ΤΥΡΑΝΝΙΩΝ Ο ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΣ

Η εισήγηση αναφέρεται σε μια προσωπικότητα του Πόντου, που έζησε τον Iο π. Χ. αιώνα, δηλαδή σε μια εποχή κατά την οποία ο Πόντος (κατά τον Στράβωνα οι ελληνικοί πληθυσμοί που κατοικούσαν από αιώνες στα νότια παράλια του Ευ­ξείνου Πόντου «από του Ιερού μέχρι Φάσιδος» και «από Αμισού μέχρι Κολχίδος», «στάδιαι οκτακισχίλιοι») συνεχίζει τη ζωή του, διατηρώντας τους πνευματικούς του δεσμούς με τη μητροπολιτική Ελλάδα, ενώ πολιτικά ανήκει στον ίδιο με αυτήν ευ­ρύτερο κρατικό σχηματισμό, το ρωμαϊκό ιμπέριουμ.

Σε ό,τι αφορά την πνευματική ζωή, και για την κυρίως Ελλάδα η εποχή των με­γάλων δημιουργών ανήκει στο παρελθόν και τώρα οι πνευματικοί εργάτες ασχολού­νται κυρίως με τη συγκέντρωση, την ταξινόμηση, την αποκατάσταση του κειμένου, τη μελέτη και την ερμηνεία των κλασικών συγγραφέων. Εννοούμε τους μεγάλους φιλολόγους που ονομάζονται γραμματικοί και σταδιοδρόμησαν κατά πρώτο λόγο στην Αλεξάνδρεια, γύρω από τη Βιβλιοθήκη του μουσείου, και κατόπιν στην Πέρ­γαμο και σε άλλα, λιγότερο σημαντικά κέντρα.

Κατά τον Ιο π. Χ. αιώνα, στον οποίο αναφερόμαστε, πόλος έλξης των Ελλήνων γραμματικών γίνεται η Ρώμη, όπου, κατά τον Οράτιο, η νικημένη Ελλάδα υποτάσ­σει στο πνευματικό της ιμπέριουμ το αγροίκο Λάτιο.

Σε ό,τι αφορά την πολιτική κατάσταση, όλα τα σημαντικά θέματα του ελληνικού κόσμου κρίνονται στη Ρώμη. Ο Πόντος, όμως, αποκτά ιδιαίτερη σημασία και υπο­χρεώνει τους Ρωμαίους να έχουν στραμμένα τα μάτια τους στην περιοχή του, καθώς ισχυρός και φιλόδοξος ηγεμόνας, ο Μιθριδάτης, ύστερα από σημαντικές επιτυχίες, απειλεί τη ρωμαϊκή εξουσία στην περιοχή αυτή και εκδηλώνει διαθέσεις να δημι­ουργήσει δική του ηγεμονία, με ευρύτερη έκταση.

Έτσι έχουμε τη σειρά των μιθριδατικών πολέμων, στους οποίους έλαβαν μέρος οι ονομαστότεροι Ρωμαίοι στρατιωτικοί της εποχής και οι εκλεκτότερες λεγεώνες. Λοιπόν, αυτή την εποχή της δραστηριότητας των γραμματικών και της αμφισβή­τησης της ρωμαϊκής κυριαρχίας από τον Μιθριδάτη, ζει και δραστηριοποιείται ο γραμματικός Τυραννίων από την Αμισό του Πόντου.

0 Τυραννίων, που το πραγματικό του όνομα ήταν Θεόφραστος, φοίτησε στο σχολείο της γενέτειράς του Αμισού, με γραμματοδιδάσκαλο τον Εστιαίο. Τόση ήταν η προκοπή του στα γράμματα και η ανωτερότητά του σε σύγκριση με τους συμμα­θητές του, ώστε τους φερόταν περιφρονητικά και δυναστικά (κατέτρεχε των ομοσχόλων) και γιαυτό ο Εστιαίος του έδωσε το παρατσούκλι Τυραννίων, που θεωρήθηκε τόσο ταιριαστό, ώστε έκανε να ξεχαστεί το "βαφτιστικό" του, όπως θα λέγαμε σήμερα, όνομα.

Για να συμπληρώσει τις γραμματικές του σπουδές, πήγε, γύρω στο 90 π. Χ., στη Ρόδο, όπου φοίτησε στη σχολή του περίφημου Διονύσιου του Θρακός. Ο Πλάνερ κάνει την πολύ πιθανή εικασία ότι συνέχισε τις σπουδές του στην Αθήνα, κι έτσι εξηγείται η σημαντική επίδραση που δέχτηκε από την περιπατητική σχολή. Ύστερα  από την ολοκλήρωση των σπουδών του γυρνά στην Αμισό, όπου διδάσκει σε δική του σχολή με μεγάλη επιτυχία.

Η διψασμένη για ελληνική μόρφωση αριστοκρατία τον περιβάλλει με εκτίμηση και οι σημαντικότεροι άνδρες της εποχής τού παρέχουν την προστασία, την εύνοια και τη φιλία τους: ο Ιούλιος Καίσαρ, ο Αττικός, ο Κικέρων, όπως δείχνει μια σειρά  από κολακευτικές αναφορές στις επιστολές του, καλλιέργησαν προσωπικές σχέσεις μαζί του. Ένδειξη του πλούτου που απόχτησε είναι όσα περιέχονται στο σχετικό  άρθρο του λεξικού Σούδα, παρά την υπερβολή που μπορεί να υπάρχει: «Γενόμενος  εν Ρώμη διαπρεπής και πλούσιος εκτήσετο και βιβλίων υπέρ τας τρεις μυριάδας» Πέθανε στη Ρώμη, σε ηλικία περίπου 75 ετών.

Η σύντομη αυτή επισκόπηση της ζωής και της σταδιοδρομίας του Τυραννίωννα  μας επιτρέπει να επιχειρήσουμε μια αποτίμηση της πολύπλευρης προσφοράς του ως φιλολόγου - γραμματικού, ως συντελεστή στην ουσιαστικότερη προσέγγιση της σκέψης του Αριστοτέλη, ως μεταλαμπαδευτή των ελληνικών γραμμάτων στον λατι νικό κόσμο, και ακόμη να γνωρίσουμε καλύτερα την πνευματική ζωή του Πόντου, και ειδικότερα της Αμισού, στον τελευταίο προχριστιανικό αιώνα.

Ως φιλόλογος, «γραμματικός», ο Τυραννίων παρουσίασε αξιόλογο έργο, τόσο συγγραφικό όσο και διδακτικό, κι έτσι κατέχει αξιοσημείωτη θέση στη σειρά των γραμματικών.

Μεγάλης σημασίας είναι η συμβολή του Τυραννίωνα και στην προώθηση των αριστοτελικών σπουδών, για την οποία και ονομάστηκε «φιλαριστοτέλης». Εντόπι­σε τα συγγράμματα του Αριστοτέλη και ξεχώρισε εκείνα που δεν υπήρχαν ούτε στη βιβλιοθήκη της Περιπατητικής Σχολής ούτε στη Βιβλιοθήκη του Μουσείου της Αλε­ξάνδρειας και τα εμπιστεύθηκε στον Ανδρόνικο τον Ρόδιο, ο οποίος μπόρεσε έτσι να καταρτίσει τους πλήρεις πίνακες των αριστοτελικών έργων.

Μάλιστα ο ίδιος έκανε έκδοση και των έως τότε χαμένων έργων που αποκαλύφτηκαν με τις φροντίδες του Τυραννίωνα, κι έτσι έγινε δυνατόν να μελετηθεί και να διδαχθεί ο Αριστοτέλης χω­ρίς περικοπές.

Εξίσου σημαντική υπήρξε η προσφορά του Τυραννίωνα για τη μεταλαμπάδευση του ελληνικού πολιτισμού στους Ρωμαίους. Οι σχέσεις του με τους ισχυρούς και σημαντικούς Ρωμαίους από τη μια και η πολύχρονη διδακτική του δραστηριότητα από την άλλη αποδείχτηκαν αποτελεσματικά μέσα για τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη Ρώμη, και μέσω αυτής, στη δυτική Ευρώπη, όπου αργότερα αποτέ­λεσαν τη μόνιμη βάση της ευρωπαϊκής σκέψης, επιστήμης και τέχνης.

Μια εκπληκτική μαρτυρία από την εποχή του 1500 μ. Χ. (δηλαδή λίγο μετά το πάρσιμο της Ρωμανίας) παρέχει ένα χειρόγραφο που διατηρείται στο μουσείο της

Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, και περιέχει τετράγλωσσο λεξικό: σερβι­κά, αραβικά, περσικά, ελληνικά.

 Ο εκδότης του (Werner Lehfeld (Eine sprachere von der hohen pforte, Κολωνία/Βιέννη 1988) με τον συνεργάτη του Gutter Henrich, ύστερα από μελέτη της μορφής της ελληνικής γλώσσας που παρουσιάζει το λεξικό, στηριζόμενοι σε στοιχεία λεξικολογικά, φωνητικά, μορφολογικά, συντακτικά κατέ­ληξαν στο συμπέρασμα ότι την ελληνική γλώσσα στο λεξικό αυτό αντιπροσωπεύει η ποντιακή διάλεκτος.

Ποιος Πόντιος, συνεχιστής της γόνιμης γραμματικής παράδο­σης του τόπου του, ανέλαβε το δυσβάσταχτο έργο της ανεύρεσης των αντιστοιχιών της γλώσσας του με την αραβική, την περσική και τη σερβική;

Αν η εισήγησή μου είχε κάποια φιλοδοξία, ήταν, μέσα από την προσωπικότητα ενός σημαντικού πνευματικού εργάτη από τον Πόντο, του γραμματικού Τυραννίω­να, να φανεί πόσο κατάλληλη αποδείχτηκε η ποντιακή γη για την καλλιέργεια των γραμμάτων.

Ηλίας Σπυρόπουλος
Εισήγηση στο Α' Παγκόσμιο Ποντιακό Συνέδριο 
Θεσσαλονικη 7-14 Ιουλη 1985