Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΛΥΡΑΣ

Αλέξης ο Τσίναλης

Η ελληνιστική τέχνη άφησε ανεκτίμητη κληρονομιά στο θησαυροφυλάκιο της παγκόσμιας κουλτούρας. Ως φορέας της στον χώρο της μουσικής εμφανίστηκε η αρχαία λύρα, η οποία, αργότερα, έγινε το έμβλημα της τέχνης σε όλον τον κόσμο.

Στο πέρασμα των αιώνων, η λύρα διατήρησε το σχήμα της, αλλά η ανάπτυξη της μουσικής κουλτούρας αναπόφευκτα είχε ως αποτέλεσμα τη μετατροπή της. Η σύγχρονη ποντιακή λύρα κατά πολύ διαφέρει από την αρχαία, τόσο στο σχήμα του σώματος όσο και στον τρόπο εξαγωγής του ήχου. Η απουσία μελετών σχετικά με αυτόν τον τομέα, μας έδωσε την αφορμή για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας.

Η πορεία εξέλιξης μπορεί έντονα να μετέβαλε το όργανο, αλλά υπάρχει κοινή νομοτέλεια που συνενώνει όλα τα στάδια της ανάπτυξης της. Το μουσικό όργα­νο γεννιέται και αναπτύσσεται στον τόπο, όπου κατοικεί ένας ορισμένος λαός και αντανακλά την πολιτιστική του κληρονομιά, είναι δηλαδή το αντικείμενο αυτού του συγκεκριμένου λαού.

 Όπως ακριβώς η μουσική των αρχαίων Ελλήνων δεν έφθασε σε μας στην πρωταρχική της δομή, έτσι και σχετικά με τη λύρα μπορούμε να αντλή­σουμε πληροφορίες ανάλογες μόνον από λογοτεχνικές πηγές και από τα μνημεία των εικαστικών τεχνών.

 Ήδη στην 3η και 2η χιλιετία π. Χ. υπάρχουν οι πρώτες απεικονίσεις λύρας από την Κρήτη, σκηνές παιξίματος, αλλά επίσης αγαλματάκια με τραγουδιστές που κρατούν αυτό το όργανο.

Δεύτερη απόδειξη η αρχαία ελληνική μυθολογία. Ο μύθος λέει ότι ο θεός Ερμής κατασκεύασε την πρώτη λύρα από καύκαλο και από τρία κλαδιά, τεντώνοντας επάνω γλυκόηχες χορδές.

 Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν και διαφορετικές γνώμες σχετικά με την κατασκευή της λύρας: την εφεύρεση την απέδωσαν στον Απόλλωνα, στον Ορφέα, στον Αμφίονα. Μη δείχνοντας προτίμηση για κανέναν από τους παραπάνω θεούς, μπορούμε, επιτέλους, εμείς να βγάλουμε τα δικά μας συμπεράσματα. Ήδη, στην εποχή της μυθικής δημιουργίας η λύρα γενικώς υπήρχε στην Ελλάδα.

Συνήθως, κάθε μουσικό όργανο, καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξης του, αλλάζει μερικές ονομασίες. Από τον κανόνα αυτόν δεν διέφυγε και η λύρα στη διάρκεια των πέντε χιλιετιών της ανάπτυξης της.

Η πρώτη της ονομασία ήταν φόρμιγξ. Πιθανόν η τετράχορδη φόρμιγξ ονομαζόταν «λύρα του Ερμή». Στον 5ο και 4ο αιώνα π. Χ. η ονομασία «φόρμιγξ» έπαψε εντελώς να χρησιμοποιείται.

Στον 7ο αιώνα π. Χ. εμφανίσθηκε λύρα άλλου σχήματος. Αυξήθηκε ο όγκος του σώματος και κατασκευαζόταν εξολοκλήρου από ξύλο. Αυτό το όργανο ονομαζόταν κιθάρα. Αργότερα αυτά τα δύο όργανα συνυπήρχαν στην ελληνική μουσική και συχνά οι αρχαίοι συγγραφείς τα συνέχεαν και τα ταύτιζαν.

Ιωάννης Τσορτανίδης (Τσορτανίκας)

Προφανώς, τους δυσκόλευε το ότι η χορδόπληκτη τεχνική του παιξίματος και η μουσική, καθώς και η εκτέλεση κομματι­ών με τα όργανα αυτά ήταν ίδιες και διέφεραν μόνον στο σχήμα του σώματος.

Μόλις τον 8ο αιώνα μ. Χ. το δοξάρι ξεχώρισε τη λύρα από την κιθάρα σε δυο ομάδες, κάνοντας διάκριση στον τρόπο εξαγωγής του ήχου. Κατά πάσα πιθανότη­τα, η κιθάρα έδωσε ζωή στο λαϊκό όργανο της εποχής μας, το μπουζούκι.

Για την ελληνιστική μουσική ήταν χαρακτηριστικώς συνυφασμένα το παίξιμο στη λύρα, το τραγούδι και ο χορός. Αυτή η παράδοση ονομάσθηκε λυρική.

Στη Ρώμη, μάλιστα, εμφανίσθηκε οργανική μουσική με μεγάλες ορχήστρες, που έφθαναν μέχρι και τα εκατό άτομα. Το ρόλο των εγχόρδων σ' αυτές τις ορχήστρες εκτελούσαν οι λύρες και οι κιθάρες.

Στη βυζαντινή αυτοκρατορία χρησιμοποιούσαν τη λύρα και την κιθάρα στις λει­τουργίες, όπως και στις μεγάλες ορχήστρες που ακολουθούσαν τις αυτοκρατορικές λιτανείες.

Πρωταρχικός ρόλος σ' αυτές τις ορχήστρες ήταν το παίξιμο οργάνων, το οποίο υπερείχε σημαντικά όσον αφορά την ένταση του ήχου και τις τεχνικές δυνατότητες της λύρας και της κιθάρας.

Όλοι αυτοί οι λόγοι, αλλά και η τάση να μιμηθούν αργόσυρτο ήχο οργάνου ώθη­σαν τη λύρα στο να ψάξει δρόμους τελειοποίησης. Τον 8ο αιώνα μ. Χ., αυτές οι αναζητήσεις οδήγησαν στην εμφάνιση μονόχορδης λύρας με δοξάρι.

Οι επόμενες αλλαγές της λύρας ήταν η αύξηση του αριθμού των χορδών και οι αναζητήσεις που αφορούσαν το σχήμα του σώματος.

Στην ευρωπαϊκή μουσική, από τον 10ο έως τον 15ο αιώνα, αυτό το όργανο υπήρ­χε με την ονομασία «φιντέλ». Κατά την Αναγέννηση, τον 15ο αιώνα, το όργανο άρχισε πάλι να ονομάζεται λύρα.

Δημιουργήθηκε οικογένεια λυρών διαφόρων μεγεθών, με διάφορες διαρθρώσεις και με διαφορετικό αριθμό χορδών. Μια από αυτές τις λύρες ήταν η «λύρα ντα μπρά­τσο».

Μετά την τελειοποίηση της από Ιταλούς τεχνίτες, ονομάσθηκε βιολί, απλου­στεύθηκε όμως από τους Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας και η παραλλαγή αυτού του οργάνου είναι η ποντιακή λύρα.

Δεν αποκλείεται η κατασκευή της ποντιακής λύρας, από άποψη αυτοτέλειας, να έγινε νωρίτερα, όταν αυτό το όργανο εξελισσόταν με την ονομασία «φιντέλ».

Παύλος Τσακαλίδης