Η Σοφία Φραγκίδου,
σύζυγος του Κώστη, χήρα 91 ετών, είναι μια από τις σεβάσμιες εκείνες
γερόντισσες των αλησμόνητων πατρίδων, που αποτελεί η ίδια "ζώσα
ιστορία".
Με άφθαστη πνευματική καθαρότητα, γλαφυρή
διατύπωση σπινθηροβόλο βλέμμα και χαμογελαστό ύφος, είναι σε θέση να αφηγείται
ώρες ολόκληρες για θα ήθη και έθιμα του χωριού Τσαπίκ του Καρς, όπου γεννήθηκε
το 1900 και έζησε ως το 1920. Σήμερα κατοικεί στο Μελισσουργιό Κιλκίς.
Σε μια συνάντηση που είχα μαζί της στο
χωριό, όπου την επισκέφτηκα γι' αυτόν ακριβώς το σκοπό, δηλ. τη συγκέντρωση
πληροφοριών για τα ήθη και έθιμα του γάμου, μου αφηγήθηκε τα παρακάτω:
Προετοιμασίες του γάμου
Από την πρώτη μέρα
της εβδομάδας, που προηγείται του γάμου, γίνονται διάφορες προετοιμασίες, όπως
βάψιμο, καθαριότητα και τακτοποίηση των σπιτιών του γαμπρού και της νύφης, με
την πρόθυμη συμμετοχή στενών συγγενικών προσώπων.
Επίσης γίνεται η
αγορά τροφίμων, άρτου, κρέατος, λαχανικών, ποτών κ.λ.π., ο ορισμός του
μαγείρου, η εξεύρεση σκευών (δίλαβα για το μαγείρεμα και πιάτα, πηρουνομάχαιρα,
κουτάλια, ποτήρια κ.λ.π.).
Επίσης φροντίζουν
για την αγορά ή το ράψιμο των νυφικών της νεγάμ'σας (= νεόνυμφης) και του
καμισιού του νέγαμου (= νεόνυμφου).
Κατόπιν ορίζουν τον
παράνυφο ή παρανύφ'σα (αδελφό ή αδελφή ή ξάδελφο ή ξάδελφη) και φροντίζουν την
άδεια του γάμου.
Επίσης συμφωνούν τα
όργανα (τσαλγούια), τα οποία καλούσαν με ένα αρνί, τα κλαρίνα και το νταούλι
και με "έναν σαχάν χαλβάν" τον λυριτσήν. Ακολούθως ετοίμαζαν το
νεγαμοψώμ' για τον γαμπρό και το τσορέκι ή πίτα για τη νύφη.
Ακόμη πήγαιναν στο
"χατηρέπαρμαν", δηλ. επισκέπτονταν τυχόν πενθούντες συγγενείς ή
συγχωριανούς, ένας από το μέρος του γαμπρού και ένας από το μέρος της νύφης,
με ούζο και ζητούσαν "τρόπον τινά" την άδεια για το γάμο. Τους
κερνούσαν το ούζο και τους έλεγαν "αιωνία του η μνήμη" και αυτοί
απαντούσαν "καλορίζικοι και να σας ζήσουν".
Τέλος επισκέπτονταν
γείτονες ή συγχωριανούς με τους οποίους τύχαινε να είναι μαλωμένοι (τη
ταβισμέν' ς) και γινόταν το "παρούσεμαν", δηλ. η συμφιλίωση, ώστε να
μη νιώθουν άβολα και να συμμετάσχουν και αυτοί στο γάμο (σην χαράν).
Ακόμη στο Κάθεν το
Τσαπίκ είχαν τη συνήθεια πριν από το γάμο να στέλνουν σ' ένα ύψωμα δύο αγόρια
(14-16 χρονών), που είχαν βροντερή φωνή, για να αναγγείλουν το γεγονός και να
προσκαλέσουν τους συγγενείς και όλους τους συγχωριανούς. Αυτό γινόταν και στην
αρραβώνα ή βάπτιση.
 |
| Γάμος στην Τριανταφυλλιά |
Ο γάμος
Τόσο οι συγγενείς
του γαμπρού όσο και οι συγγενείς της νύφης ξυπνούσαν πολύ πρωί την παραμονή της
τελετής (το Σάββατο) για να φροντίσουν για τις τελευταίες προετοιμασίες (τραπέζια,
καρέκλες, πιάτα, ποτήρια κ.λ.π.).
Επίσης οι μάγειροι
αναλάμβαναν το έργο της παρασκευής φαγητών (συνήθως κρέας με πατάτες ή πιλάφι
ή φασολάδα κ.λ.π.).
Γινόταν ακόμη και
λούσιμο (λουσίον) το γαμπρού και της νύφης, το ξύρισμα του γαμπρού και το κάλεσμα
του κουμπάρου (το λάλεμαν). Ακόμη το πρωί του Σαββάτου πήγαιναν τα νυφικά στην
εκκλησία, για να τα ευλογήσει ο παπάς (ευχίαζεν ατά ο ποπάς).
Η στέψη (το
στεφάνωμαν) γινόταν συνήθως το πρωί της Κυριακής μετά την απόλυση της
εκκλησίας, συνήθως στην ενορία της νύφης. Για το νυφέπαρμαν ξεκινούσαν το πρωί
οι συγγενείς και φίλοι του γαμπρού μαζί με τον κουμπάρο σχηματίζοντας τον
γαμόστολον (ή ψικ' όπως τον έλεγαν στο Τσαπίκ του Καρς) και χορεύοντας το χορό
Τασ (τη Κιουρτσίας) οι στενοί συγγενείς και άλλους χορούς οι υπόλοιποι της
συνοδείας, έφταναν στο σπίτι της νύφης.
Στο δρόμο νεαροί
10-15 ετών τους παρενέβαλαν διάφορα εμπόδια, για να εισπράξουν φιλοδώρημα από
τον κουμπάρο. Όταν έφταναν στο σπίτι της νύφης τους καλωσόριζαν και τους
εύχονταν "καλορίζικοι και ευτυχισμένοι".
Ο γαμπρός φιλούσε το χέρι της πεθεράς και
έβαζε στο χέρι της 1, 2 ή 3 ρούβλια. Ένα από τα αδέλφια της νύφης κρατούσε το
πόδι του στο κατώφλι της πόρτας (σο κατωθύρ') και για να επιτρέψει την είσοδο
ζητούσε να του προσφέρουν ούζο.
Τη νύφη την έντυναν
τα συγκόρτσια της και τακτοποιούσαν το βέλο της κάνοντας από μπροστά σούφρες.
Όταν ο κουμπάρος
έμπαινε στο νυφικό δωμάτιο, για να την παραλάβει, τα συγκόρτσια της (οι
φιλενάδες) ζητούσαν εύρετρα, για να παραδώσουν το παπούτσι της, το οποίον είχαν
κρύψει προηγούμενα.
Ακολούθως οι γονείς
της νύφης σταύρωναν και έσπαζαν την πίττα στο κεφάλι της νύφης και το
νεγαμοψώμ' στο κεφάλι του γαμπρού και σκορπούσαν τα κομμάτια του στους νέους και όποιος
έπαιρνε το πρώτο κομμάτι (νέος ή νέα) φώναζε ότι έχει σειρά να παντρευτεί.
Μετά γινόταν με
συγκινήσεις και λυγμούς ο αποχαιρετισμός της νύφης από τους γονείς της και η
παράδοσή της στο γαμπρό (το έβγαλμαν τη νύφες) και η γαμήλια πομπή ξεκινούσε
για την εκκλησία (το ψικ').
Ακολουθούσε η
τελετή του στεφανώματος. Τα στέφανα ήσαν μεταλλικά και μετά την τελετή έμεναν
στην εκκλησία. Όταν η νύφη έμπαινε στο σπίτι του γαμπρού έσπαζε στην είσοδο
ένα πιάτο.
Πολλές φορές έχομε και σκόπιμες προκλήσεις
(καζούρες) από τη μεριά του γαμπρού προς τους συγγενείς της νύφης, αφού πια
σιγούρεψαν τη θέση τους (επέραμε το κορίτσ'ν εσουν, άλλο 'κι έχουμε την
ανάγκην εσουν).
Ύστερα έχουμε το
χάρισμαν. Από έναν βροντόφωνο (τελάλ’) γινόταν η εκφώνηση του ονόματος και του προσφερομένου δώρου π.χ.
"Ο τάδε χαρίζ' σον γαμπρόν και ση νύφεν... ένα χεροχάλκ', ο Θεόν να αξιών'
ατον και σα παιδί' ατ'" ή εάν κανείς δεν είχε αγόρι έλεγαν στη γυναίκα του
που χάριζε τη φράση "Η τάδε χαρίζ' έναν πουρνούζ' σα παραμόνιατς έναν
γοτσαγούρ".
Τέλος τα ξημερώματα
της Κυριακής υπήρχε το έθιμο οι συγγενείς της νύφης, χορεύοντας το κοτσαγγέλ',
να μαζεύουν από τα κοτέτσια των συγγενών του γαμπρού κότες, για να τις κάνουν
σούπα, την οποία έτρωγαν οι ξάγρυπνοι νέοι του χωριού, ώστε με ανανεωμένες
δυνάμεις να συνεχίσουν το γλέντι.
Μετά αποκαμάρωναν
τη νύφη, δηλ. την ξεσκέπαζαν και χόρευαν το θήμισμαν (θύμισμαν) 7 ζευγάρια από
πρώτο γάμο και ένας ανύπαντρος (το τιάκ) σε ρυθμό ομάλ', κρατώντας στα χέρια
λαμπάδες αναμμένες και τραγουδώντας "κόρη τίμα τον πεθερός ασόν κύρης καλλίον
κ.λ.π.". Οι οργανοπαίκτες έβρισκαν ευκαιρία να γονατίσουν στους
καλεσμένους εισπράττοντας φιλοδωρήματα.
Μετά απ' αυτό οι
περισσότεροι καλεσμένοι αποχωρούσαν και έμεναν μόνο οι στενοί συγγενείς του
γαμπρού και της νύφης. Αυτοί την αποχαιρετούσαν τελευταίοι δίνοντάς της
χρήματα, ενώ η πεθερά της έδινε ένα ζευγάρι κάλτσες.
Πρέπει ακόμα να
προσθέσουμε ότι την πρώτη βραδιά μετά το γάμο δεν έσμιγαν ο γαμπρός με τη
νύφη, αλλά γινόταν το ξενύχτισμα (μόναμαν) της νύφης μαζί με την παρανύφ'σαν.
 |
| Γάμος στην Τριανταφυλλιά |
Τα μετά τον γάμον
Δέκα με δεκαπέντε
μέρες μετά το γάμο η μάνα της νύφης μαζί με τους στενούς συγγενείς της έφερναν
την προίκα στο σπίτι ο γαμπρού με τα χέρια ή φορτωμένη πάνω σε αλογόκαρο
(φουργούν).
Οι συμπέθεροι
(γονείς του γαμπρού) τους καλωσόριζαν και τους παρέθεταν γεύμα.
Μετά το γεύμα αν η
νύφη είχε αδελφή ή αδελφό αυτός καθόταν πάνω στο σεντούκι που είχε τα προικιά
και για να το παραδώσει τους γονείς του γαμπρού έπρεπε η μάνα του να του δώσει
ένα πουκάμισο.
Κατόπιν η μάνα της
νύφης άνοιγε το σεντούκι, έβγαζε τα δώρα (πουκάμισα, κάλτσες, κασκόλ κ.λ.π.)
που τα είχε πάνω - πάνω μαζί με τα προικιά και τα πρόσφερνε στους συμπεθέρους
και στους στενούς συγγενείς.
Ακολούθως η νύφη
έπαιρνε ένα είδος κανάτας με χλιαρό νερό (το κουκούμ'), λεκάνη, σαπούνι,
κάλτσες και πετσέτα και έπλενε τα πόδια του πεθερού και της πεθεράς. Μετά τα
σκούπιζε με την πετσέτα και τους έντυνε με καθαρές κάλτσες. Τότε αυτοί έριχναν
μέσα στη λεκάνη κέρματα (ρούβλια ή καπίκια).
Το έθιμο αυτό
συνεχιζόταν και μετέπειτα και η νύφη ήταν υποχρεωμένη να πλένει κάθε βράδυ τα
πόδια του πεθερού και των αγοριών της πατριαρχικής οικογένειας, ιδίως των
παντρεμένων και να τους ετοιμάζει στεγνές κάλτσες.
Ακόμη όταν
επισκέπτονταν το σπίτι του πεθερού της συγγενείς ή γείτονες ή φιλοξενούμενοι η
νύφη στεκόταν όρθια κοντά στην πόρτα της κάμαρας, έτοιμη να εξυπηρετήσει τους
επισκέπτες. Επίσης από σεβασμό δε μιλούσε τον πεθερό της και συνεννοούνταν με
νεύματα (εκράτ' νεν το μαχ'). Υπήρχαν βέβαια και πλήθος άλλων εθίμων σχετικών
με το γάμο που η καταγραφή τους θα χρειαζόταν σελίδες πολλές.
Αυτά ήταν περιληπτικά τα έθιμα
του γάμου.Ευάγγελου Φραγκίδη
Φιλόλογος
