ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ

Η μάχη του Μαντζικέρτ έλαβε χώρα στις 26 Αυγούστου 1071, κοντά στην ομώνυμη αρμενιική πόλη (σημ. Malazgirt της Τουρκίας), μεταξύ του βυζαντινού στρατού υπό τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ” Διογένη, και των Σελτζούκων Τούρκων του σουλτάνου Αλπ Αρσλάν.

Η προέλευση

Οι Τούρκοι πρωτοεμφανίζονται στην ιστορία ως φυλετική πολεμική ομάδα στις αρχές του 5ου μ.Χ. αι. στις στέπες της Σιβηρίας, λίγο μετά την αποχώρηση των Ούννων και τη δημι­ουργία της μεγάλης Αυτοκρατορίας των Ιουάν-Ιουάν. Έτσι, στα 402 μ.Χ. οι Ιουάν-Ιουάν υποτάσσουν μια πρωτοτουρκική φυλε­τική πολεμική ομάδα που έχει το όνομα Κάο-τσ' ο.

Η πολεμική αυτή ομάδα ζούσε νομαδικά στην κοιλάδα του ποταμού Σελένκα. Οι Ιουάν-Ιουάν κατέλαβαν και όλο το χώρο των ορέων Αλτάι. Η δημιουργία της αχανούς αυτής αυτοκρατορίας προκά­λεσε μια σειρά αναστατώσεων που επηρέασαν την ιστορική πορεία τόσο στην Ανατολή (Κίνα) όσο και στη Δύση (μέση και δυτική Ασία).

 Μερικές από τις αλταϊκές πολεμικές ομάδες, αφού πολέμησαν εναντίον των Ιουάν-Ιουάν και ηττήθηκαν, εγκατέλειψαν τη χώρα τους και πέρασαν στις στέπες γύρω από τη λίμνη Αράλη, δηλαδή στην περιοχή των Ούννων, οι οποίοι την είχαν τότε εγκαταλείψει. Σταμάτησαν στην περιοχή της Υπερωξιανής (πέρα από τον ποταμό Ώξο) κατά τα τέλη του 4ου και αρχές του 5ου μ.Χ. αι.

 Σ' αυτές τις αλταϊκές πολεμικές ομά­δες οι Βυζαντινοί έδωσαν το όνομα Εφθαλίτες ή Λευκοί Ούν­νοι. Το 425 οι Εφθαλίτες νίκησαν τους Κουσάν, κατέλαβαν την Καμπούλ και τη Βακτριανή και έγιναν τρομερή δύναμη της επο­χής τους.

Το 470 κατέλαβαν το Παντζάμπ των Ινδιών και κατα­τρόπωσαν το στρατό των Σασσανιδών της Περσίας.Τη στιγμή που οι Ιουάν-Ιουάν εγκαθιδρύουν την απέραντη αυτοκρατορία τους στις στέπες, άλλες πρωτοτουρκικές πολεμι­κές ομάδες κινούνται προς τη βόρεια Κίνα, όπου δημιουργούν μια δική τους αυτοκρατορία γνωστή με το όνομα Το-πά Βέι, που διατηρείται από το 386 ως το 534.

Οι Το-πά συγκρότησαν τρομερό στρατό. Η αυτοκρατορική φρουρά υπολογίζεται στους 150.000 άντρες, ενώ οι φρουρές των συνόρων έφθαναν περίπου τους 300.000 άντρες. Στις μάχες, όπως υπολογίζεται, έριχναν κατά κανόνα πάνω από 100.000 άντρες και στις επιδρομές 10.000 ως 50.000.

Οι πρωτοτουρκικές πολεμικές ομάδες που υποτάχτηκαν στους Ιουάν-Ιουάν μπερδεύτηκαν με μογγολικές ή και τουγκουζικές ομάδες έτσι που δεν μπορούμε πια να μιλάμε για καθαρά τουρκικές ομάδες.

Η αυτοκρατορία των Το-πά εδραίωσε τη θέση της στη βόρεια Κίνα και εξασφάλισε τον έλεγχο του εμπορικού δρόμου από την Κίνα στη Δύση, του περίφημου «δρόμου του μεταξιού», με μια σειρά υποτελείς ηγεμονίσκους. Ο εμπορικός αυτός δρόμος έδινε τεράστια πλούτη στην αυτοκρατορία, αλλά απαιτούσε και τερά­στιες δαπάνες για την εξασφάλισή του.

Από τους Το-πά ο εμπορικός αυτός δρόμος του 5ου αι. περ­νούσε στις χώρες που ελέγχανε οι Εφθαλίτες ή Λευκοί Ούννοι. Και σ' αυτούς επίσης εξασφάλιζε τεράστια πλούτη.

Οι Το-πά αλλά και οι Εφθαλίτες, για να εξασφαλίσουν τον εμπορικό δρόμο του μεταξιού, που ξεκινούσε από την Κίνα και έφθανε στη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, αγωνίστηκαν σκλη­ρά εναντίον των Ιουάν-Ιουάν.

 Το 429 οι Ιουάν-Ιουάν ηττήθηκαν και η αυτοκρατορία τους διαλύθηκε. Μερικές απόπειρες εξέγερ­σης (443, 449 και 458) πνίγηκαν στο αίμα. Αργότερα (520-525) στις περιοχές της παλιάς αυτοκρατορίας των Ιουάν-Ιουάν ξέσπα­σαν νέες εξεγέρσεις, που δεν αποσκοπούσαν όμως στην παλινόρ­θωση της αυτοκρατορίας των Ιουάν-Ιουάν. Ήταν εξεγέρσεις κατά της αυτοκρατορίας των Το-πά.

Σ' αυτές τις εξεγέρσεις δυνάμωσε και επιβλήθηκε η πολεμική ομάδα που παλιότερα είχε υποταχτεί στους Ιουάν-Ιουάν και την οποία οι Κινέζοι ονόμαζαν Του-κίουε. Η ομάδα απέκτησε την ανεξαρτησία της και δημιούργησε αυτόνο­μο κράτος. Το 552 ο αρχηγός των Του-κίουε, Μπουμίν, συνέτριψε τους Ιουάν-Ιουάν, που από τότε εξαφανίστηκαν από το ιστορικό προσκήνιο.

Οι Του-κίουε κατέλαβαν και την πρωτεύουσα των αντιπάλων τους, όπου εγκαταστάθηκαν οι ίδιοι. Την ίδια χρονιά όμως πέθανε ο Μπουμίν και η απέραντη αυτοκρατορία του χωρί­στηκε στα δύο. Ο πρωτότοκος γιος του, Μου-Χάν, πήρε τον τίτλο του χαγκάνου και κράτησε το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατο­ρίας. Ο νεότερος αδελφός του, Ιστεμί, πήρε τον τίτλο γιαμπγού, που σημαίνει ηγεμόνας, και κράτησε το δυτικό τμήμα της αυτο­κρατορίας.

Με κατακτητικούς πολέμους επέκτεινε τα όριά της προς τα δυτικά και πέρα από τα όρια της σημερινής Τζουγκαρίας. Οι δυο αυτοκρατορίες των Του-κίουε κάλυπταν όλο το μήκος του περίφημου εμπορικού δρόμου του μεταξιού, που έδινε τόσο μεγά­λα κέρδη. Μέσα σε μισό αιώνα (552-603) κατέκτησαν όλα τα εδάφη-κλειδιά και υπέταξαν όλους τους βάρβαρους αυτών των περιοχών. Λίγο πριν το μόνο που ήταν γνωστό για τους Του-κίουε ήταν πως ήσαν οι πιο καλοί τεχνίτες της Κεντρικής Ασίας και ότι απ' αυτούς προέρχονταν οι μεταλλουργοί των Ιουάν-Ιουάν.

Το γεγονός αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι Του-κίουε δεν πρέπει να ήσαν νομάδες, αλλά έμποροι και τεχνίτες.

Ο εμπορικός δρόμος του μεταξιού κατέληγε στο κράτος των Σασσανιδών της Περσίας. Εκείνοι αγόραζαν και μεταπουλούσαν το μετάξι στη Μεσόγειο. Οι Του-κίουε προσπάθησαν να αρπάξουν και την αγορά των Σασσανιδών, αλλά απέτυχαν. Οι Βυζαντινοί, που ενδιαφέρονταν πολύ για το μετάξι της Κίνας - ένα από τα πιο πολύτιμα εμπορεύματα εκείνης της εποχής, το οποίο δεν μπορούσαν να εμπορευθούν λόγω των πολέμων με τους Πέρσες της δυναστείας των Σασσανιδών - έστειλαν πρε­σβεία στους Του-κίουε.

Οι δυο αυτοκρατορίες αντάλλαξαν πρε­σβευτές και σύναψαν στενές σχέσεις. Υπέγραψαν μάλιστα και συμμαχία κατά της Περσίας. Τότε ο εμπορικός δρόμος του μεταξιού, που από την Μπουχάρα κατέβαινε στην Περσία, άλλαξε πορεία. Προχώρησε προς τα βόρεια της Κασπίας και κατέληξε στη Μαύρη Θάλασσα, που ήταν τότε θάλασσα βυζα­ντινή. 

Οι Βυζαντινοί με ενδιάμεσους τους Του-κίουε συνήψαν σχέσεις με την Κίνα. Στα κείμενα των Βυζαντινών το όνομα Του-κίουε μεταγράφεται Τούρκοι. Και το όνομα αυτό δίνεται αποκλειστικά στο δυτικό κλάδο των Του-κίουε.

Μετά την άνοδο στο θρόνο του Ταρντού (575-603) διακόπη­καν οι σχέσεις με τους ανατολικούς Του-κίουε. Ο Ταρντού απο­κατέστησε απευθείας επαφή με τους Κινέζους και εξασφάλισε τον πλήρη έλεγχο του εμπορικού δρόμου του μεταξιού. Αυτή την εποχή οι Βυζαντινοί έμποροι, πρεσβευτές και καλόγεροι έφθα­ναν στην Κίνα, στο Τσανγκ-νγκάν, ακολουθώντας το δρόμο του μεταξιού με την προστασία των συμμάχων τους Του-κίουε (Τούρκων).

Χάρτης που δείχνει την επέκταση των Μογγόλων, γύρω στα 1325 μ.Χ.

Στα χρόνια της ακμής των Του-κίουε (Τούρκων) στην αυλή του γιαμπγού συναντιούνται Κινέζοι, Ινδοί, Πέρσες και Βυζα­ντινοί, για να συζητήσουν εμπορικά αλλά και θρησκευτικά ή πολιτικά προβλήματα. Η αυλή των Του-κίουε είναι φιλελεύθερη, δέχεται την ελεύθερη συζήτηση όλων των προβλημάτων.

Το εμπόριο του μεταξιού εξασφαλίζει στους δυτικούς Τούρ­κους σημαντικά έσοδα, πράγμα που επιτρέπει στη διοίκηση τους να ελαφρύνει τα βάρη των λαών που ζουν υπό την εξουσία τους.

Αυτό ακριβώς εξασφάλισε στους Τούρκους μεγάλη φήμη. Οι παλιοί κυρίαρχοι των μερών αυτών, οι Εφθαλίτες, διαλύθηκαν. Πολεμικές ομάδες που συγκροτήθηκαν από τους ηττημένους κυρίαρχους αυτών των περιοχών ρίχτηκαν προς τους κάμπους της Ρωσίας, όπου θα σχηματίσουν μια ομοσπονδία πολεμικών ομάδων που έμεινε γνωστή στην ιστορία με το όνομα Άβαροι.

Οι ομάδες αυτές με αρχηγό (μεγάλο χάνο) τον Μπαγιάν ή Βαϊγιάν δημιούργησαν μια απέραντη αυτοκρατορία στην Ανατολική Ευρώπη, από τη Βαλτική ως το Δνείπερο και από το Δούναβη ως τον Έλβα. Μετά το θάνατο του Μπαγιάν, η αυτοκρατορία των Αβάρων θα διαλυθεί και θα περιοριστεί στα όρια της δυτι­κής Ουγγαρίας και Ρουμανίας.

Η εδραίωση της πρώτης Τουρκικής Αυτοκρατορίας προκά­λεσε μια σειρά αναστατώσεων στη Δυτική και Κεντρική Ασία. Από την πρώτη στιγμή συνεργάστηκαν εμπορικά με το Βυζά­ντιο και έφεραν σ' επαφή τους πολιτισμούς της Ανατολής (Κίνας) και της Δύσης (Βυζαντίου).

Η εξέλιξη των Δυτικών Του-κίουε

Η ομάδα των Δυτικών Του-κίουε (Τούρκων) αποσπάστηκε οριστικά από τους ανατολικούς και διαμόρφωσε διαφορετικό πολιτισμό. Οι Δυτικοί Του-κίουε δέχτηκαν την έντονη επίδραση του ιρανικού πολιτισμού και ακολούθησαν την εξέλιξη του. Αντίθετα οι Ανατολικοί Του-κίουε εξακολούθησαν να κρατάνε τις παλιές φυλετικές τους παραδόσεις και να δέχονται την επί­δραση του κινέζικου πολιτισμού.

Οι Δυτικοί Τούρκοι κυριαρχούν πάνω σε μικρά αυτόνομα κρατίδια που τα κέντρα τους είναι εμπορικά στηρίγματα του μεγάλου εμπορικού δρόμου του μεταξιού. Μπορούν να αντιστέ­κονται στην πίεση των Σασσανιδών της Περσίας, που έχουν ανοιχτό μέτωπο μαζί τους, χάρη στη συμμαχία τους με το Βυζά­ντιο.

 Πέρα από την εξασφάλιση και εκμετάλλευση του εμπορι­κού δρόμου του μεταξιού, οι Τούρκοι ασχολούνται με το κυνήγι και την κτηνοτροφία. Τρέφονται βασικά με κρέας, γάλα και άλλα κτηνοτροφικά προϊόντα. Ζουν σε σκηνές και μετακινού­νται έφιπποι από τόπο σε τόπο ανάλογα με τις ανάγκες των κο­παδιών τους. Συνήθως οι πιο πλούσιοι στήνουν τις σκηνές τους πάνω σε κάρα, τα οποία τους μεταφέρουν εύκολα όπου θέλουν. Τις καλύβες τους τις λένε γιούρτες.

Η αυτοκρατορία τους χωρίζεται σε επαρχίες. Σε κάθε επαρχία επικεφαλής είναι ένας ηγεμόνας, που λέγεται τεγκίν. Η αρχή μετα­βιβάζεται από τον ηγεμόνα στον πρώτο αδελφό, ύστερα στο δεύτε­ρο των αδελφών. Η κάθε επαρχία χωρίζεται σε φυλές, που η σπου- δαιότητά τους εξαρτάται από το μέγεθος τους και τη θέση που κατέχουν. Επικεφαλής της φυλής είναι ο μπεγ μπονγιουρούγκ.

Οι αρχηγοί των φυλών συνέρχονται στην έδρα της επαρχίας, για να συζητήσουν τα κοινά προβλήματα με τον τεγκίν. Σε μια τέτοια φυλή ανήκε και η βασιλική οικογένεια, που την ονόμαζαν βασιλεύ­ουσα ή Gok Τurk. Απέναντι στις άλλες φυλές η Gok Τurk δεν είχε ιδιαίτερα προνόμια. Όλες οι φυλές ήσαν φυλές μπουντούν, δηλαδή ομάδες ελεύθερων ανθρώπων. Οι άνδρες των φυλών ήσαν πολεμι­στές. Τα κοπάδια τους και τις γεωργικές τους εργασίες αναλάμβα­ναν δούλοι από τους αιχμαλώτους που έπιαναν.

Η θρησκεία των Τούρκων ήταν απλή, όπως όλων των πρω­τόγονων λαών. Λάτρευαν ως πνεύματα όλες τις δυνάμεις της φύσης με ανώτερο πνεύμα τον ουρανό, τη γονιμοποιό δύναμη της γης. Σ' αυτό τους τον πανθεϊσμό είχαν θέση όλες οι θρη­σκείες του κόσμου.

Ένα ή πολλά πνεύματα επιπλέον δεν άλλα­ζαν την πανθεϊστική τους αντίληψη. Πολλές φορές στην αυλή των Τούρκων του δυτικού κλάδου κατέφυγαν διωγμένοι ως αιρετικοί θρησκευτικοί παράγοντες από την Κίνα ή τις άλλες περιοχές. Ο βασιλιάς των Τούρκων Ταπό (572-581) μυήθηκε στο βουδισμό από τον Λουέιλιν και τον διέταξε να του μετα­φράσει στα τουρκικά τη Νιρβάνα-Σούτρα.

Η δικαιοσύνη τους είχε την απλότητα του πρωτόγονου πνεύ­ματος που κυριαρχούσε. Η ανταρσία και η ανθρωποκτονία τιμωρούνταν με θάνατο. Τα άλλα αδικήματα είχαν ποινές που υποτίθεται ότι αποζημίωναν τον παθόντα. Αν π.χ. κάποιος έβγαζε το μάτι άλλου, ήταν υποχρεωμένος να δώσει μια γυναί­κα ή κόρη του. Η κλοπή τιμωρούνταν με αποζημίωση δεκαπλά­σιας αξίας από αυτήν των κλοπιμαίων. Τη δικαιοσύνη απέδιδαν οι αρχηγοί των φυλών και ο βασιλιάς.

Ως τις αρχές του 7ου αιώνα συνέχιζαν τον παραδοσιακό τρόπο οικήσεως, δηλαδή τη διαβίωση σε σκηνές. Το 608 όμως ο μεγάλος χαν (καγκχάν) Τσεμίν έχτισε μια πόλη κατά τα κινεζικά πρότυπα. Λίγο αργότερα ο μεγάλος χαν Χίελι προσπάθησε να μιμηθεί το κινεζικό πρότυπο διοίκησης, ενώ το 608 ο μεγάλος χαν Μπάκτ- τσόρ ζητάει από την κινεζική αυλή γεωργικά εργα­λεία. Το κύριο εμπόρευμα των Τούρκων είναι το άλογο. Εκτρέ­φουν καλά άλογα και τα πουλάνε στους Κινέζους.

 Οι μεγάλοι χαν και οι αυλές τους συμπεριφέρονται σαν μεγάλοι άρχοντες. Και καθώς η γεωργία έμπαινε στη ζωή τους, η ανάγκη μόνιμων οικισμών, δηλαδή πόλεων, γινόταν πιο επιταχτική.

Στην αλλαγή αυτή επιδρούν αποφασιστικά τα κινεζικά πρό­τυπα. Η πρωτεύουσα των Δυτικών Τούρκων, η Μπαλασα- γ(κ)ούν και η Σαρίγκ, κοντά στη λίμνη Ισούκ Κουλ (αλμυρή λί­μνη στην Κιγισία), ήσαν αντίγραφα κινεζικών πόλεων.

Μετά το θάνατο του μεγάλου χαν Μπακ-τσόρ (716) η δυτική Τουρκική Αυτοκρατορία αντιμετωπίζει τρομερή κρίση. Οι εξε­γέρσεις των καταχτημένων λαών, που παλιότερα ήσαν σποραδι­κές, γενικεύονται. Στα χρόνια που έγινε μεγάλος χαν ο αδελφός του Μπακτσόρ, Μπιγκλά, (716-734) οι εξεγέρσεις των υποταγ­μένων λαών αγκάλιασαν όλη την αυτοκρατορία. Και ακριβώς αυτή την εποχή φτάνουν στο Ιράν και στις δυτικές στέπες οι Άραβες, φορείς της νέας θρησκείας, του μουσουλμανισμού. Αλ­λά ενώ κατέρρεε η Τουρκική Αυτοκρατορία των δυτικών στε­πών, καινούργιο λαμπρό μέλλον ανοιγόταν για τους Τούρκους.

Η εμφάνιση των Αράβων κατακτητών και η προσπάθειά τους να εδραιώσουν την εξουσία τους πάνω στους κατακτημένους λαούς απαιτούσαν ισχυρές μισθοφορικές δυνάμεις. Και φυσικά η Αραβία δεν ήταν δυνατό να καλύψει τις ανάγκες σε μισθοφό­ρους μιας πραγματικά απέραντης αυτοκρατορίας, όπως η μου­σουλμανική. Αναζήτησαν λοιπόν μισθοφόρους. Και οι μισθοφό­ροι δεν έπρεπε να είναι από τα κατακτημένα εδάφη, για να μην έχουν δεσμούς με τους ντόπιους.

Στην αρχή οι μισθοφόροι προέρχονται από τους λαούς που ζούσαν γύρω από τα όρια της Αραβικής Αυτοκρατορίας. Πολύ νωρίς όμως κατάλαβαν ότι ήταν προτιμότερο να είναι από μακρινότερα μέρη. Έτσι, η στρατολογία μισθοφόρων έφθασε και στους Τούρκους και σιγά σιγά στο περίφημο Χαλιφάτο της Βαγδάτης. Έτσι, ο μισθοφορικός στρατός, που ήταν ξένος, γινό­ταν όλο και περισσότερο τουρκικός.

«Πενήντα χρόνια μετά την ανάρρηση της δυνα­στείας (σημ. συγ. εννοείται των Αββασιδών) στο θρόνο, ο χαρακτήρας του στρατού άλλαξε ως απο­τέλεσμα της συνεχούς εισροής Τούρκων μισθοφό­ρων που στρατολογούσαν από την Κεντρική Ασία».

Σύντομα οι Τούρκοι μισθοφόροι άρχισαν να σηκώνουν κεφάλι. Ανέβαζαν και κατέβαζαν χαλίφες στη Βαγδάτη. Τον 9ο αι. οι Τούρκοι, που ήσαν αμόρφωτοι, πήραν ουσιαστικά στη Βαγδάτη την εξουσία στα χέρια τους, χωρίς να επιχειρήσουν κανένα κίνημα. Οι χαλίφες και η εξουσία των Αράβων ουσιαστικά στηρίζονταν στο μισθοφορικό στρατό. Και αυτοί οι μι­σθοφόροι ήσαν Τούρκοι.

Σκηνή από την ζωή των τούρκων νομάδων. Βιβλιοθήκη του Τοπ Καπι Κωνσταντινουπόλη

Το 10ο αιώνα μια ακόμα αναστάτωση στις στέπες της Κεντρι­κής Ασίας βάζει τη σφραγίδα της στην ιστορική πορεία της Μ. Ανατολής. Μέσα από το χάος των εξεγέρσεων κατά της Τουρκι­κής Αυτοκρατορίας και σε συνδυασμό με τις ανάλογες αναστα­τώσεις της Κίνας παρουσιάζονται δύο ισχυρές πολεμικές ομά­δες: των Καρλούκων και των Γούζ ή Ογούζ.

Και οι δυο αυτές πολεμικές ομάδες είναι τουρκικές. Οι Καρλούκοι ζούσαν στο κινεζικό Τουρκεστάν, γύρω από την Κασγαρία. Οι Γούζ ή Ογούζ δεν φαίνεται να έχουν σταθεροποιηθεί σε συγκεκριμένο χώρο. Πρώτοι δέχτηκαν τον ισλαμισμό οι Καρλούκοι (τέλη του 10ου αι.).

 Την ίδια εποχή εδραιώνεται στην Κίνα η δυναστεία των Σονγκ, η οποία, για να αποφύγει μελλοντικές αναστατώσεις στα σύνορά της, κηρύσσει πόλεμο κατά των Καρλούκων. Οι τελευταί­οι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν το Τουρκεστάν και ξεχύνο­νται στις δυτικές στέπες. Καταλαμβάνουν την Μπουχάρα και δημιουργούν ένα δικό τους βασίλειο, που το κυβέρνησε η δυνα­στεία των Καραχανιδών.

 Είναι η πρώτη τουρκική μουσουλμανι­κή δυναστεία που γνωρίζουμε. Η δημιουργία και η εδραίωση αυτού του τουρκικού βασιλείου επιτυγχάνεται με τη συστηματική κατατρομοκράτηση του πληθυσμού.

Προκειμένου να καταλά­βουν μια περιοχή διενεργούν συχνές επιδρομές, ερημώσεις και καταστροφές. Απελπισμένος ο πληθυσμός του συγκεκριμένου χώρου δέχεται την κυριαρχία των Τούρκων Καρλούκων. Έτσι δημιουργείται και επεκτείνεται το πρώτο μουσουλμανικό τουρ­κικό βασίλειο.

Οι Γουζ παρέμειναν στις στέπες της Κεντρικής Ασίας οργα­νωμένοι σε ομοσπονδία πολεμικών ομάδων και έκαναν επιδρο­μές στις γύρω περιοχές. Η δράση τους έφθανε ως την Κίνα και την Ινδία. Στις αρχές του 11ου αι. οι Γουζ είχαν γίνει επικίνδυ­νοι τόσο για την Κίνα όσο και για την Ινδία. Ο σουλτάνος της ιρανόφωνης δυναστείας των Γαζνεβιδών τούς έσπρωξε προς τις δυτικές στέπες. Και αυτοί είχαν δεχτεί το μουσουλμανισμό το 10ο αι. Τη μεγάλη ακμή οι Γουζ τη γνώρισαν υπό την ηγεσία ισχυρού ηγεμόνα που λεγόταν Σελτζούκ. Το 1038 οι Γουζ με επικεφαλής τον εγγονό του Σελτζούκ, Τογρούλμπεγ, έχουν εγκατασταθεί στην Υπερωξιανή. Ο Τογρούλμπεγ κάνει πρωτεύουσά του το Νισαπούρ και κατορθώνει να πειθαρχήσει τις ατί­θασες πολεμικές ομάδες των Γουζ, που από τώρα και στο εξής θα γίνουν γνωστοί με το όνομα Σελτζούκοι.

Από τη μια η ικανό­τητα του Τογρούλμπεγ και από την άλλη η παράλυση της εξου­σίας του Χαλιφάτου της Βαγδάτης εξασφαλίζουν την υπεροχή των Σελτζούκων σε όλη τη Μέση Ανατολή. Ο Τογρούλ-μπεγ εξα­πολύει αδιάκοπες επιθέσεις κατά των Αράβων και ο χαλίφης της Βαγδάτης αναγκάζεται να αρχίσει διαπραγματεύσεις μαζί του. Οι Σελτζούκοι είναι σουνίτες.

Η πορεία και η αύξηση της δύναμης των Σελτζούκων αφήνουν κατάπληκτο τον κόσμο. Τρεις χρονολογίες αποτελούν σταθμό σ' αυτήν την εντυπωσιακή πορεία. Το 1055 γίνονται επίσημα προστά­τες του Αββασίδη χαλίφη της Βαγδάτης. Ουσιαστικά ο χαλίφης έχει τυπική μόνο εξουσία. Όλη την εξουσία ουσιαστικά την κρατά­νε οι Σελτζούκοι. Το 1071 ο Σελτζούκος σουλτάνος Αλπ-Αρσλάν συντρίβει τους Βυζαντινούς στο Μαντζικέρτ. Στη μάχη αυτή πιά­νεται αιχμάλωτος ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ρωμανός Διογένης. Είναι ένα θανάσιμο χτύπημα για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι καινούργιοι κυρίαρχοι στο μουσουλμανικό κόσμο αποτελούν τρο­μερή δύναμη. Το 1078 οι Σελτζούκοι μπαίνουν στη Δαμασκό. Ο αραβικός κόσμος έχει γονατίσει.

 Ο μουσουλμανικός κόσμος βρί­σκει καινούργιο αίμα στους άγριους αυτούς πολεμιστές της στέ­πας. Μετά τη νίκη του Μαντζικέρτ (1071) οι Σελτζούκοι ίδρυσαν δικό τους κράτος στη Μικρά Ασία με πρωτεύουσα το Ικόνιο. Μέσα σε τριάντα χρόνια από τότε που ο Γαζνεβίδης σουλτάνος τούς έσπρωξε από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας προς την Υπε­ρωξιανή, οι Σελτζούκοι, οι πολεμιστές των στεπών, έχουν γίνει κύριοι του Χαλιφάτου της Βαγδάτης και έχουν δημιουργήσει και ένα σελτζουκικό σουλτανάτο στη Μικρά Ασία.

Αυτό το νέο κράτος θα φέρει μεγάλη αναστάτωση στη Μικρά Ασία.

Αυτοί οι πολεμιστές της στέπας παρουσίασαν αξιοσημείωτες πολιτικές και διοικητικές ικανότητες και έδωσαν νέα ζωή στον κόσμο της Μ. Ανατολής, που είχε βαλτώσει στο φανατισμό των θρη­σκευτικών αιρέσεων.

Η θέση των Σελτζούκων

Οι Σελτζούκοι Τούρκοι επικράτησαν χωρίς κατακτητικούς πολέμους στο Χαλιφάτο της Βαγδάτης. Και από τη θέση τους αυτή θα επεκτείνουν την κυριαρχία τους στο μουσουλμανικό κόσμο ως συμφιλιωτές των αιρέσεων. Η θέση των Σελτζούκων γίνεται δεκτή από όλους τους μουσουλμάνους. Η πρωτόγονη και απλή τους οργάνωση δίνει την ενότητα στο μουσουλμανικό κόσμο σε μια κρίσιμη στιγμή: τη στιγμή που αρχίζουν οι Σταυροφορίες.

Περισσότερο εντυπωσιακή είναι η εγκατάσταση των Σελ­τζούκων στη Μικρά Ασία. Οι Σελτζούκοι κατόρθωσαν αυτό που δεν μπόρεσαν να πετύχουν οι Άραβες: να κατακτήσουν τη Μικρά Ασία. Και το κατόρθωσαν χάρη στην πολιτική τους. 

Ο αγροτικός κόσμος της Μικράς Ασίας είχε αποκάνει από τη φορολογική καταπίεση του Βυζαντινού Κράτους. Όπως ο μουσουλμανικός κόσμος είχε αποκάνει από την αλληλοσφαγή και το φανατισμό των αιρέσεων, έτσι και ο κόσμος της Μικράς Ασίας είχε αποκάνει από τη σκληρή καταπίεση του βυζαντινού φοροεισπρακτικού μηχανισμού. Οι Σελτζούκοι με το πρωτόγονο τους διοικητικό σύστημα ελάφρωσαν τους αγρότες της Μικράς Ασίας από τα φορολογικά βάρη των Βυζαντινών και τους κέρδισαν.

Οι Σταυροφορίες -που είχαν φαινομενικά ως προορισμό να απελευθερώσουν τους Αγίους Τόπους, στην πραγματικότητα όμως να ξανανοίξουν το εμπόριο με την Άπω Ανατολή (εμπό­ριο των μπαχαρικών και του μεταξιού)- και η παρουσία των σταυροφόρων στη Μέση Ανατολή ενίσχυαν τη θέση των Σελ­τζούκων. Η αντιμετώπιση των σταυροφόρων ένωσε τους μου­σουλμάνους και επέτρεψε στους Σελτζούκους να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στα σπουδαιότερα κέντρα του μουσουλμα­νικού κόσμου. Αλλά ταυτόχρονα ήταν και το κύκνειο άσμα των Σελτζούκων ως δύναμης ενοποιητικής του μουσουλμανικού κόσμου, αφού, όταν ο κίνδυνος των σταυροφόρων θα αποτρα­πεί, η ενότητά του θα καταρρεύσει.

Οι Σελτζούκοι με το συμβι­βαστικό τους ρόλο έδωσαν διέξοδο στο πρόβλημα των αιρέσεων του μουσουλμανικού κόσμου. Αλλά οι αιρέσεις, μολονότι παρουσιάζονταν ως ιδεολογικές αντιθέσεις, στην ουσία ήσαν αποτέλεσμα οικονομικών και κοινωνικών συγκρούσεων, που ξαναπρόβαλαν μόλις απομακρύνθηκε ο κίνδυνος των Σταυρο­φοριών.

Η απέραντη μουσουλμανική αυτοκρατορία κομματιά­στηκε σε πολλές αυτόνομες ηγεμονίες. Και ακριβώς σ' αυτή τη δύσκολη στιγμή για το μουσουλμανικό κόσμο φθάνει σαν τρο­μερός σίφουνας η μάστιγα του Τζένγκις Χαν, του τρομερότερου κατακτητή καταστροφέα με τα πιο άγρια στίφη που γνώρισε η ιστορία: τους Μογγόλους. Αφετηρία τους ήταν οι στέπες της Κεντρικής Ασίας, ο ίδιος χώρος από όπου ξεκίνησαν οι Ούννοι του Αττίλα, οι Τούρκοι και όλοι οι τρομεροί κατακτητές που σάρωσαν πολιτισμούς και κατέστρεψαν πολιτείες και χώρες.

 Περικλής Ροδάκης