Ιωνική διάλεκτος: μια ηγεμονική διάλεκτος της Ελληνικής

Στις ακτές του κεντρικού Αιγαίου, ανάμεσα στην ηπειρωτική Ελλάδα και στη δυτική Ασία, στα νησιωτικά συμπλέγματα των Κυκλάδων, αλλά και στο μεγαλύτερο νησί της Εύβοιας, αναπτύχθηκε μια από τις σημαντικότερες διαλεκτικές εκδοχές της ελληνικής, η ιωνική διάλεκτος. Ακροβατώντας μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αποτέλεσε για αιώνες έναν αποτελεσματικό κώδικα επικοινωνίας μεταξύ ποικιλόμορφων πληθυσμιακών ομάδων.

Μίλητος

Έμποροι από τη Μίλητο και τεχνίτες από την Κύθνο, γλύπτες από τη Σάμο και οινοποιοί από την Έφεσο συνδιαλέγονταν με έναν κοινό γλωσσικό τρόπο που παρέπεμπε αντιστοίχως σε έναν ιστορικό χώρο, διαμορφωμένο από αντίστοιχες μυθικές παραδόσεις, λατρευτικά συστήματα και ενδεχομένως, σε κάποιο βαθμό, κοινωνικές πρακτικές.

Συγχρόνως, η ιωνική διάλεκτος αποτέλεσε εκείνο το ιδιόμορφο νήμα που συνέδεσε δεκάδες εξέχοντες, αλλά και ετερόκλητους στοχαστές. Ο Ηράκλειτος και ο Σόλων, ο Ηρόδοτος και ο Ιπποκράτης, παρά τις αναμφισβήτητες διαφορές ως προς το χώρο και το χρόνο δράσης ή τη φύση των έργων τους, διατύπωσαν τις σκέψεις τους σε ένα κοινό γλωσσικό ιδίωμα. Στην ιωνική διάλεκτο αποκρυσταλλώθηκαν σημαντικές εξελίξεις του ελληνικού πνεύματος και ευρύτερα του ανθρώπινου πολιτισμού, προσδίδοντάς της ηγεμονικό χαρακτήρα σε σχέση με άλλες ελληνικές διαλέκτους.

Έχοντας μπολιάσει ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. την αττική, η ιωνική διάλεκτος θα αποτελέσει τη γλωσσική ρίζα μιας εξαιρετικά διαδεδομένης γλώσσας του αρχαίου κόσμου, της περίφημης ελληνιστικής κοινής.

Στο παρόν κείμενο θα εξετάσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ιωνικής διαλέκτου, εκείνα δηλαδή τα γνωρίσματα που κατά την κρίση της νεότερης έρευνας τη διαφοροποιούν σε σχέση με τις υπόλοιπες διαλεκτικές μορφές της ελληνικής, καθιστώντας την αυτόνομη διάλεκτο.

Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν συνοπτικά μείζονα ιωνικά διαλεκτικά κείμενα και θα αναδειχθεί η χρήση της διαλέκτου ως γλώσσας της ποίησης και της πεζογραφίας, της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Θα επισημανθεί η σύγκλιση με την αττική και θα αναζητηθεί το ενδεχόμενο πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο αυτής της σύζευξης. Και επειδή η γλώσσα είναι προϊόν του ανθρώπινου πολιτισμού, άμεσα συναρτημένο από τις κοινωνίες στις οποίες αναπτύσσεται, δεν θα επιμείνουμε μόνο στη γλωσσολογική διάσταση της ιωνικής διαλέκτου.

Όσο μας επιτρέπεται στο πλαίσιο αυτού του δοκιμίου, θα διερευνήσουμε το ιστορικό περικείμενο των γλωσσικών τύπων. Θα αποπειραθούμε να σκιαγραφήσουμε το περιβάλλον στο οποίο αποκτούν μορφή και σημασία οι γλωσσικές εκδοχές, συνδυάζοντας -με συνείδηση των κινδύνων που εμπεριέχει κάθε γενίκευση στην εποχή της εξειδίκευσης- ιστορικά και γλωσσολογικά δεδομένα.

Ελένη Φασσά
υποψήφια διδάκτορας αρχαίας ιστορίας, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.