Η δράση των ανταρτών. (Άποψη Μιλτιάδη Νυμφόπουλου)

Για τη δράση των ανταρτών, ο Μιλτιάδης Νυμφόπουλος γράφει: 
«Η Ιστορία της  Σαντάς δεν μπορεί να μην επαινέσει την μεγάλη αντίσταση των Κουρτιδαίων  και  Τσιραπάντων ενάντια στην τουρκική αυθαιρεσία και αγριότητα, αντίδραση που δόξασε  και  εξύψωσε τη Σαντά μα και δεν μπορεί να μην καυτηριάσει τις πολλές και σοβαρές παρεκτροπές, τις οποίες έκαμαν οι Κουρτιδαίοι κατά του πληθυσμού της Σαντάς προ του εκτοπισμού του και τις οποίες δεν μπορούν να ξεχάσουν  και να  συγχωρήσουν οι  περισσότεροι Σανταίοι.

Σαντά

 Οι Τσιριπάντ’ φέρθηκαν καλύτερα στις δύσκολες εκείνες περι­στάσεις, δεν έκαναν τις παρεκτροπές που έκαμαν οι Κουρτιδαίοι, ήσαν καλά οργανωμένοι, μα η ομάδα τους εφόσον ήταν ολιγάριθμη δεν μπορούσε να  επιδράσει στην εξέλιξη της Σαντάς. 

Αρχή του 1918, όταν έγινε η ανα­κατάληψη της Τραπεζούντας, οι Τούρκοι,  όπως  αποδείχτηκε στη μάχη Κοπαλάντων ήθελαν να ρημάξουν τη Σαντά, προπαντός  γιατί  η  αντίσταση των Σανταίων εμψύχωνε τον ελληνικό πληθυσμό της  περιφέρειας    Τραπεζούντας  .

Στις φοβερές εκείνες στιγμές η Σαντά είχε ανάγκη και του τελευταί­ου αντάρτη. Εδώ έχομε καθήκον να εξάρουμε το γεγονός ότι ο αρχηγός Ευκλείδης με το διοικητικό του τακτ μπόρεσε να συγκρατήσει την πειθαρ­χία μεταξύ των απειθαρχούντων και  ατίθασων ανταρτών της ομάδας του. Η πειθαρχία αυτή συνετέλεσε στο να ληστευτούν   και να σκοτωθούν κυρίως Τούρκοι που έβλαψαν τον αθώο πληθυσμό της Σαντάς. Αν έλειπε η πει­θαρχία, θα περνούσαν  από το  μαχαίρι των ανταρτών χιλιάδες Τούρκοι,  αδιακρίτως γένους και ηλικίας.

 Πολύ πιθανόν η έλλειψη πειθαρχίας να  οδηγούσε τους αντάρτες μας προς την διαίρεση με τις επιζήμιες συνέπειες της, όπως έγινε με τους 30 αντάρτες της Γαλλίανας, τους οποίους η απειθαρχία οδήγησε στον αλληλοσπαραγμό  και αλληλοεξόντωση». 

 Αλλά ποιες ήσαν οι πολλές και σοβαρές παρεκτροπές που δεν κατονομάζει  ο Νυμφόπουλος;

Οι αντάρτες όλων των εποχών ήσαν άνθρωποι, μ' όλες τις ανθρώπινες αδυναμίες  και τα ταπεινά πάθη και όταν μεν οι περιστάσεις είναι ομαλές (στην ειρήνη), οι άνθρωποι σπρώχνουν τα ελαττώματα τους στο υποσυνεί­δητο και δεν τα φανερώνουν, τα κρύβουν.  Όταν όμως οι περιστάσεις είναι ανώμαλες, όπως συμβαίνει στον πόλεμο, τότε τα  ελαττώματα βγαίνουν στην επιφάνεια,  εκδηλώνονται και μάλιστα θεριεύουν. Γι’ αυτό οι πράξεις των ανταρτών όλων των εποχών είναι ίδιες.

Ισχανάντων- Πινιατάντων- Τερζάντων

Για τους φιράρ (αντάρτες) του παλαιού καιρού ο Φ. Χειμωνίδης λέει ότι κατάντησαν να ληστεύουν και να σκοτώνουν και τους ίδιους τους Σανταίους, χρειάστηκε ένας  Μουρτεζές για να επαναφέρει στη Σαν­τά την ησυχία και τάξη.