Ο Κ. Παπαμιχαλοπουλος εγραφε για τους Σανταιους(1852-1923)

Βουλευ­τής, υπουργός και δημοσιογράφος στο βιβλίο του "περιήγησις εις τον Πόντον σελ. 136" γράφει:

"ΣΑΝΤΑ. Η υπό το όνομα τούτο κωμόπολις κείται δώδεκα ώ­ρας μακράν της Τραπεζούντος, εκατέρωθεν του ποταμού Γιάμπολης, επί των κλιτύων δύο υψηλών οροσειρών, υπαγόμενη διοικητικώς μεν εις την υποδιοίκησιν Τορούλ της διοικήσεως Γκιουμουσχανέ (Αργυρουπόλεως) του Νομού Τραπεζούντος, εκκλησιαστικώς δε εις την Εξαρχίαν της Ιεράς Μονής Σουμελά.

Α­παρτίζεται εξ επτά κυρίων χωρίων ή "ενοριών", κειμένων εγγύς αλλήλων και κατά βραχέα διαστήματα, δέκα λεπτών, ή τετάρτου, ή ημισείας ώρας, και εκ τινών μικρότερων διαμερισμάτων, υπα­γομένων εις τας κυρίας ενορίας.

Εκάστη ενορία έχει ιδίους να­ούς, πολυτελείς και πλουσίους και ίδια σχολεία άριστα λειτουρ­γούντα. Τα χωρία ταύτα έχουσιν έκαστον ίδιον τι διοικητικών συμβούλιον, όπερ καλούσι "Σύνοδον". Από κοινού όμως πάσαι αι ενορίαι έχουσι γενικής τινα αρχήν, την 'Γενικήν Σύνοδον". Και τας μεν ιδιαιτέρας των ενοριών υποθέσεις, εκκλησιαστικός, ή εκπαι­δευτικός και διαιτητικός επί δικαστικών διενέξεων πάσης φύσε­ως, λύει η τοπική Σύνοδος τας δε μεταξύ διαφόρων ενοριών, ή κατοίκων μιας προς κατοίκους άλλης η Γενική Σύνοδος.
Το όνομα Σάντα προέρχεται, κατά τινας, εκ του ονόματος αρ­χαίου λαού Σίνδοι, ή Σίνται, ή Σιντοί, εκ Σαρματίας της Ρωσίας μεταναστεύσαντος, τινές δε πάλιν ισχυρίζονται ότι παράγεται άλλοθεν. Κατά τους νεωτέρους χρόνους, η Σάντα συνωκίσθη 80 περίπου έτη μετά την άλωσιν της Τραπεζούντος, ήτοι το 1540, υπό εποίκων εκ των παρά την Τραπεζούντα μερών Πλατάνων και Τόνγιας.
Περιέχει κατοίκους αμιγείς Χριστιανούς 6.000-7.000 θα είχε δε πολλώ πλείονας, αν μη μετηνάστευον και ού­τοι, ούτοι προ πάντων, εις τας περί τον Καύκασον χώρας της Ρωσίας. Οι Σανταίοι εισί κυρίως εργάται, λιθοξόοι, κτίσται, με­ταλλουργοί και εργολάβοι, δεξιοί εν πάσι τούτοις τοις έργοις. Δι' αυτών κυρίως εστρώθησαν οι κατά τον Καύκασον ρωσικοί σιδη­ρόδρομοι, εισίν άνδρες καλοί και εύσωμοι, γενναίοι δε και αν­δρείοι, αλλ' εξ ίσου φιλόνομοι και αγαθοί, ουδεμίαν ουδέποτε πα­ρέχοντες τη Τουρκική διοικήσει φροντίδα.

Αποδημούσι το πλεί­στον του έτους, επανερχόμενοι οίκαδε τον χειμώνα και διαμένο­ντες παρά ταις οικογενείαις αυτών από των Χριστουγέννων μέ­χρι του Πάσχα. Πολλοί όμως επανέρχονται μετά έτη όλα, άλλοι δε και εγκατέστησαν οριστικώς εν Ρωσία. Αλλ' όμως πάντες έ­χουσιν έν μέλημα γλυκύ, την ευημερίαν της προσφιλούς αυτοίς Σάντας, πολλά συνεισφέροντες προς προαγωγήν αυτής εν πάσιν.
Εύγε αυτοίς! Εφ' όσον ευρίσκονται εν Σάντα οπλοφορούσι, περιβαλλόμενοι επιχαρίτως τα πολλά και ποικίλα όπλα αυτών και τα συναφή τούτοις κοσμήματα. Έχουσι δε ελευθέραν την οπλοφορίαν και τοπικήν τινα αυτοδιοίκησιν, απονεμηθείσα δια Σουλτανικού φιρμανίου.

Και αι Σανταίαι γυναίκες φημίζονται ως συνεταί, ανδρείαι και εργατικαί. Κατά την απουσίαν των ανδρών, αυταί φροντίζουσι περί πάντων εν τω οίκω και ταις έξω εργασίαις.
Φορούσι δ' αυ­ταί, εν ώρα ανάγκης, τα όπλα των ανδρών προς φύλαξιν της τι­μής αυτών και προς υπεράσπισιν και άμυναν της οικογενειακής περιουσίας. Και κατά τάλλα δε κέκτηνται αι Σανταίαι γυναίκες απάσας τας αρετάς των καλών συζύγων.
Αύται μοι ενθυμίζουσι την ενθουσιώδη εκείνη απόφανσιν του σοφού Σολομώντος περί των καλών γυναικών και ενάρετων συζύγων: "Γυναίκα ανδρείαν τις ευρήσει; Τιμιωτέρα δε έστι λίθων πολυτελών η τοιαύτη. Θαρσεί επ' αυτή η καρδία του ανδρός αυτής. Ενεργεί γαρ τω ανδρί αγαθόν και ου κακόν πάντα τον βίον".