Δεν ήταν μόνον η Εκκλησία που προσέφερε άσυλο στους
καταδιωκομένους από τους Τούρκους Έλληνες. Και οι κοινότητες, ως ένας σπουδαίος
κοινωνικός θεσμός, που οι ρίζες του φτάνουν μέχρι την αρχαιότητα, στήριζαν όλες
τις προσπάθειες επιβίωσης των Ελλήνων στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς. Οι
κατακτητές, για δικούς τους φορολογικούς και άλλους λόγους, ανέχθηκαν την
ύπαρξη και λειτουργία των κοινοτήτων, γιατί τις χρησιμοποιούσαν ως βοηθητικό
όργανο για τη διοίκηση της χώρας.
 |
| Το παιδομάζωμα απο τους Οθωμανούς (Γκραβούρα του 17ου αι.) |
Και οι τρεις τοπικές εξουσίες στις κοινότητες
Οι κοινοτικοί άρχοντες αποτελούσαν τη νομοθετική,
εκτελεστική και δικαστική εξουσία του τόπου. Ο αριθμός των αρχόντων στην
ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά ποικίλλει κατά τόπους. Οι αποφάσεις τους, που
παίρνονταν με γνώμονα τα συμφέροντα του τόπου, είχαν γενική ισχύ και δεν
επιδέχονταν καμία άρνηση. Είχαν το μεγάλο πλεονέκτημα ότι παίρνονταν αμέσως,
χωρίς καθυστέρηση, για να αντιμετωπίζουν με ταχύτητα τις ανάγκες που
παρουσιάζονταν.
Οι εκλογές για την
ανάδειξη των κοινοτικών αρχόντων
Οι εκλογές των κοινοτικών αρχόντων, ήταν, κατά κανόνα,
ετήσιες και ελεύθερες, αυτό όμως δεν εμπόδιζε την εκλογή ατόμων που κατάγονταν
από οικογένειες οικονομικά ευκατάστατες και με παράδοση στα αξιώματα.
Η εκλογή των αρχόντων - δημογερόντων (τους έλεγαν
δημογέροντες, γιατί, στην πλειοψηφία τους, ήταν ενήλικες) γινόταν κάθε χρόνο
στις 23 Απριλίου την ημέρα της γιορτή του Αγίου Γεωργίου ή στις 26 Οκτωβρίου,
την ημέρα του Αγίου Δημητρίου. Την ημέρα εκείνη σε κοινή συγκέντρωση στην αυλή
της εκκλησίας ή του σχολείου, παρουσία του επισκόπου ή του ιερέα, γινόταν δια
βοής η εκλογή των αρχόντων, πάντα για ένα έτος.
Ο καθηγητής Βασίλης Σφυρόερας υποστηρίζει ότι οι
εκλογές γίνονταν τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο, επειδή από το Μάρτιο άρχιζε το
τουρκικό φορολογικό έτος, συγκεκριμένα την 1η Μαρτίου. Πριν από τις εκλογές
διεξαγόταν προεκλογικός αγώνας, πολλές φορές με πολύ πάθος.
Κάποιες φορές παρατηρούνταν και βίαια επεισόδια. Με
ελάχιστες εξαιρέσεις, στη συντριπτική πλειοψηφία των κοινοτήτων, ο κλήρος
αναμειγνυόταν ενεργά στις εκλογές. Οι αρχιερείς υποδείκνυαν τα κατάλληλα
πρόσωπα για τη θέση του δημογέροντα, και σε μερικές περιπτώσεις εκλέγονταν οι
ίδιοι.
Φοροεισπράκτορες -
διαχειριστές των κοινοτήτων
Κύριο έργο τους ήταν να κατανέμουν τους
επιβαλλόμενους, από τους Τούρκους φόρους, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση
των οικογενειών. Στα καθήκοντα των αρχόντων συμπεριλαμβάνονταν η διαχείριση της
κοινοτικής περιουσίας, η εκμετάλλευση μικρών κλήρων γης, η ενοικίαση κοινοτικών
κτιρίων, μαγαζιών, κοινοτικών άλευρόμυλων κ. ά..
Δέχονταν δωρεές και δανείζονταν για την εκτέλεση έργων
κοινής ωφελείας. Η μορφή των κοινοτικών αρχών των ελληνικών πόλεων, που
βρίσκονταν υπό τουρκική κυριαρχία, δεν ήταν όμοια, αλλά παρουσίαζε διαφορές από
τόπο σε τόπο.
Οι ιδιαιτερότητες αυτές δεν οφείλονταν μόνον στη διαφορετική κατά
τόπους εξέλιξη των κοινοτήτων, ανάλογα με τις αντικειμενικές συνθήκες του
περιβάλλοντος, αλλά και στα διαφορετικά στοιχεία που έφερνε μαζί της κάθε
κοινότητα από το παρελθόν, όπως ήταν ο χρόνος κατάκτησης της από τους
Οθωμανούς, αν υποτάχθηκαν χωρίς αντίσταση, οπότε είχαν ευνοϊκότερη μεταχείριση,
κ. τ. λ. Η οθωμανική κατάκτηση δεν έγινε ταυτόχρονα, αλλά σταδιακά, σε μια
μακρά περίοδο, από τον 15ο αιώνα μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα.
Διαφορετικές μορφές
κοινοτικού συστήματος
Αλλά και η μορφή του κοινοτικού συστήματος και ο
βαθμός αυτονομίας μιας περιοχής εξαρτιόταν και από άλλους παράγοντες, όπως: η
γεωγραφική θέση, η πληθυσμιακή εικόνα και η οικονομική ανάπτυξη της.. Υπήρξαν
περιοχές, που η οικονομική τους ανάπτυξη οδήγησε στην εξέλιξη της τοπικής
αυτοδιοίκησης στη μορφή του ομοσπονδιακού συστήματος, όπως π.χ. στα
Ζαγοροχώρια, στην Ήπειρο και στα μαντεμοχώρια του Πόντου και της Μακεδονίας.
Επομένως θα πρέπει να αντιλαμβάνεται κανείς την
τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, διοικούμενη με ένα σύστημα πολύμορφο, που διέφερε από
τόπο σε τόπο. Οι Οθωμανοί κατακτητές παραχώρησαν «στους λαούς των ιερών
βιβλίων», δηλαδή στους χριστιανούς και στους εβραίους το δικαίωμα περιορισμένης
και ελεγχόμενης αυτοδιοίκησης.
Η κοινότητα κατά την τουρκοκρατία αποτελούσε ένα
συλλογικό όργανο και όχι νομικό πρόσωπο, αναγνωρισμένο επίσημα από την
οθωμανική διοίκηση. Γιαυτό και στις συναλλαγές τους οι τουρκικές αρχές
απευθύνονται ονομαστικά σε συγκεκριμένα πρόσωπα και όχι σε κάποιο φορέα δηλαδή
την ελληνική κοινότητα.
Κοτσάμπασης ίσον θρασύς
και βάναυσος
Πολλοί ήταν οι άρχοντες, που εκμεταλλεύονταν τη θέση
τους, για να επιβαρύνουν άδικα τους φτωχούς συγχωριανούς τους, κατά την
κατανομή των φόρων και, γενικά, να τους αδικήσουν, τόσο που η λέξη κοτζαμπάσης
(=άρχοντας) σήμαινε τον θρασύ και τον βάναυσο.
Οι κοινοτικοί άρχοντες και οι ανώτεροι κληρικοί
αποτελούσαν τα στελέχη της τοπικής αυτοδιοίκησης, κατά τους χρόνους της
φραγκοκρατίας και αργότερα, της τουρκοκρατίας. Οι άρχοντες ήταν και δικαστές.
Σε αυτούς προτιμούσαν να προσφύγουν οι Έλληνες για να λύσουν τις διαφορές τους
παρά στα κανονικά τουρκικά δικαστήρια. Πίστευαν ότι από τους Τούρκους δικαστές
δεν επρόκειτο να βρουν το δίκαιο τους.
Παναγιωτης Παπαδόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας
