η χάραξη μιας εθνικής πολιτικής μακροπρόθεσμης στον Καύκασο, τέτοιας που θα επέτρεπε την ασφαλή επιβίωση του ελληνικού στοιχείου, την εξασφάλιση θέσης υπεροχής της Ελλάδος έναντι των άλλων λαών της περιοχής και ακόμη τη δημιουργία στον Καύκασο όλων εκείνων των απαραίτητων προϋποθέσεων (π.χ. στρατιωτική οργάνωση) για την προώθηση του ζητήματος του Πόντου.

 Όμως, η προσπάθεια για την συγκρότηση ελληνικού στρατού στον Καύκασο δεν φαίνεται να απέδωσε και παρέμεινε μόνο στο επίπεδο του σχεδιασμού της. 

Συγκεκριμένα, σχεδιαζόταν η δημιουργία μιας ελληνικής μεραρχίας, αρχηγός της οποίας θα ήταν ο στρατηγός Ανάνιος και η οποία αρχικά θα στελεχώνονταν είτε από ντόπιους Έλληνες αξιωματικούς του πρώην τσαρικού στρατού, είτε από Έλληνες αξιωματικούς που θα αποστέλλονταν από την Ελλάδα.

Σε πολιτικό επίπεδο ο Σταυριδάκης προς τις άλλες εθνότητες προωθούσε την πολιτική των ίσων αποστάσεων, χωρίς να παρεκλίνει προς τη μία ή την άλλη πλευρά.

 Κατ' αρχήν απέτρεψε την αλληλοεξόντωση αντίπαλων φυλών ή θρησκειών. Και ήρθε σε επαφή με τους αρχηγούς της Γεωργιανής και Αζερμπαϊτσανής διοίκησης. Αυτές οι διαπραγματεύσεις βοήθησαν σημαντικά τους Έλληνες της Αρμενίας και Γεωργίας να επιβιώσουν. Μέχρι το φθινόπωρο του 1919 η θέση των προσφύγων Ελλήνων του Καρς βελτιώθηκε σημαντικά. 

Old Kars

Με ενέργειες της Αποστολής Περιθάλψεως αλλά και του Γενικού Συμβουλίου των Ελλήνων του Πόντου περιθάλπονταν ικανοποιητικά οι Έλληνες πρόσφυγες που είχαν συγκεντρωθεί γύρω από την πόλη Καρς, περίπου τριάντα χιλιάδες.

 Δεν είχαν μετακινηθεί ακόμα από τις εστίες τους οι Έλληνες της Γκιόλας και Αρδαχάν και οι οποίοι γνώρισαν σχετικά λιγότερες ταλαιπωρίες από τους άλλους Έλληνες της Αρμενίας .

 Με συντονισμένες ενέργειες του συνταγματάρχη Πολεμαρχάκη, υπαρχηγού της Αποστολής Περιθάλψεως, και οπλισμένες ομάδες Ελλήνων του Καρς, απελευθερώθηκαν οι κοινότητες της Όλτης και ενώθηκαν μαζί με τους της Γκιόλας τον Αύγουστο του 1919.

 Όμως, οι ενέργειες του Πολεμαρχάκη συχνά δημιουργούσαν προστριβές ανάμεσα στους Έλληνες και τις άλλες εθνότητες του Καυκάσου και δεν προωθούσαν το αναγκαίο πνεύμα συνεργασίας και ειρηνικής συνύπαρξης που επεδίωκε ο Σταυριδάκης.

 Οι ενέργειες αυτές ανάγκασαν τον Σταυριδάκη να διαμαρτυρηθεί στον προϊστάμενο του Υπουργό Εξωτερικών και να κατηγορήσει τον Πολεμαρχάκη, ότι ενεργεί με δική του βούληση, ότι δεν υπακούει στην προϊσταμένη πολιτική αρχή και ότι δεν προωθεί αποτελεσματικά τα εθνικά συμφέροντα.

Αυτή η διαφορά αντιλήψεων, ανάμεσα δηλαδή στον Σταυριδάκη και τον Πολεμαρχάκη, ξεκινούσε από το γεγονός ότι: Ο Σταυριδάκης, αρχικά τουλάχιστον, αντιμετώπιζε τους Έλληνες του Καρς ως μέρος της γενικότερης πολιτικής της Ελλάδας προς τον Ελληνισμό της Ρωσίας . 

Αυτή η πολιτική εύρισκε σύμφωνο και το Γενικό Συμβούλιο των Ποντίων. Σ' ό,τι αφορά, όμως, τους Έλληνες του Καρς, η δραματική τους θέση και ακόμη περισσότερο η διαφαινόμενη μελλοντική τουρκική απειλή οδήγησε την Ελληνική Αποστολή να προσανατολιστεί σε διαφορετική λύση του προβλήματος των Ελλήνων του Καρς.

 Η Ελληνική Αποστολή διαπίστωσε η ίδια τη δεινή θέση των προσφύγων και συνειδητοποίησε πως η περαιτέρω παραμονή τους πιθανόν να οδηγούσε στον αφανισμό τους. Από την άλλη μεριά, δεν ήταν εύκολη ούτε η περίθαλψη τους στα διάφορα κέντρα περιθάλψεως, αφού σ' αυτά είχαν καταφύγει δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες από τις επαρχίες του Πόντου και της Νότιας Ρωσίας. 

Έτσι, αφού αναγνώρισε τις ιδιαιτερότητες του δράματος των Ελλήνων του Καρς, διαφοροποίησε την πολιτική της ελληνικής κυβέρνησης μόνο γι' αυτούς τους Έλληνες και αποφάσισε τη μετανάστευσή τους στην Ελλάδα. Η απόφαση αυτή προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση του Γενικού Συμβουλίου των Ποντίων, το οποίο δεν επιθυμούσε τη μετανάστευση για λόγους που αναφέρθηκαν προηγούμενα. 

Η απόφαση για μετανάστευση εκλήφθηκε από το Γενικό Συμβούλιο ως αδυναμία της Αποστολής να περιθάλψει τους πρόσφυγες. Κατηγορήθηκαν τα μέλη της Αποστολής, κυρίως ο Ζερβός, για ανικανότητα, ότι τάχα δεν μερίμνησε για την έγκαιρη και σωστή περίθαλψη, και θεωρήθηκε ως ο κύριος αίτιος του θανάτου πολλών προσφύγων. 

Ακόμη, επικρίθηκε και ο Πολεμαρχάκης, επειδή δήθεν με τις ενέργειές του, δηλαδή τις στρατιωτικές συγκρούσεις και τις συμπλοκές με αλλοφύλους, προκάλεσε τις αντιδράσεις των άλλων εθνοτήτων και ότι χειροτέρεψε την ήδη δεινή θέση των προσφύγων και τέλος, ότι έγινε αίτιος της μετανάστευσής τους. 

Αναγκάστηκε, όμως, και το Γενικό Συμβούλιο να αποδεχθεί τη λύση της μετανάστευσης, όταν τον Αύγουστο του 1919 αντιπροσωπεία του Συμβουλίου επισκέφτηκε το Καρς και διαπίστωσε από κοντά τη δεινή θέση των προσφύγων, παρά το γεγονός ότι μια άλλη αντιπροσωπεία του Συνδέσμου των Ελλήνων του Βατούμ, όταν τον Απρίλη του 1919 επισκέφθηκε το Καρς, συνέστησε στους πρόσφυγες να παραμείνουν στις θέσεις τους.

Ιωάννης Φ. Κοζταρίδης

"Η ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΚΑΡΣ ΤΗΣ ΑΡΜΕΝΙΑΣ 1919-21"