Η τουρκοκρατία στον Πόντο

Το 1453, η Κωνσταντινούπολη κατελήφθη από τους Τούρκους. Η Τραπεζούντα, παρ’ όλες τις δύσκολες στιγμές που περνούσε, κατόρθωσε να αντιστέκεται μέχρι το 1461, οπότε κατελήφθη και αυτή.

1694: Εύξεινος Πόντος

Η άλωση της Τραπεζούντας σήμαινε για τον Ελληνισμό του Πόντου το τέλος της πολιτικής ελευθερίας του και ανεξαρτησίας του, αλλά όχι και της εθνικής του συνείδησης. Η Τραπεζούντα δεν χάθηκε, δεν έσβησε, γιαυτό και ο Ποντιακός Ελληνισμός δεν εξαφανίστηκε, όπως συνέβη με πολλές φυλές και εθνότητες της Μικράς Ασίας, οι οποίες εξισλαμίστηκαν και τούρκεψαν, είτε ακούσια είτε εκούσια, προκειμένου να σώσουν τις ζωές και τις περιουσίες τους από την καταστροφική λαίλαπα των Τούρκων.

Έτσι, λοιπόν, κάτω από τις δύσκολες στιγμές που περνούσε ο Ελληνισμός του Πόντου, άρχισε να ελαττώνεται, διότι πολλοί έφευγαν προς τη νότια Ρωσία και τη Μολδοβλαχία.

Σύντομα οι Τούρκοι κατάλαβαν ότι είχαν συμφέρον να ανέχονται τους Έλληνες, προκειμένου να έχουν φορολογία στους υπόδουλους και, κατά κύριο λόγο, την προσφορά τους στα διάφορα επαγγέλματα.

Με βάση αυτήν την ανοχή, άρχισε να ανθούν το εμπόριο, οι τέχνες και τα επαγγέλματα.

Αυτή η κατάσταση δεν κράτησε πολύ, γιατί δεν ήταν δυνατόν να δέχονται οι Τούρκοι να ευημερούν οι ραγιάδες (σκλάβοι) Έλληνες, και άρχισαν και πάλι οι διωγμοί, ιδιαίτερα τον 17ο αιώνα, με την εμφάνιση των ντερεμπέηδων, οπότε οι διωγμοί και οι βίαιοι εξισλαμισμοί έφτασαν στο αποκορύφωμά τους. Το μεγαλύτερο μέρος του Ποντιακού Ελληνισμού, ιδιαίτερα κοντά στα μοναστήρια, κράτησε με πείσμα την θρησκεία των προγόνων του.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες παρουσιάζεται το αξιοπρόσεκτο φαινόμενο των κρυπτοχριστιανών. Εκτός από τους φανερούς Έλληνες χριστιανούς, υπήρχαν και οι κρυπτοχριστιανοί. Κατόρθωναν να κρύβονται, έχοντας δύο ονόματα, ένα μουσουλμανικό (το ψεύτικο) φανερά, και ένα χριστιανικό (το βαφτιστικό τους) κρυφά. Με τον τρόπο αυτόν διατήρησαν την ορθόδοξη χριστιανική τους θρησκεία, κατ’ επέκταση της ελληνικότητάς τους, για περισσότερο από δύο αιώνες.

Μετά από την πίεση, όμως, των χριστιανικών ευρωπαϊκών δυνάμεων και ιδίως της Ρωσίας, η Τουρκία αναγκάστηκε να κηρύξει την ανεξιθρησκία, με την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που εξαγγέλθηκαν το 1856, με το αυτοκρατορικό διάγγελμα χάτι χουμαγιούν. Τότε, οι περισσότεροι κρυπτοχριστιανοί επωφελήθηκαν από την ευκαιρία για να διακηρύξουν την αληθινή τους πίστη. Η τουρκική κυβέρνηση, υπαναχωρώντας στο θέμα της ανεξιθρησκίας, εσκεμμένα δεν αναγνώρισε τους κρυπτοχριστιανούς ως Έλληνες, και τους κατέγραψε σε διπλούς καταλόγους, με τον χαρακτηρισμό «τενεσούρ» (κλωστοί, γυριστοί). Στη θρησκεία αρνησίθρηκους μουσουλμάνους και στην εθνικότητα Τούρκους, θέλοντας έτσι να τους υποχρεώσει να υπηρετούν στον στρατό τους. Το θέμα των κρυπτοχριστιανών έπαψε μετά από διαπραγμάτευση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με την καθιέρωση της θητείας στον τουρκικό στρατό για όλους τους χριστιανούς.

Ανεξάρτητα από το ζήτημα αυτό, οι ελληνικοί πληθυσμοί του Πόντου άρχισαν να προοδεύουν μετά την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που εξαγγέλθηκαν το 1856.

Οι μεταρρυθμίσεις έδωσαν την ευκαιρία στον Ελληνισμό του Πόντου να οργανωθεί και να δημιουργήσει, πετυχαίνοντας να κατοχυρώσει τον θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης. Γενικά, η δομή για το σύστημα της τοπικής αυτοδιοίκησης είχε ως κορυφή τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Κατόπιν ερχόταν ο μητροπολίτης, ύστερα ο πρωτόγερος, η εκκλησιαστική επιτροπή, η σχολική εφορία, η επιτροπή των σχολείων, η δημογεροντία, το κοινοτικό σώμα, με τρεις βάσεις' μεταλλεία, καθιδρύματα, ιερές μονές. Αυτή ήταν η δομή αυτοδιοίκησης στην οθωμανική αυτοκρατορία μέχρι και τον ξεριζωμό του Ελληνισμού από τη Μικρά Ασία.

Αναστάσιος Ν. Τροχόπουλος