Τι χάθηκε στην Κωνσταντινούπολη το Σεπτέμβρη του 1955

«Οι Ρωμιοί που εγκατέλειψαν τα τελευταία πενήντα χρόνια την Ιστανμπούλ εξαιτίας των λαθών των τουρκι­κών και των ελληνικών κυβερνήσεων που, από τότε που η Ελλάδα και η Τουρκία έγιναν εθνικά κράτη, συμπεριφέρονταν στις μειονότητές τους σαν να ήταν όμηροι, είναι περισσότεροι από κείνους που την εγκατέλειψαν στα πε­νήντα χρόνια μετά το 1453» (Ορχάν Παμούκ)

Η νύχτα μεταξύ της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955, δικαίως oνομάστηκε «τουρκική Νύχτα των Κρυστάλλων», παραπέμποντας στα πογκρόμ των ναζί κατά των Εβραίων. Τούρκοι παρακρατικοί, οργανωμένοι από το Βαθύ Κρά­τος, προκάλεσαν βίαια επεισόδια κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης λεηλατώντας και πυρπολώντας ελλη­νικά καταστήματα, σπίτια, σχολεία και εκκλησίες.

Αφορ­μή έδωσε μια βομβιστική επίθεση στο πατρικό σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη, που αποδείχτηκε στην συνέχεια ότι ήταν σκηνοθετημένη από την τουρκική κυβέρνηση. Να σημειωθεί ότι το σπίτι αυτό, όπου υπο­τίθεται ότι είχε γεννηθεί ο Μουσταφά Κεμάλ πασάς, το είχε δωρίσει το 1938 ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς στο τουρκικό κράτος και είχε μετονομάσει την οδό Αποστό­λου Παύλου σε οδό Κεμάλ Ατατούρκ.

Τα «Σεπτεμβριανά» σηματοδότησαν την αρχή ενός ξεριζωμού για τον Ελληνισμό της Πόλης, παρόμοιο με αυτόν των Ελλήνων της Μικράς Ασίας το 1922. Στο βιβλίο του διαπρεπούς ελληνοαμερικανού βυζαντινολό­γου Σπύρου Βρυώνη «The Mechanism of catastrophe: The Turkish Pogrom of September 6-7, 1955 and the destruction of Greek Community of Istanbul» (Ο μη­χανισμός της καταστροφής: To τουρκικό πογκρόμ στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955 και η καταστροφή της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης) Greekworks.com, New York, 2005 αναδεικνύεται, με όλη την ισχύ των επίσημων εγγράφων, το σχέδιο της κεντρικής τουρκικής διοίκησης για πλήρη εξαφάνιση της ελληνικής κοινότητας που είχε παραμείνει στην Τουρκία.

Ο Ορχάν Παμούκ γράφει: «Οι καταστροφικοί τσέτες σε περιοχές όπως το Ορτάκιοϊ, το Μπαλουκλή, τα Ψωμαθειά, το Φανάρι όπου ζούσαν πολλοί Ρωμιοί, με βι­αιότητα που προκαλούσε φρίκη, έκαψαν και λεηλάτησαν μικρά φτωχικά ρωμαίικα μπακάλικα, γκρέμισαν μάντρες και μπήκαν σε σπίτια, βίασαν Ρωμιές και Αρμένισσες. Μπορεί κανείς να πει ότι φέρθηκαν το ίδιο ανελέητα με τους στρατιώτες που λεηλάτησαν την Ιστανμπούλ, όταν ο σουλτάνος Μωάμεθ ο Πορθητής μπήκε στην πόλη.

Αργότερα αποκαλύφθηκε ότι οι οργανωτές, τους οποίους στήριζε η κυβέρνηση, για να κινητοποιήσουν τους πλιατσικολόγους, που για δυο μέρες σκόρπισαν την

φρίκη στην πόλη και μετέτρεφαν την Ιστανμπούλ σε κόλαση χειρότερη κι από τους πιο κακούς εφιάλτες των χριστιανών και των Ευρωπαίων, τους είχαν πει ότι το πλιάτσικο είναι ελεύθερο.»

Σύμφωνα με τον γνωστό Τούρκο συγγραφέα Αζίζ Νεσίν, άνδρες και γυναίκες βιάστηκαν, πολλοί ιερείς αναγκάστηκαν να κάνουν περιτομή. Το πογκρόμ προ­κάλεσε τον θάνατο 16 Ελλήνων και τον τραυματισμό 32, τον θάνατο ενός Αρ­μένιου, τον βιασμό 12 Ελληνίδων, τον βιασμό αδιευκρίνιστου αριθμού ανδρών (εξαναγκάστηκαν να υποστούν περιτομή).

Προκάλεσε, επίσης, την καταστροφή 4.348 εμπορικών καταστημάτων, 110 ξενοδοχείων, 27 φαρμακείων, 23 σχολεί­ων, 21 εργοστασίων, 73 εκκλησιών και περίπου 1.000 κατοικιών, που ήταν όλα ελληνικής ιδιοκτησίας.

Όμως, τα γεγονότα του 1955 στην Κωνσταντινούπολη σημαίνουν πολύ πε­ρισσότερα πράγματα από τη γνωστή συμπεριφορά του ακραίου μιλιταριστικού τουρκικού εθνικισμού. Σημαίνουν την πλήρη καταστροφή της προοδευτικής αστικής παρουσίας στα κάποτε οθωμανικά εδάφη, πριν ο άνεμος του εθνικισμού σαρώσει τα πάντα στο πέρασμά του. Η αρχή της εναπομεινάσης ανθούσας ελλη­νικής κοινότητας της Πόλης έγινε με την βαρύτατη φορολόγιση των «γκιαούρη­δων» -με τον επαχθέστατο φόρο Βαρλίκ Βεργκισί- εν μέσω του β' παγκοσμίου πολέμου, ενώ η Ελλάδα βρισκόταν υπό τη τριπλή ναζιστική κατοχή.

Ολοκλήρωση της διαδικασίας

Τον Σεπτέμβριο του 1955 ολοκληρώθηκε η διαδικασία εθνικής εκκαθάρισης των χριστιανικών κοινοτήτων που είχε αποφασιστεί το Νοέμβριο του 1911 στο συνέδριο των Νεότουρκων εθνικιστών.

Ήταν ένας τρόπος αντιμετώπισης από την πλευρά της στρατιωτικής οθωμανικής γραφειοκρατίας των προοδευτικών αστι­κών στρωμάτων των υπόδουλων κοινοτήτων, των Ελλήνων της Ανατολής, των Αρμενίων και των Εβραίων.

Αυτό που είχε συμβεί τις προηγούμενες δεκαετίες και σταμάτησε με το γνωστό βίαιο τρόπο ο τουρκικός εθνικισμός, ήταν ότι οι πάλαι ποτέ απόκληροι κατάφεραν να ανεβούν στη θέση της οθωμανικής αστικής τάξης, όταν αναιρέθηκαν μετά τις μεταρρυθμίσεις του Χάτι Χουμαγιούν (1856), οι απαγορεύσεις που υπήρχαν εις βάρος των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων.

Η οικονομία στα χέρια των Ελλήνων

Μέσα σε μια εκπληκτική πορεία 60 ετών, οι Έλληνες θα ελέγξουν το μεγαλύ­τερο μέρος της τότε νέας οικονομίας και θα γίνουν οι βασικοί οικονομικοί συντε­λεστές στην Αυτοκρατορία. Όμως η γραφειοκρατία και ο στρατός θα ενοχληθούν από τις εξελίξεις αυτές και θα προσπαθήσουν να ακυρώσουν τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων. Τελικά θα αποφασίσουν να στερήσουν από τους "ραγιάδες", μέσα από τη θέσπιση κρατικών πολιτικών εθνικών εκκαθαρίσεων, την εξέλιξη αυτή!

Ακριβώς όπως αποφάσισαν και oι Ναζί 20 χρόνια αργότερα -για τους ίδιους τα­ξικούς λόγους- να εξοντώσουν τους Εβραίους. Οι Νεότουρκοι το πέτυχαν με μια πρωτοφανή γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής και των Αρμενίων.

Με συμβο­λικό σημείο της διαδικασίας εξόντωσης των προοδευτικών αστών (και μαζί με αυ­τούς και το σύνολο του ανεπιθύμητου πληθυσμού) από το τρομοκρατικό κράτος, τη σφαγή και την πυρπόληση της Σμύρνης το Σεπτέμβρη του 1922. Το τελικό χτύπημα όμως θα δοθεί 33 χρόνια αργότερα στην Κωνσταντινούπολη.

Οι οικονομικές δραστηριότητες των «ραγιάδων» πέρασαν, πλέον, στην αρ­μοδιότητα του στρατού και του τουρκικού κράτους, καθώς και μιας νεότευκτης τουρκικής αστικής τάξης η οποία αναπτύχθηκε κάτω από την προστατευτική ομπρέλα του τουρκικού στρατού.

 Βλάσης Αγτζίδης

Ιστορικός 

agtzidis@hol.gr