ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ "ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ" Μέρος 1ο

Νικόλαος Πολίτης

Είπα ότι μου ζητούν το αδύνατο. Είπα ότι δεν πρόκειται να κάνω τη σύνοψη αυτών που ειπώθηκαν εδώ, σήμερα και εχτές. Θα ήθελα μόνο να πω ένα πράγμα πού θεωρώ μεθοδολογικά απαραίτητο.

«Επίσκεψις, λέει, ονομάτων αρχή σοφίας». Λοιπόν, πρώτα απ' όλα, τι εννοούμε ακριτικά, κυρίως όταν υπάρχει μία τάση ενός πανακριτισμού, δηλαδή η τάση να θεωρούμε ακριτικό τραγούδι καθετί που, κατά κάποιον τρόπο , θυμίζει την ακριτική παράδοση. 

Έτσι, φτάσαμε σ' αυτό πού έλεγα αρχίζοντας εχτές ότι ο μεν Πολίτης έχει καταγράψει 1300 περίπου ακριτικά τραγούδια, ο Πετρόπουλος μιλάει για 33 μόνο και ο Saunier για 4. Κι όλα αυτά σε συνέχεια του καλού μας Αναγνωστάκη, ο οποίος μίλησε για έναν όρο πού έχει βρει την καταξίωση τώρα στα ξένα, την accritisation, δηλαδή την ακριτικοποίηση των δημοτικών τραγουδιών, η οποία γίνεται είτε με την εισαγωγή ονομάτων, όπως του Διγενή ή του κύκλου του Διγενή σε ποιήματα ή τραγούδια που δεν είχαν καμία σχέση με τον Διγενή.

Το δεύτερο, το οποίο οπωσδήποτε αφορά όλους μας, είναι η παρουσιολογία του παρελθόντος. Όπως και να το κάνουμε, μιλάμε για μία επικαιρότητα των ακριτικών πραγμάτων, μια επικαιρότητα που είναι μεν σε συνέχεια διαχρονική, αν μπορούμε να το αποδείξουμε, αλλά οπωσδήποτε έχει και διαστάσεις οι οποίες είναι περισσότερο ιστορικοϊδεολογικές σημερινές.

Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει κάτι απλό: ότι, δηλαδή, όλοι οι λαοί, στην εθνογένεσή τους κυρίως, έχουν μία τάση αυτοεκτίμησης, self esteem history. Ο καθένας κάνει την ιστορία που τον βολεύει. Αυτό μέσα από τα ακριτικά τραγούδια ή ποιήματα ή μέσα από τον κύκλο τον ακριτικό είναι πασιφανές. Είναι ένα από τα δεύτερα θέματα, στα οποία πρέπει να σταθούμε και να εξετάσουμε το γιατί υπάρχει σήμερα επικαιρότητα στα ακριτικά και η επικαιρότητα αυτή είναι περισσότερο ρωσική, όπως μας είπε η κ. Kaplan. Ίσως υπάρχουν λόγοι που να εξηγούν γιατί η επικαιρότητα αυτή είναι περισσότερο ρωσική παρά ελληνική. Δε θα μιλήσω βέβαια για τη διάλυση της σοβιετικής αυτοκρατορίας.

Το άλλο θέμα πού κοιτάξαμε με προσοχή και μου φαίνεται σοβαρό ήτανε η ηρωική θεματική των ακριτών, η οποία δεν έχει να κάνει μόνο με μία θεματική ηρωική, στρατιωτική. Γιατί αν θέλομε να κάνομε ευρωπαϊκό τον ακριτικό κύκλο, ο ευρωπαϊκός ακριτικός αυτός κύκλος είναι επίσης ερωτικός. Όπως μεταξύ του Τριστάνου και της Ιζόλδης όπου υπάρχει μόνο θέμα ερωτικό.

Οπωσδήποτε αυτό που λέμε «ακριτικό», είναι χαρακτηριστικό ότι δεν έχει σωθεί στις ξένες γλώσσες παρά μόνον ως λόγια παράδοση. Δηλαδή acritische, αcritique δεν είναι σαφές τι σημαίνει, πρέπει να το εξηγήσουμε, ενώ φαίνεται ότι στα ρωσικά είναι ένα πράγμα τελείως συγκεκριμένο. Οπωσδήποτε ακριτικά σημαίνει μεθοριακά, συνοριακά, αλλά τι είναι σύνορο. Ήδη η κ. Μαλτέζου πρώτη αλλά και στη συνέχεια όλοι μίλησαν για νοητά σύνορα. Τα νοητά σύνορα είναι οπωσδήποτε σύνορα πολιτισμικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά, γλωσσικά, και διαγωγής, και αυτά τα νοητά σύνορα όσον αφορά τον ακριτικό κύκλο της μεσαιωνικής εποχής έχουν να κάνουν με το Ισλάμ και την Χριστιανοσύνη, όπως μας το είπε o Badenas πολύ χαρακτηριστικά και πολύ ουσιαστικά. 

The Song of Roland

Άρα Ισλάμ και Χριστιανοσύνη είναι το μέσα και το έξω, το εδώ και το αλλού για τον μεγαλύτερο ακριτικό κύκλο. Και πρέπει να σας πω, μια και μ' ακούνε και ξένοι, ότι το τραγούδι του Roland π.χ., το οποίον είναι το κατ' εξοχήν γαλλικό έπος, δεν έχει καμιά σχέση με μια μάχη εναντίον των Αράβων. Το 775, βλέπω τους Ισπανούς φίλους οι οποίοι παρακολουθούν προσεκτικά, είναι μια μάχη μεταξύ των Γασκώνων, δηλαδή δεν υπάρχουν Άραβες. Μετά ακριβώς, όπως προχωράμε προς την επικαιρότητα του Αραβοχριστιανικού πολέμου, είτε αυτός είναι ισπανικός είτε γαλλικός, δηλαδή φραγκικός τότε, ο Roland γίνεται ήρωας της ισλαμικής μάχης εναντίον των Αράβων, ενώ αυτό δεν έχει να κάνει τίποτε με την ιστορία του. Ισλάμ και την Χριστιανοσύνη. Και η τριγένεια του Διγενή, η οποία εμφανίζεται και στα ρωσικά και στα κυπριακά, όπως μας είπε ο Ν. Κονομής χθες, δείχνει μια συγχώνευση των μονοθεϊστικών τάσεων είτε είναι Ισλάμ είτε είναι Ιουδαϊσμός είτε είναι Χριστιανισμός.

Το άλλο πράγμα που μου φαίνεται σοβαρό και πρέπει να το εξετάσουμε είναι όταν τα σύνορα είναι κινητά. Και δεν υπάρχει ένα σύνορο, το οποίον να μην είναι μεταβαλλόμενο. Από μια συρρίκνωση περνάμε σε μία επέκταση και αυτή τη στιγμή έχομε πληθυσμούς, οι οποίοι δεν μετακινούνται υποχρεωτικά όταν αλλάζει η πολιτική και στρατιωτική εξουσία. Μένουν στον τόπο τους, αλλά υφίστανται ακριβώς την «πολιτιστική» επιρροή, «πολιτιστική» μέσα σε εισαγωγικά, οπωσδήποτε τις συνήθειες των νεοφερμένων ως πολιτική εξουσία. Δεν έχομε δηλαδή πάντοτε νεοφερμένους. Έχομε απλώς ένα σύνορο που μετακινείται και έτσι πότε βρίσκεσαι σ' αυτήν την εξουσία και πότε περνάς στην άλλη.

Μ' αυτήν την έννοια, είχα μιλήσει εχτές σε κάποια απάντηση για τον αμφιτερισμό, για τον οποίον μιλάει o Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, ήδη την εποχή τον Βυζαντίου και βρισκόμαστε ακριβώς στην περιοχή που είναι οι ακρίτες. Δεν είναι χωρίς σημασία ότι ο Bartikian που είναι ο μόνος που ξέρει καλά τα ακριτικά πράγματα, προσπαθεί να αποδείξει, ίσως λίγο τραβηγμένα κατά τη γνώμη μου, ότι ο Διγενής Ακρίτας έχει και αυτός αρμενική καταγωγή. Αλλά αυτό τέλος πάντων δεν μας ενοχλεί. Δεν μας νοιάζει τι είναι ο ακρίτας. Εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ότι από τη στιγμή που υπάρχουν αυτά τα μεταβαλλόμενα όρια δημιουργούνται επιδράσεις στις μεταλλαγές τις ηρωικές, είτε αυτές είναι λαϊκές είτε είναι επικές.

 Εξηγούμαι: Μπορείτε δηλαδή να δείτε νέα ανθρωπωνύμια, που μπαίνουν στα τραγούδια. Εκεί που ήτανε για παράδειγμα ένας Ανδρόνικος βλέπετε ξαφνικά Αλέξανδρος ή γίνεται Sashoon για να πούμε το πράγμα με την έννοιά του. Αυτή, λοιπόν, η μετωνυμία η ανθρωπωνυμική δείχνει μια μεταλλαγή συνοριακή ή απλώς μια αλληλοεπίδραση. Το ίδιο πράγμα συμβαίνει με τα τοπωνύμια κι αυτό είναι ίσως σοβαρότερο. Στα κυπριακά π.χ. τουλάχιστον τραγούδια ακούστηκε ότι η μάχη των ακριτών των βυζαντινών γίνεται «στην Άκρα των Ακρών», είναι δηλαδή οι πραγματικοί Ακρίτες, αλλά όταν θέλει κανείς να καθορίσει πού ακριβώς γίνονται τα κατορθώματα αυτού του Ακρίτα εκεί στις διάφορες παραλλαγές και στα διάφορα έπη, χάνεται η συγκεκριμένη τοπικότητα, η οποία για τους ιστορικούς έχει ιδιαίτερη σημασία.

 Περνάμε από τη Συρία στον Ευφράτη, αυτός o Ευφράτης είναι πάντοτε το σύνορο το ακριτικό, και πρέπει να πούμε ότι είναι και το πραγματικό σύνορο της αυτοκρατορίας, έχομε λίγα καππαδοκικά τοπωνύμια μέσα κι αυτό είναι χαρακτηριστικό, ενώ έχομε ονόματα από την Καππαδοκία.

 Όταν είναι κυπριακό το ακριτικό, περνάμε σε τοπωνύμια, όπως είναι π.χ. η Αραπιά, και μιλάμε για Αίγυπτο, για Αττάλεια, για βουνά της Αττάλειας, έχομε μία πραγματική γεωγραφική διαφοροποίηση. Ίσως όμως το πιο σοβαρό σ' αυτήν την μεταλλαγή των πραγμάτων είναι, όταν βλέπομε αλλαγές στα διάφορα ρεάλια, δηλαδή στα καθοριστικά, υλιστικά στοιχεία των πραγμάτων. Εξηγούμαι: με τον καιρό οι αλλαγές στα ρεάλια καθορίζουν και τον χρόνο του έπους ή των τραγουδιών. Π.χ. έχομε δημοτικά τραγούδια που περνάνε από τα σίδερα στα πιστόλια. Για να περάσεις από τα σίδερα στα πιστόλια είναι μία άλλη εποχή όπως είναι πασιφανές. 

Θα σας δώσω άλλο παράδειγμα που είναι λιγότερο πασιφανές, πως περνάμε από τον ταμπουρά, ο οποίος είναι ο ταμπουράς του Διγενή Ακρίτα στο λαγούτο, το οποίον λαγούτο δεν είναι της ίδιας εποχής, είναι μεταγενέστερο, βρισκόμαστε σε μία άλλη εξέλιξη. Κατά τον ίδιο τρόπο θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για διάφορες μορφές, οι οποίες μπορεί να είναι και γλωσσικές: από το δεκαπεντασύλλαβο στις ιδιωματικές χρήσεις, όπως ο Κονομής υπογράμμισε χθες. Αυτά όσον αφορά τα πραγματικά όρια, μεθόρια, σύνορα, πείτε τα όπως θέλετε. 

Υπάρχει όμως και ένα άλλο σύνορο, η κ. Τερζοπούλου νομίζω, το υπογράμμισε ιδιαίτερα, που αφορά τις εσωτερικές οροθετήσεις. Οι εσωτερικές οροθετήσεις είναι μία ενδοακριτική, αν θέλετε, κατάσταση, η οποία πρέπει ασφαλώς να εξετασθεί. Δηλαδή περνάς από την παρθενία στη μη παρθενία για να θυμηθώ ακριβώς την εισαγωγή της κ. Ψυχογιού, περνάς από τη μία επαρχία στην άλλη, από το ένα χωριό στο άλλο, έχεις ένα σωρό ενδοσυνοριακά μεταίχμια, τα οποία ακριβώς έχουν οροθετήσεις, οι οποίες δεν είναι μόνο γεωγραφικές. Είναι νοητικές είναι ψυχολογικές, είναι παραδοσιακές και είναι διαφορετικού χαρακτήρα όσον αφορά τις διάφορες επιστημονικές προσεγγίσεις.

Έρχομαι τώρα στις επιστημονικές προσεγγίσεις. Μία επιστημονική προσέγγιση είναι η εξέταση των θεσμών που έχουν να κάνουν με τους ακρίτες. Αναφέρομαι στην ανακοίνωση της φίλης Χρύσας Μαλτέζου, η οποία ακριβώς με τους στρατιώτες, μας έδειξε τη μισθοφορική διάσταση των ακριτών, πράγμα το οποίο σημαίνει μεταλλαγή θεσμική από τους ακρίτες των βυζαντινών. Οι ακρίτες των βυζαντινών χρόνων είναι οι κάτοικοι ακριβώς της μεθορίου, δεν θα φθάσω στα στρατιωτικά θέματα, έτσι όπως τα συζητάμε στο Παρίσι, στη Σορβόννη, ή όπως τα έχει μελετήσει ο φίλος μου ο Ταξιάρχης ο Κόλλιας, δεν μιλώ γι' αυτά, μιλώ για τους ακρίτες που είναι εγκατεστημένοι στα σύνορα.

Οι στρατιώτες, για τους οποίους μας μίλησε η κ. Μαλτέζου, ανήκουν σε μία μεταβυζαντινή διάσταση, είναι οι μισθοφόροι, μισθοφορικός πληθυσμός, ο οποίος όμως έχει ως καθήκον την υπεράσπιση νοητού συνόρου. Ποιο είναι το νοητό σύνορο; Πότε το λένε εξορία, πότε Χριστιανοσύνη, πότε το λένε Βενετιά, πότε το λένε κόμμα, πότε το λένε φατρία και έτσι ασφαλώς θα φτάσουμε και σε στρατιώτες που είναι οι μεν Γουέλθοι και οι δε Γκιβελίνοι. Οπότε η θεσμική εξέλιξη των ακριτών από τους πραγματικούς ακρίτες του Βυζαντίου, που είναι εγκατεστημένοι στα άκρα, μας πάει προς τα νοητά σύνορα, όπου οι ακρίτες είναι οι υπερασπιστές μιας ιδέας. Της δικής τους. Όχι ότι αυτή η ιδέα έπρεπε να είναι πανανθρώπινη. Μ' αυτόν τον τρόπο θα ήθελα να πω στην Χρύσα, άλλωστε αυτό θα κοιτάξουμε στο Παρίσι στις 21 Μαρτίου, θα πρέπει να κοιτάξουμε θεσμικά την chevallerie την δυτική γιατί ακριβώς έχει αυτήν τη διάσταση. Οπωσδήποτε είναι κάτι που θα κάνομε μετά.

Ελένη Αρβελέρ

Το προφορικό αυτό κείμενο δεν το επεξεργάστηκε στην τελευταία του μορφή η Ελένη Αρβελέρ. Είναι απλώς απομαγνητοφωνημένο.