Οι Πόντιοι και οι γλώσσες που μιλούν

Ο  πολιτικός και συγγραφέας Κωνσταντίνος Ν. Παπαμιχαλόπουλος, που επισκέφθηκε τον Πό­ντο, γράφει στο βιβλίο του «Περιήγησις εις τον Πόντον», Αθήνα 1903, για τους Πόντιους και τις γλώσσες που μιλούσαν (το κείμενο αποδίδεται στη σύγχρονη νεοελληνική):

Οι Τούρκοι (σ. σ. εννοεί τους μουσουλμάνους Έλληνες) της περιφέρειας του ποταμού Όφη, λίγο πιο πέρα από την Τραπεζούντα, μιλούν στα σπίτια τους μόνον ελληνικά. Τα μιλούν καθαρότερα από όλους τους κατοίκους της περιοχής Τραπεζούντας. Μαζί με αυτούς, είναι και οι κάτοικοι της Τόνγιας - της αρχαίας Θοανίας - που μιλούν ελληνικά μέσα στα σπίτια τους. Οφλήδες και Τoνγιαλήδες αρνήθηκαν τον χριστιανισμό και έγιναν μουσουλ­μάνοι γύρω στο 1685 -1690.

Η σωστή καθαρεύουσα των Οφλήδων

Οι ήπιοι Οφλήδες είναι φιλομαθέστατοι και μορ­φωμένοι. Γιαυτό οι Τούρκοι κάνουν δασκάλους και ιερείς από αυτούς. Οι Οφλήδες διατηρούν τα ήθη και έθιμα τους και τα ελληνικά ονόματα των χωριών τους.

 Χαρακτηριστικότατο της αντοχής της ελληνικής γλώσσας σε αυτούς τους ανθρώπους επί περισσότερα από διακόσια χρόνια, είναι και το παρακάτω γεγονός, που συνέβη πολύ πρόσφατα (1901): Δυο μωαμεθανοί κάτοικοι του Όφη, στενοί συγγενείς βαριά ασθενή, που ήταν στο σπίτι του, πήγαν στην Τραπεζούντα να συμβουλευτούν για­τρό και να ζητήσουν οδηγίες και φάρμακα. 

Ο για­τρός, αφού άκουσε τα συμπτώματα της ασθένειας, τους είπε ότι εφόσον του τα είπαν με ακρίβεια, ο ασθενής δεν πρέπει πλέον να ζει. Η συνομιλία με τον γιατρό, εννοείται ότι γινόταν στην ελληνική. «Ζει ου ζει, δος μοι βότανον!» (Ζει δεν ζει, δος μου φάρμακο), είπε ο Οφλής στον γιατρό. Τόσο καθαρεύουσα είναι μερικές φορές η διάλεκτος της Τραπεζούντας στο στόμα και των ίδιων των Τούρκων (εννοεί πάντα μουσουλμάνων).

Οι περίεργοι τουρκόφωνοι της Πάφρας

Από αυτό το μίγμα των λαών του Πόντου είναι περίεργοι οι τουρκόφωνοι ορθόδοξοι χριστιανοί και άλλων περιοχών, κυρίως, όμως, της Πάφρας, της περιοχής που βρίσκεται κοντά στις εκβολές του Άλυ ποταμού, και εκείνοι που κατοικούν βα­θύτερα, στις περιοχές Σεβάστειας και Άγκυρας, μέχρι την Καισαρεία. Αλλά για τους κατοίκους της Πάφρας, τουλάχιστον, αναφέρομαι σε άλλο σημείο, όταν περιγράφω την επιστροφή μου στην πατρίδα, παραπλέοντας τη χώρα τους.

Η πολυθρύλητη τραπεζουντιακή διάλεκτος

 Ποια είναι, ωστόσο, αυτή η πολυθρύλητη τραπεζουντιακή ή γενικότερα ποντιακή ή λαζική δι­άλεκτος; (σ. σ. Ο Παπαμιχαλόπουλος συγχέει τη λαζική γλώσσα, συγγενική της γεωργιανής, με την ποντιακή). Η διάλεκτος αυτή απέχει πολύ από τον χαρακτηρισμό που της δόθηκε ως μίγμα ελληνι­κών, τουρκικών, περσικών και μερικών βαρβαρι­κών λέξεων. 

Αντιθέτως, πρόκειται για μια γνήσια διάλεκτο του μεγάλου και κύριου κορμού της ελ­ληνικής γλώσσας, πολύ πιο γνήσια από άλλες τοπι­κές διαλέκτους της. Διαφέρει, επίσης, ως διάλεκτος από τη σημερινή καθαρεύουσα (σ. σ. του 1900) λιγότερο από όσο διέφερε η δωρική από την ιωνική κατά την αρχαιότητα. 

Να μην ξεχνάμε, ωστόσο, ότι πρέπει να κρίνουμε την ποντιακή πάντα ως διάλεκτο. Και ως διάλεκτος έχει δική της προφορά μερικών γραμμάτων, όπως π. χ. του η (ήτα), που προφέρεται ως μακρό ε (έψιλον), του γ (γάμα), που προφέρεται ελαφρώς και ως ι (γιώτα), του υ (ύψιλον), που προφέρεται ως ιου, και, τέλος, του χ (χι), που προφέρεται ως χ πριν από τα α, ο και ω, και πριν από τα άλλα φωνήεντα ως δασύ (παχύ) σ (σίγμα), {σ. σ. Ο Παπαμιχαλόπουλος δεν αναφέρει τίποτε για την σε ορισμένες περιπτώσεις προφορά του σ (σίγμα), του α (άλφα), του ο (όμικρον) και του ψ (ψι)}. Για ορισμένες περιπτώσεις, η ποντιακή έχει ως διάλεκτος τη δική της γραμματική.

 Ομηρικές λέξεις στο πλούσιο λεξιλόγιο της ποντιακής

Αυτή η διάλεκτος, όμως, μπορεί να καυχηθεί ότι μεγάλο μέρος του πλούσιου λεξιλογίου της προ­έρχεται από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου και αντλεί από πεζογράφους τόσα όσα καμία άλλη από τις γνωστές διαλέκτους άλλων χω­ρών. Δικαίως, επομένως, πολλές, πάρα πολλές από τις λέξεις της ποντιακής διαλέκτου μπορούν να αξιώσουν την κατευθείαν εγγραφή τους στο μέγα λεξικό της ελληνικής γλώσσας.

Δεν μπορούν να την εξευτελίσουν οι φιλολογούντες Έλληνες

Και στη διάλεκτο αυτή συνέβη ό,τι και στην ελ­ληνική γλώσσα γενικότερα, όπου η επιμιξία ήταν πολύ μικρότερη ή και εντελώς μηδαμινή. Ήταν επόμενο αυτό για μια ζωντανή διάλεκτο που ζει και υπάρχει στο ακρότατο αυτό βορειοανατολικό άκρο της μεγάλης οθωμανικής αυτοκρατορίας, στα σύνορα της Ρωσίας, στο μεταίχμιο μεταξύ της Ευρώπης και της Ασίας, και, μάλιστα, ανάμεσα σε τόσες ξένες και αλλόγλωσσες και αλλόθρησκες φυ­λές. Εισχώρησαν και στην ποντιακή διάλεκτο η παραφθορά και η διαφθορά.«Εν τούτοις, ως διάλεκτος δεν εξηυτελίσθη εις όν βαθμόν επιθυμούσι και προσπαθούσιν από σχεδίου να εξευτελίσωσι και δη και να στρεβλώσωσιν αυτήν την ελληνικήν γλώσσάν τίνες των εν αυτή τη Ελλάδι ζώντων και φιλολογούντων!».

0 Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος (Μολάοι Λακω­νίας 1852 - Αθήνα 1923) υπήρξε πολιτικός και συγ­γραφέας πολλών ιστορικών έργων.