Τον 11ο αιώνα στον Πόντο συνέβηκε μια ανταρσία από τους δούκες του θέματος Χαλδίας, τους Γαβράδες, εναντίον του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, που συντάραξε το Βυζάντιο. Οι Γαβράδες κατάγονταν από την Άτρα της Αργυρούπολης (Άνω Χαλδία), απέκτησαν μεγάλη γεωοικονομική και στρατιωτική δύναμη, κυριάρχησαν στο θέμα της Χαλδίας και είχαν την τάση να ανεξαρτητοποιηθούν από την κεντρική βυζαντινή εξουσία.
Σιγά σιγά μάλιστα, άρχισαν να ονομάζουν τους εαυτούς τους άρχοντες και ηγεμόνες της Τραπεζούντας, ενώ την επαρχία τους, τη Χαλδία, την είπαν «Χώραν Τραπεζουσίαν».
 |
| Βυζαντινα τειχη της Τραπεζουντας |
Οι διάφορες στάσεις τους, που διαδεχόταν η μία την άλλη, άλλοτε επικρατούσαν κι άλλοτε συντρίβονταν, ανάλογα με τη δύναμη ή την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας της Κωνσταντινούπολης και ανάλογα με το κύρος των αυτοκρατόρων της. Στη χαλάρωση των δεσμών του Πόντου με το βυζαντινό κέντρο συντέλεσε και η κρίσιμη μάχη στο Μαντζικέρτ της Αρμενίας, βόρεια της λίμνης Βαν, όπου τα αυτοκρατορικά στρατεύματα νικήθηκαν από τους Σελτζούκους Τούρκους, και ο ίδιος ο ηγέτης του βυζαντινού στρατού, ο Ρωμανός ο Διογένης, πιάστηκε αιχμάλωτος.
Η μάχη αυτή που έγινε 1071, σήμανε εξάλλου και την εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρασία, καθώς και την ίδρυση του σουλτανάτου του Ικονίου, που απλώθηκε αργότερα, σιγά σιγά, από την κεντρική Μικρασία ως τη Μαύρη Θάλασσα, βόρεια, και από τις ακτές της Μεσογείου, νότια, ως την Προποντίδα και το Βόσπορο, δυτικά, έτσι που διακόπηκε τελικά κάθε επικοινωνία ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τις ασιατικές επαρχίες.
Τρία χρόνια αργότερα από τη μάχη το Μαντζικέρτ, δηλαδή το 1074, έπεσε και η πρωτεύουσα του θέματος της Χαλδίας στα χέρι των Σελτζούκων Τούρκων, όπως γράφει τουλάχιστον η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα της, ενώ ο Fallmerayer, στηριγμένος στο χρονογράφο του 1300 Haithon, συγγενή του βασιλιά της Αρμενίας, πιστεύει ότι έπεσαν μόνο τα προάστια της Τραπεζούντας και όχι η ακρόπολη της.
Όπως και να 'ναι, η Τραπεζούντα έμεινε στον έλεγχο των Σελτζούκων για πολύ λίγο καιρό, γιατί την απελευθέρωσε ο «βλαστός της Άτρας» και δούκας της Χαλδίας Θεόδωρος Γαβράς, που ήταν ένας από τους πιο διάσημους στρατηγούς του βυζαντινού κράτους.
Ο τελευταίος, με τη βοήθεια των ντόπιων ποντιακών στρατιωτικών ταγμάτων, και χωρίς ενίσχυση από την Κωνσταντινούπολη, αφού έδιωξε τους Σελτζούκους από την Τραπεζούντα, απέσπασε με αγώνες και δύο άλλα φρούρια του Πόντου, την Πάιπερτ (Παϊπούρτη, Μπαϊπούρτ) και την Κολωνία (Γκιολέχισαρ) και τα προσάρτησε στο θέμα του. Ο ίδιος ο Θεόδωρος Γαβράς, λίγο αργότερα, απέκρουσε με επιτυχία και τις επιδρομές του βασιλιά της Γεωργίας Δαβίδ, που ανέβηκε στο θρόνο της Τιφλίδας το 1089 και έκανε επιδρομές ως την Τραπεζούντα.
Από τα χρόνια τούτα ο Θεόδωρος Γαβράς άρχισε να κυβερνάει το θέμα της Χαλδίας σαν ανεξάρτητος πια από το Βυζάντιο ηγεμόνας, το οποίο η κεντρική εξουσία δεν μπορούσε υποτάξει. Σ' αυτό συντελούσαν πολλά πράγματα, όπως η οχυρή θέση της Τραπεζούντας, η μαχητικότητα και η αδάμαστη ψυχή των ορεινών κατοίκων του θέματος, η αδυναμία της αυτοκρατορικής αυλής να επιβληθεί σ' αυτό, η εγκατάλειψη του πληθυσμού στην τύχη του τις δικές του δυνάμεις, καθώς και η προσωπική αξία και το ηρωικό θάρρος του ίδιου Θεόδωρου Γαβρά.
Ωστόσο, ο τελευταίος, το 1098, καθώς πολεμούσε εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων για να επεκτείνει τα σύνορα του θέματος Χαλδίας, πιάστηκε αιχμάλωτος, οδηγήθηκε στη Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ) και εκεί βρήκε μαρτυρικό θάνατο.
Μετά το γεγονός αυτό, η Τραπεζούντα αποδόθηκε πάλι στο Βυζάντιο. Την προσάρτησε στην αυτοκρατορία, στις αρχές του 12ου αιώνα, ο Δαβατηνός, τοποτηρητής του αυτοκράτορα στην Ηράκλεια του Πόντου και την Παφλαγονία, αποκτώντας έτσι και τον τίτλο του δούκα του θέματος Χαλδίας.
Το Δαβατηνό διαδέχτηκε στη θέση του το 1104 ο Γρηγόριος Ταρωνίτης. Αλλά, κατά παράδοξο τρόπο και για άγνωστο λόγο, ο πρώτος και ο δεύτερος από τους διαδόχους του Θεόδωρου Γαβρά, επιχείρησαν κι αυτοί να ανεξαρτητοποιήσουν την Τραπεζούντα και το θέμα της Χαλδίας με αποδέσμευσή τους από το κράτος του Βυζαντίου.
Δεκαεφτά χρόνια μετά το θάνατο του Θεόδωρου Γαβρά, δηλαδή το 1115, ένας άλλος γόνος των Γαβράδων, ο Κωνσταντίνος, ανεψιός του πρώτου, έγινε δούκας της Τραπεζούντας και του θέματος Χαλδίας.
Ο Κωνσταντίνος ήταν εξίσου διάσημος και γενναίος με το θείο του. Πριν γίνει δούκας, ήταν στρατηγός και φρούραρχος της Φιλαδέλφειας, κατά τα έτη 1112-1113, και διοικητής του αριστερού κέρατος του βυζαντινού στρατού στη μάχη του Φιλομηλίου το 1115.
Στασίασε, λοιπόν, κι αυτός κατά του Βυζαντίου το 1126, κηρύσσοντας την Τραπεζούντα ανεξάρτητη. Η ανταρσία τούτη κράτησε ως το 1140, δηλαδή 14 ολόκληρα χρόνια, όπως αναφέρει και ο ποιητής Θεόδωρος Πτωχοπρόδρομος στη μονωδία του προς τιμήν του φίλου του μητροπολίτη Τραπεζούντας Στέφανου Σκυλίτζη.
Ο ίδιος ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιωάννης Κομνηνός, το 1139, κατά την εκστρατεία του εναντίον των Τούρκων με σκοπό την απελευθέρωση του «Αρμενικού» θέματος, στράφηκε και προς τον Πόντο για να υποτάξει τον Κωνσταντίνο Γαβρά.
Η προσπάθειά του απέτυχε και γυρίζοντας στην Κωνσταντινούπολη, το 1140, έστειλε πιο ισχυρά στρατεύματα εναντίον του θέματος της Χαλδίας. Η Τραπεζούντα κυριεύτηκε την ίδια χρονιά και ο αντάρτης δούκας έφυγε μακριά της.
Από τότε η πρωτεύουσα και ο Πόντος παρέμειναν κάτω από την εξουσία του Βυζαντίου, ώσπου οι Σταυροφόροι, στα 1204, κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, οπότε το θέμα Χαλδίας ανεξαρτητοποιήθηκε οριστικά με την ίδρυση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
Αντίθετα από ότι έγινε με τον Κωνσταντίνο Γαβρά, ο Θεόδωρος Γαβράς τιμήθηκε και καθαγιάσθηκε. Στην ενορία του Αγίου Βασιλείου της Τραπεζούντας σώζονταν ως τα τελευταία χρόνια τα ερείπια της μονής και της εκκλησίας που ήταν αφιερωμένες στον «Άγιο Θεόδωρο Γαβρά», το «βλαστό της Άτρας», τον περίφημο στρατηγό του Βυζαντίου που, ύστερα από πολλές ένδοξες νίκες εναντίον των Σελτζούκων, όπως είδαμε, αιχμαλωτίστηκε και μαρτύρησε στη Θεοδοσιούπολη. Θεωρήθηκε ότι μαρτύρησε για την πίστη του Χρίστου εναντίον των «απίστων» μουσουλμάνων Τούρκων και έτσι αναγορεύτηκε σε μάρτυρα του Χριστιανισμού.
Τον 14ο μάλιστα αιώνα συντάχθηκε και ειδική «ακολουθία» και συναξάριο τα οποία ανακάλυψε στην Τραπεζούντα ο Παπαδόπουλος Κεραμεύς σε ένα χειρόγραφο. Εκεί σημειώνεται και ότι «Εν μηνί Οκτωβρίω βα', αυτού μνήμην επιτελούμεν του αγίου ενδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου του Γαβρά του εν Τραπεζούντι».
Το ναό και το μοναστήρι προς τιμήν του Θεόδωρου Γαβρά, τα έχτισε ο ανεψιός του Κωνσταντίνος Γαβράς, αφού μετακόμισε τα λείψανα του θείου του από τον τόπο του μαρτυρίου του, τη Θεοδοσιούπολη, στην Τραπεζούντα στα χρόνια που κυβερνούσε την πόλη, δηλαδή από το 1115 έως το 1140.
Η μετακομιδή έγινε με λαμπρές τελετές, με μεγαλόπρεπες πομπές και με συμμετοχή μεγάλου πλήθους των κατοίκων της περιοχής του θέματος.
Χρηστος Σαμουηλιδης
"Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου