ΤΟ ΤΜΗΜΑ
Επικός κύκλος του Διγενή Ακρίτα
Α. - Καταγωγή: Ιστορία των νεανικών χρόνων της μητέρας του Διγενή.
Αυτή η μία και μόνη παραλλαγή περιέχει στους 29 πρώτους στίχους την τύχη της μητέρας του Διγενή πούναι όμοια με την αρχή του μοναστηριακού έπους της Άνδρου που αναφέραμε πιο πάνω (σ. 34).
Στη συνέχεια βρίσκομε τα μοτίβα του τα μπουρά που γοητεύει την κόρη, και τη δοκιμασία στην ο ποία υποβάλλεται ο απαγωγέας που πρέπει να σηκώσει το βαρύ «διτζίμιν», όπως και στην αρπαγή της νύφης από το Διγενή (αρ. 2, 3, 5). Όμοιο μ' αυτές τις παραλλαγές είναι και το τέλος με τη μάχη εναντίον του στρατού του πατέρα και τη νικηφόρα τελική μάχη μ' αυτόν.
Β. - Νεανικά χρόνια και προξενιό - Αρπαγή της νύφης.
Στα τραγούδια με το προξενιό του Διγενή, υπάρχει μια παραλλαγή όπου αναφέρεται ότι είναι 18 χρονών και λέει (αρ. 14):
Κοπέλι δεκαχτώ χρονώ, γυναίκα δε μου πρέπει,
Τζαι νάτουν που να μούπρεπεν, επάτουν τζ' έπαιρνά την.
Όμως, παρόλα αυτά, βάζει μπρος αμέσως το προξενιό. Μοιάζει να υπάρχει εδώ ένα κενό, ίσως να λείπουν μερικοί στίχοι που να υποδήλωναν το πέρασμα των χρόνων. Σ' όλες τις άλλες παραλλαγές, ο Διγενής μαθαίνει από τρίτους την ομορφιά της κόρης και τον κυριεύει ο πόθος να την αποκτήσει. Δεν τον νοιάζει καθόλου το ότι ακριβώς το ίδιο βράδυ πρόκειται η κόρη ν' αρραβωνιαστεί με το Γιαννάκη.
Ο άνθρωπος που φημίζει την ομορφιά της και περιγράφει τη λαμπρότητά του περιβάλλοντός της μέσα στο πατρικό παλάτι, λέει ότι δεν του πρέπει του Γιαννάκη η κόρη αλλά εκείνου, του Διγενή
Η εξέλιξη των τραγουδιών έχει μεγάλη διαφορά από τόπο σε τόπο.
α) Κύπρος
Η εισαγωγή συνήθως παρουσιάζει το Χάρο να συνομιλεί με τη μάνα του που μάταια τον ικετεύει να λυπηθεί «τας ώμορφας» και τα μωρά παιδιά (αρ. 16, 19). Ο Χάρος πάει καβαλάρης στο πανηγύρι, και βρίσκει εκεί τους άρχοντες τραπεζωμένους. Τον προσκαλούν και κείνον, αλλά δεν δέχεται κι' ακολουθεί το πάλεμα Χάρου - Διγενή, όπου νικά ο Διγενής. Τότε, επειδή με μορφή ανθρώπου δεν μπορεί ο Χάρος να νικήσει το Διγενή, μεταμορφώνεται σ' αετό και πέφτει με τα νύχια του πάνω στο κεφάλι του. Ο Διγενής κείτεται του θανατά μεσ' στο πqλάτι του. Έρχονται 300 παλικάρια να τον δουν. Τους φιλεύει και διηγείται τα κατορθώματά του, πώς σκότωσε δράκους και λιοντάρια και ένα πολυκέφαλο τεράστιο όφη, και πως πάλεψε με τον γίγαντα Σαρακηνό νεροκράτη του Ευφράτη .
β) Ρόδος
Και σ' αυτήν την παραλλαγή ο Διγενής διηγείται τα περασμένα κατορθώματά του.
γ) Πόντος
Στα ποντιακά τραγούδια ο Χάρος πάντα λέγεται Χάρων, όπως στ' αρχαία ελληνικά. Ο ποντιακός τύπος των τραγουδιών για το θάνατο του Διγενή - που εδώ λέγεται Ακρίτας- έχει περισσότερα λυρικά στοιχεία και δεν έχει το επικό πλάτος και τους πλατειασμούς των κυπριακών κειμένων. Εδώ λείπουν εντελώς οι τυποποιημένοι στίχοι που πολύ συχνά χρησιμοποιούν κατά κόρον οι Κύπριοι. Το αίσθημα κυριαρχεί εδώ. Το στοιχείο της παραμυθένιας υπερβολής υποχωρεί σημαντικά. Τα μοτίβα είναι:
Ο Ακρίτας χτίζει ένα παλάτι και φτιάχνει ένα υπέροχο περιβόλι. Ακολουθεί η προφητεία των πουλιών, η συνομιλία με τη γυναίκα του, ο ερχομός του Χάρου, το πάλεμα. Ο Ακρίτας πάει κυνήγι, χάνει τις δυνάμεις του, ο Ακρίτας στο κρεβάτι του θανάτου. Λόγος γίνεται για τους αρπακτικούς γειτόνους, πνίξιμο της γυναίκας, θάψιμο και των δύο. Σε μερικές ποντιακές παραλλαγές βρίσκομε το μοτίβο της Άλκηστης (αρ. 23): Ο Θεός είναι πρόθυμος να χαρίσει χρόνια στον Ακρίτα αν κάποιος απ' την οικογένειά του τού έδινε τα μισά απ' τα δικά του. Πατέρας και μάνα αρνούνται και μόνο η καλή του είναι πρόθυμη να του τα δώσει.
δ) Μικρά Ασία
Ο μικρασιατικός τύπος έχει τα παρακάτω μοτίβα: το χτίσιμο του παλατιού απ' τον Ακρίτα ή τη γυναίκα του. Φανερώνεται ο Χάρος, η γυναίκα θέλει να τον φιλέψει και τον παρακαλεί να μην πάρει το Διγενή. Ο Χάρος δίνει διορία 40 μέρες που εκείνη παρακούει για 40 χρόνια. Πάνω στο σαραντάμερο παρουσιάζεται πάλι ο Χάρος, παλεύει με το Διγενή και τον πιάνει απ' τα μαλλιά, οπότε παραδίνεται ο Ακρίτας. Σε μια παραλλαγή (αρ. 25), ο Χάρος αναφέρει τη μετά θάνατον αμοιβή των έργων ελεημοσύνης, πούκανε όταν ζούσε.
ε) Κρήτη
Ο Χάρος παρουσιάζεται σ' ένα πανηγύρι και προκαλεί τα παλικάρια να π αλέψουν μαζί του. Η μάνα του παραστέκει με δυο λογιώ ποτό: κρασί για το Διγενή και φαρμάκι. Ο Χάρος νικά και πίνει η μάνα το φαρμάκι. Σε μερικές κρητικές παραλλαγές, ρωτά ο μελλοθάνατος Διγενής τη γυναίκα του τρεις φορές ποιον θα πάρει άντρα άμα αυτός πεθάνει. Τις δυο πρώτες φορές δεν απαντά στα ίσια, την τρίτη όμως του λεει πως θα πάρει κείνον πούταν το πρώτο της καμάρι, χωρίς να πει όνομα (αρ. 27). Σ' άλλη παραλλαγή, ονοματίζει στο τέλος τον Κωνσταντή που βγήκε δυνατότερος σ' ένα πάλεμα που κάναν (αρ. 28). Πάλι βλέπομε εδώ πόσο εύκολα, ύστερα από τόσο πολύχρονη προφορική παράδοση, τα ονόματα μπλέκονται ή ξεχνιούνται.
στ-η) Ο Χαρογραμμένος κ.ά.
Ο Κωσταντής, ο Διγενής, ή στην Κύπρο ο Πκιερής, οργώνει με «τώμορφό του ζευγάρι» το χωράφι του. Ένα πουλί του προφητεύει ότι δεν πρόκειται να θερίσει ό,τι σπέρνει. Σε πολλές παραλλαγές από την Πελοπόννησο και τη Μακεδονία, το πουλί είδε το Θεό με το Χάροντα να γράφουν χώρια τους ζωντανούς και χώρια τους πεθαμένους (αρ. 29) κι' ο ήρωας ήταν γραμμένος στους πεθαμένους.
Τότε λέει αυτός ότι θα σκοτώσει τη γυναίκα του και το ζευγάρι του και θα κάψει τ' αλέτρι του, άλλος να μην τα πάρει. Στην Κύπρο εξελίχτηκε αλλιώτικα το τραγούδι και μοιάζει με τις ποντιακές παραλλαγές του θανάτου του Διγενή στη σκηνή με τη γυναίκα του. Παράξενο σαν παρεκτροπή είναι το τέλος με την παράκληση στην Παναγία (αρ. 30). Σ' άλλες παραλλαγές ο Διγενής διηγείται τα κατορθώματά του και αναφέρει την αιτία του θανάτου του: πότε γιατί είδε το Χάροντα με τη συνοδεία του να περνά (αρ. 33), πότε γιατί πλήγωσε το στοιχειωμένο ελάφι (αρ. 34).
Πάντως μοιάζουν νάναι αυτά τα τραγούδια παραφυάδες των παραλλαγών του θανάτου του Διγενή, όπου με τον καιρό ξεχάστηκαν τα ονόματα και η προέλευση. Η παρουσία αυτού του κλάδου στις βόρειες περιοχές συνηγορεί για τη σχέση τους με την ποντιακή παραλλαγή.
ΤΟ ΤΜΗΜΑ
Διάφορα άλλα θέματα της βυζαντινής εποχής.
Εκτός απ' τους μεγάλους επικούς κύκλους έχομε μερικά μεμονωμένα τραγούδια και αθροίσματα τραγουδιών της εποχής εκείνης που τα βρίσκουμε σχεδόν σε όλες τις ελληνόφωνες περιοχές. Όπως π.χ. το τραγούδι «Ο Γιάννης κι' ο Δράκος» που διακρίνεται για τη χωρατατζίδικη κωμικότητά του: Ο Δράκος, - που, πολύ συχνά στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, δεν είναι δράκοντας-ερπετό, αλλά γίγαντας ανθρωποφάγος με γυναίκα και παιδιά που κατοικεί σε σπηλιές και κουφάλες ή σε βαθύ πηγάδι, - παρασταίνεται χαζός, όπως συνήθως οι γίγαντες στα παραμύθια.
Το τραγούδι της Αροδαφνούσας γεννήθηκε στην Κύπρο και υπάρχει μόνο εκεί. Αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα απ' την εποχή της Φραγκοκρατίας.
Ο Μαχαιράς διηγείται ένα ερωτικό δεσμό του βασιλιά Πέτρου (1358-1369) ανάμεσα σ' αυτόν και την πανέμορφη Joanne L'Aleman, γυναίκα του Jean De Montolive, που τη βασάνισε απάνθρωπα η ζηλόφθονη βασίλισσα όταν έλειπε στη Δύση ο βασιλιάς. Φαίνεται πως το τραγούδι γεννήθηκε απ' αυτή την παράδοση.
Η βασίλισσα μαλώνει με τις βάγιες για να μάθει ποιαν αγαπά ο βασιλιάς. Συνήθως κατονομάζονται τρεις αδελφές, κι' η μικρότερή τους, η Αροδαφνούσα (η Ροδαφνού, Αροαμνού, Ροαμνούσα) είναι η αγαπητικιά του βασιλιά. Η βασίλισσα την προσκαλεί στο παλάτι, μένει έκθαμβη μπροστά στην ομορφιά της και την αφήνει να φύγει χωρίς να την πειράξει. Η Αροδαφνούσα όμως, φεύγοντας, ξεστομίζει λόγια προσβλητικά για τη βασίλισσα. Οι βάγιες της τ' ακούν και παν και της το λένε. Η βασίλισσα την προσκαλεί για δεύτερη φορά.
Η Αροδαφνού αποχαιρετά όλους και όλα, φορά μαύρα ή παλιά ρούχα και πάει στη βασίλισσα που την αρπάζει αμέσως απ' τα μαλλιά και τη σκοτώνει ή τη σφάζει ή τη ρίχνει σε φούρνο αναμμένο. Η Αροδαφνού την παρακαλεί να βάλει μια φωνή, να ζητήσει βοήθεια. Η κραυγή φτάνει ως το βασιλιά που καβαλικεύει αμέσως το γοργοπόδαρο άλογό του και τρέχει να προφτάσει. Η βασίλισσα δεν τον αφήνει να μπει, σπάζει την πόρτα με μια κλωτσιά και βλέπει πως ήρθε πολύ αργά. Για τιμωρία της θα λάβει η βασίλισσα την ίδια τύχη με το θύμα της.
Ο ετοιμοθάνατος Γιαννάκης
Δεν έχουμε πληροφορίες για τον τόπο και την αιτία του φόνου. Πρόκειται για ένα παλικάρι που κείτεται πληγωμένο του θανατά κοντά σε μια βρύση. Κοντά του βρίσκονται, όπως φαίνεται, εχθροί και φίλοι συναγμένοι. Τον μοιρολογούν (καμιά φορά και κοπέλες) ρωτώντας τον αν έχει μάνα, αδελφή ή γυναίκα να τον κλάψει. Απαντά καταφατικά και πάνω στην ώρα καταφτάνουν αυτές οι γυναίκες που τον κακίζουν διότι παρά τη συμβουλή τους πήγε στον πόλεμο. Ο Γιαννάκης τις διατάζει να σωπάσουν και λεει ότι νικήθηκε γιατί ήταν υπέρμετρο το πλήθος των αντιπάλων. Σε πολλές περιπτώσεις λεει ότι όλους τους ξεπάστρεψε, αλλά ένας του ξέφυγε. Αυτός ο ένας είχε υπερφυσικές δυνάμεις. Σε μια παραλλαγή από τη Ρόδο (αρ. 83), αυτός είναι ο αδελφός του, σε μια θρακική παραλλαγή ένας νεαρός Τούρκος.
Το κάστρο της Ωριάς
Ένα τραγούδι πλατιά διαδεδομένο και ποικιλόμορφο είναι «Το κάστρο της Ωριάς». Όπως έχει αποδειχθεί, η παράδοση αυτή έχει συνδεθεί με 19 κάστρα, ερειπωμένα σήμερα, και υπάρχει σ' όλες τις ελληνικές και ελληνόφωνες περιοχές, από τη βόρειο Ελλάδα και τη Μικρασία ως την Κύπρο. Πρόκειται για την εκπόρθηση ενός κάστρου που μάταια πολιορκούσαν πολλά χρόνια οι Τούρκοι και που το διαφεντεύει μια ωραία κόρη. Μια και δεν μπορεί με πόλεμο να παρθεί, πρέπει να χρησιμοποιηθεί δόλος. Δύο τύποι υπάρχουν εδώ: στον πρώτο, ένας Τούρκος ντύνεται μοναχός και ζητά να του ανοίξει η κόρη. Καταφέρνει να υπερνικήσει τη δυσπιστία της και να πιάσει τα κλειδιά που του τα ρίχνει. Οπότε, μόλις ανοίγει η πόρτα, ορμούν μέσα χιλιάδες Τούρκοι και, στην απελπισία της, η κόρη πέφτει από έναν πύργο κάτω.
Στον δεύτερο τύπο, ένας νέος Τούρκος ντύνεται σαν γυναίκα ετοιμόγεννη και ικετεύει την κόρη να τον δεχτεί. Το τέλος είναι όμοιο σ' όλες τις παραλλαγές, που όλες τραγουδιούνται και έχουν ωραίο μέτρο, υπάρχουν γυρίσματα με χαριτωμένη παρήχηση και επαναλήψεις. Είχα να διαλέξω ανάμεσα σε 51 πολύ καλές παραλλαγές .
Οι εννιά αδελφοί στο πηγάδι
Τραγουδιούνται επίσης οι παραλλαγές του θέματος αυτού. Τις βρίσκομε τόσο στην κεντρική Ελλάδα (Θεσσαλία), όσο και στα ακραία νησιά (Χίο, Δωδεκάνησο, Κρήτη, Κύπρο). Η μορφή είναι η ίδια σχεδόν παντού. Οι διαφορές βρίσκονται στις λεπτομέρειες. Πρόκειται για την ατυχία του μικρότερου αδελφού που κατεβάζουν οι μεγαλύτεροι σ' ένα πηγάδι για να φέρει νερό. Αλλά βρίσκει μόνο νερό «κόκκινο και μαύρο φαρμακερό».
Όταν δοκιμάζουν οι μεγαλύτεροι αδελφοί να τον σύρουν πάλι απάνω, δεν το καταφέρνουν (αυτοί ή το άλογο) γιατί το σκοινί ή η αλυσίδα σπάει. Στη μητέρα τους θα πουν πως παντρεύτηκε μάγισσα που δεν τον αφήνει νάρθει.
Επικός κύκλος του Διγενή Ακρίτα
Α. - Καταγωγή: Ιστορία των νεανικών χρόνων της μητέρας του Διγενή.
Αυτή η μία και μόνη παραλλαγή περιέχει στους 29 πρώτους στίχους την τύχη της μητέρας του Διγενή πούναι όμοια με την αρχή του μοναστηριακού έπους της Άνδρου που αναφέραμε πιο πάνω (σ. 34).
Στη συνέχεια βρίσκομε τα μοτίβα του τα μπουρά που γοητεύει την κόρη, και τη δοκιμασία στην ο ποία υποβάλλεται ο απαγωγέας που πρέπει να σηκώσει το βαρύ «διτζίμιν», όπως και στην αρπαγή της νύφης από το Διγενή (αρ. 2, 3, 5). Όμοιο μ' αυτές τις παραλλαγές είναι και το τέλος με τη μάχη εναντίον του στρατού του πατέρα και τη νικηφόρα τελική μάχη μ' αυτόν.
 |
| Ακρίτας πολεμά (Δημ. Σκουρτέλη) |
Στα τραγούδια με το προξενιό του Διγενή, υπάρχει μια παραλλαγή όπου αναφέρεται ότι είναι 18 χρονών και λέει (αρ. 14):
Κοπέλι δεκαχτώ χρονώ, γυναίκα δε μου πρέπει,
Τζαι νάτουν που να μούπρεπεν, επάτουν τζ' έπαιρνά την.
Όμως, παρόλα αυτά, βάζει μπρος αμέσως το προξενιό. Μοιάζει να υπάρχει εδώ ένα κενό, ίσως να λείπουν μερικοί στίχοι που να υποδήλωναν το πέρασμα των χρόνων. Σ' όλες τις άλλες παραλλαγές, ο Διγενής μαθαίνει από τρίτους την ομορφιά της κόρης και τον κυριεύει ο πόθος να την αποκτήσει. Δεν τον νοιάζει καθόλου το ότι ακριβώς το ίδιο βράδυ πρόκειται η κόρη ν' αρραβωνιαστεί με το Γιαννάκη.
Ο άνθρωπος που φημίζει την ομορφιά της και περιγράφει τη λαμπρότητά του περιβάλλοντός της μέσα στο πατρικό παλάτι, λέει ότι δεν του πρέπει του Γιαννάκη η κόρη αλλά εκείνου, του Διγενή
«πουν' άξιος τζαι πότορμος την κόρη να βλεπίζει».
Στο κείμενό που έχει ο Κυριακίδης (εδώ αρ. 5), ως και στις παραλλαγές που κατέγραψε για μένα η Βίτα Ξανθάκη, ακολουθεί αμέσως η αποστολή του προξενιού, η άρνηση και η αρπαγή της κόρης. Στο κείμενο του Κυριακίδη, η αρχή είναι παρμένη από άλλα τραγούδια ενώ στις τρεις παραλλαγές που κατέγραψε η Βίτα Ξανθάκη η διήγηση διασώθηκε ακέραια.
Εδώ έχομε στην αρχή τη δημιουργία του περιβολιού από το Διγενή και τη μυθική μεταμόρφωση του νεροκράτη Γίγαντα ή δράκου σε τρία ποτάμια, όπου το ένα θα ποτίσει του Διγενή το περιβόλι.
Όμως, σ' όλες τις παραλλαγές η κόρη είναι λογοδοσμένη με το Γιαννάκη ή Γιαννακό και πρόκειται να τον παντρευτεί. Παρακάτω έχομε την επίσης παραμυθένια κατασκευή του μαγικού ταμπουρά που μ' αυτόν θα κερδίσει την κόρη, ύστερα θα δοκιμαστεί η υπεράνθρωπη δύναμή του με την άρση του βάρους που η κόρη, προφανώς μια «αντρειωμένη», το έχει κληρονομήσει από πρόγονο, και του το φέρνει.
Ύστερα απ' αυτή τη δοκιμασία, που απ' την έκβασή της εξαρτά τη συγκατάθεσή της για την απαγωγή, η κόρη πηγαίνει με τη θέλησή της και χωρίς καταναγκασμό μαζί του. Το τραγούδι τελειώνει με το κυνήγημα του ζευγαριού από το συγγενολόι της νύφης. Ο Διγενής, στη μάχη απάνω νικά και κατακόβει όλους. Στην καταγραφή μιας παραλλαγής από τη Β.Ξ. στο χωριό Λάπηθος κοντά στην Κερύνεια της Κύπρου, η Ειρήνη Αν. Σπαστρού που υπαγόρευε τα τραγούδια πούχε μάθει απ' τη μάνα της είπε επεξηγηματικά: «Ο Γιαννάκης ήταν αδελφός του Διγενή».
Εδώ κυριαρχεί αποκλειστικά η βία και η αυθαιρεσία κι' ίσως ανάγονται σ' αυτήν την κάπως λοξοδρομισμένη παραλλαγή τα τραγούδια που εμφανίζουν το Διγενή σαν επίφοβο ληστή και κλέφτη των νυφάδων (αρ. 7 α' και β'). Τα δημοτικά τραγούδια γενικά αγνοούν ηθικολογικές αναστολές. Επιδιώκουν αποκλειστικά να αιχμαλωτίζουν και να συγκινούν το ακροατήριο με ξεχωριστά και θαυμαστά κατορθώματα που προξενούν την κατάπληξη και συναρπάζουν. Παρ' όλα αυτά ο Διγενής παρουσιάζεται στα περισσότερα τραγούδια με χαρακτήρα ιπποτικό. Αλλά διαρκώς επανέρχεται στα τραγούδια του Διγενή το όνομα του Γιαννάκη ή Γιαννακού, που μ' αυτόν ήταν λογοδοσμένη η κόρη και επρόκειτο να τον παντρευτεί πριν την αρπάξει ο Διγενής. Δεν μαθαίνομε όμως στα τραγούδια σχεδόν τίποτα για το τι απέγινε. Σε μία παραλλαγή ο Γιαννάκης, πάνω στο κυνήγι του ζευγαριού, σκοτώνεται μαζί με τα πεθερικά, και σε μια κυπριακή παραλλαγή βρίσκομε στη σκηνή του θανάτου του Διγενή τους παρακάτω στίχους:
Όμως, σ' όλες τις παραλλαγές η κόρη είναι λογοδοσμένη με το Γιαννάκη ή Γιαννακό και πρόκειται να τον παντρευτεί. Παρακάτω έχομε την επίσης παραμυθένια κατασκευή του μαγικού ταμπουρά που μ' αυτόν θα κερδίσει την κόρη, ύστερα θα δοκιμαστεί η υπεράνθρωπη δύναμή του με την άρση του βάρους που η κόρη, προφανώς μια «αντρειωμένη», το έχει κληρονομήσει από πρόγονο, και του το φέρνει.
Ύστερα απ' αυτή τη δοκιμασία, που απ' την έκβασή της εξαρτά τη συγκατάθεσή της για την απαγωγή, η κόρη πηγαίνει με τη θέλησή της και χωρίς καταναγκασμό μαζί του. Το τραγούδι τελειώνει με το κυνήγημα του ζευγαριού από το συγγενολόι της νύφης. Ο Διγενής, στη μάχη απάνω νικά και κατακόβει όλους. Στην καταγραφή μιας παραλλαγής από τη Β.Ξ. στο χωριό Λάπηθος κοντά στην Κερύνεια της Κύπρου, η Ειρήνη Αν. Σπαστρού που υπαγόρευε τα τραγούδια πούχε μάθει απ' τη μάνα της είπε επεξηγηματικά: «Ο Γιαννάκης ήταν αδελφός του Διγενή».
Εδώ κυριαρχεί αποκλειστικά η βία και η αυθαιρεσία κι' ίσως ανάγονται σ' αυτήν την κάπως λοξοδρομισμένη παραλλαγή τα τραγούδια που εμφανίζουν το Διγενή σαν επίφοβο ληστή και κλέφτη των νυφάδων (αρ. 7 α' και β'). Τα δημοτικά τραγούδια γενικά αγνοούν ηθικολογικές αναστολές. Επιδιώκουν αποκλειστικά να αιχμαλωτίζουν και να συγκινούν το ακροατήριο με ξεχωριστά και θαυμαστά κατορθώματα που προξενούν την κατάπληξη και συναρπάζουν. Παρ' όλα αυτά ο Διγενής παρουσιάζεται στα περισσότερα τραγούδια με χαρακτήρα ιπποτικό. Αλλά διαρκώς επανέρχεται στα τραγούδια του Διγενή το όνομα του Γιαννάκη ή Γιαννακού, που μ' αυτόν ήταν λογοδοσμένη η κόρη και επρόκειτο να τον παντρευτεί πριν την αρπάξει ο Διγενής. Δεν μαθαίνομε όμως στα τραγούδια σχεδόν τίποτα για το τι απέγινε. Σε μία παραλλαγή ο Γιαννάκης, πάνω στο κυνήγι του ζευγαριού, σκοτώνεται μαζί με τα πεθερικά, και σε μια κυπριακή παραλλαγή βρίσκομε στη σκηνή του θανάτου του Διγενή τους παρακάτω στίχους:
Τσ αί πολοάται Διγενής της κάλης του τσ' αί λέει
-«έλα ώδε καλίτσα μου να ποσ'αιρετιστούμεν,
Το Γιάννην εσού μεν πάρης, τσ’έπαρ τογ Κωστάντινον.»
-«Ο Γιάννης άντρας μου ήτουν, πάλε το Γιάννη παίρνω.»
-«Έλα ώδε, καλίτσα μου, να ποσ'αιρετιστούμεν,
Θέλεις τογ Γιάννην έπαρε, θέλεις τον Κωνστα\τίν ον»
-Επήεν η καλίτσα του να ποσ'αιρετιστούσιν,
'ς τα' αγκάλια του την έσφιξεν τσ εξέην η ψυχή τους.
Παρόμοιο είναι το τέλος και στην κυπριακή παραλλαγή αρ. 18.
Στοιχεία περί του Διγενή και Γιαννάκη ή Γιαννακού βρίσκουμε στο άρθρο του H. Gregoire στο περιοδικό “L' antiquite classique”, Bruxelles, Louvain 1932: «Ο Φιλόπαππος και οι Απελάτες συνωμοτούν με την Μαξιμώ για ν' αρπάξουν του Διγενή τη λυγερή, ένας απ' αυτούς προβάλλει το επιχείρημα ότι πρέπει να την δώσουν πάλι στον Γιαννάκη που σ' αυτόν ανήκει».
Βλέπε επίσης και H. Gregoire, Βυζάντιον τ. VII, 1932 "Autour de Ducenis Akritas" Les cantilenes et la date de la recension d’ Andros-Trebizonde.
Κατά την διατύπωση του Πασχάλη, του έπους της Άνδρου, σ. 386 λέει ο Φιλόπαππος στην αμαζόνα Μαξιμώ (σχετικά με τη γυναίκα του Διγενή): «....και καθώς ήκουσα είναι η θυγατέρα του Δούκα, και δι' άλλον δεν είναι καλή παρά μόνον δια τον ηγαπημένον σου Ιωαννίκιον, τον χρυσόν ανδρειωμένον πολλά, την οποίαν την έχει άλλος τώρα, δεν ηξεύρω με τι τρόπον, και χαίρεται και ευφραίνεται μετ' αυτόν, εις το περιβόλιον...». Και στο ESCORIALEN-SIS, στιχ. 1373 αναφέρεται (μιλάει ο Φιλόπαππος):
.....τη κόρην την εφύλαγα λόγου του Γιαννακίου
ο Ακρίτης την αφήρπαξεν και χαίρεται με ταύτην. ...
Γ. Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή απ' τους Σαρακηνούς.
Την ώρα που ο Διγενής (εδώ Ακρίτας ή Κωνσταντίνος) οργώνει το χωράφι του, μαθαίνει από ένα πουλί ότι του κλέψαν τη γυναίκα του. Σε μια παραλλαγή (αρ. 11), μαθαίνουμε πως οι κλέφτες είναι Σαρακηνοί. Τους κυνηγά, τους βρίσκει πάνω στο γαμήλιο ξεφάντωμα και παίρνει πίσω τη γυναίκα του. Στις ποντιακές παραλλαγές (αρ. 9 και 100), το συγγενολόι της γυναίκας κυνηγά το ζευγάρι που τρέχει να φύγει, αλλά ο Διγενής τους κατανικά.
Δ.- Ο θάνατος του Διγενή.
Το τραγούδι για το θάνατο του Διγενή διασώθηκε στην προφορική παράδοση, σ' όλες τις περιοχές, καλύτερα απ' όλα τ' άλλα, ενώ το τραγούδι για το προξενιό και τ' άλλα κατορθώματά του συνήθως μόνο στις οριακές περιοχές του ελληνισμού: στην Κύπρο, στον Πόντο και τη Μικρά Ασία είχαν μείνει ζωντανά, τα δε τελευταία διασώθηκαν μετά την καταστροφή του 1922 από τους πρόσφυγες πούρθαν στην Ελλάδα. Τώρα μόνο στην Κύπρο, Ρόδο, Χίο, Κρήτη και άλλα μικρά νησιά π.χ. στην Κάρπαθο μπορεί ακόμα να βρει κανείς αυτούς τους θησαυρούς.
α) Κύπρος
Η εισαγωγή συνήθως παρουσιάζει το Χάρο να συνομιλεί με τη μάνα του που μάταια τον ικετεύει να λυπηθεί «τας ώμορφας» και τα μωρά παιδιά (αρ. 16, 19). Ο Χάρος πάει καβαλάρης στο πανηγύρι, και βρίσκει εκεί τους άρχοντες τραπεζωμένους. Τον προσκαλούν και κείνον, αλλά δεν δέχεται κι' ακολουθεί το πάλεμα Χάρου - Διγενή, όπου νικά ο Διγενής. Τότε, επειδή με μορφή ανθρώπου δεν μπορεί ο Χάρος να νικήσει το Διγενή, μεταμορφώνεται σ' αετό και πέφτει με τα νύχια του πάνω στο κεφάλι του. Ο Διγενής κείτεται του θανατά μεσ' στο πqλάτι του. Έρχονται 300 παλικάρια να τον δουν. Τους φιλεύει και διηγείται τα κατορθώματά του, πώς σκότωσε δράκους και λιοντάρια και ένα πολυκέφαλο τεράστιο όφη, και πως πάλεψε με τον γίγαντα Σαρακηνό νεροκράτη του Ευφράτη .
β) Ρόδος
Και σ' αυτήν την παραλλαγή ο Διγενής διηγείται τα περασμένα κατορθώματά του.
 |
| Κασταμονή |
γ) Πόντος
Στα ποντιακά τραγούδια ο Χάρος πάντα λέγεται Χάρων, όπως στ' αρχαία ελληνικά. Ο ποντιακός τύπος των τραγουδιών για το θάνατο του Διγενή - που εδώ λέγεται Ακρίτας- έχει περισσότερα λυρικά στοιχεία και δεν έχει το επικό πλάτος και τους πλατειασμούς των κυπριακών κειμένων. Εδώ λείπουν εντελώς οι τυποποιημένοι στίχοι που πολύ συχνά χρησιμοποιούν κατά κόρον οι Κύπριοι. Το αίσθημα κυριαρχεί εδώ. Το στοιχείο της παραμυθένιας υπερβολής υποχωρεί σημαντικά. Τα μοτίβα είναι:
Ο Ακρίτας χτίζει ένα παλάτι και φτιάχνει ένα υπέροχο περιβόλι. Ακολουθεί η προφητεία των πουλιών, η συνομιλία με τη γυναίκα του, ο ερχομός του Χάρου, το πάλεμα. Ο Ακρίτας πάει κυνήγι, χάνει τις δυνάμεις του, ο Ακρίτας στο κρεβάτι του θανάτου. Λόγος γίνεται για τους αρπακτικούς γειτόνους, πνίξιμο της γυναίκας, θάψιμο και των δύο. Σε μερικές ποντιακές παραλλαγές βρίσκομε το μοτίβο της Άλκηστης (αρ. 23): Ο Θεός είναι πρόθυμος να χαρίσει χρόνια στον Ακρίτα αν κάποιος απ' την οικογένειά του τού έδινε τα μισά απ' τα δικά του. Πατέρας και μάνα αρνούνται και μόνο η καλή του είναι πρόθυμη να του τα δώσει.
δ) Μικρά Ασία
Ο μικρασιατικός τύπος έχει τα παρακάτω μοτίβα: το χτίσιμο του παλατιού απ' τον Ακρίτα ή τη γυναίκα του. Φανερώνεται ο Χάρος, η γυναίκα θέλει να τον φιλέψει και τον παρακαλεί να μην πάρει το Διγενή. Ο Χάρος δίνει διορία 40 μέρες που εκείνη παρακούει για 40 χρόνια. Πάνω στο σαραντάμερο παρουσιάζεται πάλι ο Χάρος, παλεύει με το Διγενή και τον πιάνει απ' τα μαλλιά, οπότε παραδίνεται ο Ακρίτας. Σε μια παραλλαγή (αρ. 25), ο Χάρος αναφέρει τη μετά θάνατον αμοιβή των έργων ελεημοσύνης, πούκανε όταν ζούσε.
ε) Κρήτη
Ο Χάρος παρουσιάζεται σ' ένα πανηγύρι και προκαλεί τα παλικάρια να π αλέψουν μαζί του. Η μάνα του παραστέκει με δυο λογιώ ποτό: κρασί για το Διγενή και φαρμάκι. Ο Χάρος νικά και πίνει η μάνα το φαρμάκι. Σε μερικές κρητικές παραλλαγές, ρωτά ο μελλοθάνατος Διγενής τη γυναίκα του τρεις φορές ποιον θα πάρει άντρα άμα αυτός πεθάνει. Τις δυο πρώτες φορές δεν απαντά στα ίσια, την τρίτη όμως του λεει πως θα πάρει κείνον πούταν το πρώτο της καμάρι, χωρίς να πει όνομα (αρ. 27). Σ' άλλη παραλλαγή, ονοματίζει στο τέλος τον Κωνσταντή που βγήκε δυνατότερος σ' ένα πάλεμα που κάναν (αρ. 28). Πάλι βλέπομε εδώ πόσο εύκολα, ύστερα από τόσο πολύχρονη προφορική παράδοση, τα ονόματα μπλέκονται ή ξεχνιούνται.
στ-η) Ο Χαρογραμμένος κ.ά.
Ο Κωσταντής, ο Διγενής, ή στην Κύπρο ο Πκιερής, οργώνει με «τώμορφό του ζευγάρι» το χωράφι του. Ένα πουλί του προφητεύει ότι δεν πρόκειται να θερίσει ό,τι σπέρνει. Σε πολλές παραλλαγές από την Πελοπόννησο και τη Μακεδονία, το πουλί είδε το Θεό με το Χάροντα να γράφουν χώρια τους ζωντανούς και χώρια τους πεθαμένους (αρ. 29) κι' ο ήρωας ήταν γραμμένος στους πεθαμένους.
Τότε λέει αυτός ότι θα σκοτώσει τη γυναίκα του και το ζευγάρι του και θα κάψει τ' αλέτρι του, άλλος να μην τα πάρει. Στην Κύπρο εξελίχτηκε αλλιώτικα το τραγούδι και μοιάζει με τις ποντιακές παραλλαγές του θανάτου του Διγενή στη σκηνή με τη γυναίκα του. Παράξενο σαν παρεκτροπή είναι το τέλος με την παράκληση στην Παναγία (αρ. 30). Σ' άλλες παραλλαγές ο Διγενής διηγείται τα κατορθώματά του και αναφέρει την αιτία του θανάτου του: πότε γιατί είδε το Χάροντα με τη συνοδεία του να περνά (αρ. 33), πότε γιατί πλήγωσε το στοιχειωμένο ελάφι (αρ. 34).
Πάντως μοιάζουν νάναι αυτά τα τραγούδια παραφυάδες των παραλλαγών του θανάτου του Διγενή, όπου με τον καιρό ξεχάστηκαν τα ονόματα και η προέλευση. Η παρουσία αυτού του κλάδου στις βόρειες περιοχές συνηγορεί για τη σχέση τους με την ποντιακή παραλλαγή.
ΤΟ ΤΜΗΜΑ
Διάφορα άλλα θέματα της βυζαντινής εποχής.
Εκτός απ' τους μεγάλους επικούς κύκλους έχομε μερικά μεμονωμένα τραγούδια και αθροίσματα τραγουδιών της εποχής εκείνης που τα βρίσκουμε σχεδόν σε όλες τις ελληνόφωνες περιοχές. Όπως π.χ. το τραγούδι «Ο Γιάννης κι' ο Δράκος» που διακρίνεται για τη χωρατατζίδικη κωμικότητά του: Ο Δράκος, - που, πολύ συχνά στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, δεν είναι δράκοντας-ερπετό, αλλά γίγαντας ανθρωποφάγος με γυναίκα και παιδιά που κατοικεί σε σπηλιές και κουφάλες ή σε βαθύ πηγάδι, - παρασταίνεται χαζός, όπως συνήθως οι γίγαντες στα παραμύθια.
Το τραγούδι της Αροδαφνούσας γεννήθηκε στην Κύπρο και υπάρχει μόνο εκεί. Αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα απ' την εποχή της Φραγκοκρατίας.
Ο Μαχαιράς διηγείται ένα ερωτικό δεσμό του βασιλιά Πέτρου (1358-1369) ανάμεσα σ' αυτόν και την πανέμορφη Joanne L'Aleman, γυναίκα του Jean De Montolive, που τη βασάνισε απάνθρωπα η ζηλόφθονη βασίλισσα όταν έλειπε στη Δύση ο βασιλιάς. Φαίνεται πως το τραγούδι γεννήθηκε απ' αυτή την παράδοση.
Η βασίλισσα μαλώνει με τις βάγιες για να μάθει ποιαν αγαπά ο βασιλιάς. Συνήθως κατονομάζονται τρεις αδελφές, κι' η μικρότερή τους, η Αροδαφνούσα (η Ροδαφνού, Αροαμνού, Ροαμνούσα) είναι η αγαπητικιά του βασιλιά. Η βασίλισσα την προσκαλεί στο παλάτι, μένει έκθαμβη μπροστά στην ομορφιά της και την αφήνει να φύγει χωρίς να την πειράξει. Η Αροδαφνούσα όμως, φεύγοντας, ξεστομίζει λόγια προσβλητικά για τη βασίλισσα. Οι βάγιες της τ' ακούν και παν και της το λένε. Η βασίλισσα την προσκαλεί για δεύτερη φορά.
Η Αροδαφνού αποχαιρετά όλους και όλα, φορά μαύρα ή παλιά ρούχα και πάει στη βασίλισσα που την αρπάζει αμέσως απ' τα μαλλιά και τη σκοτώνει ή τη σφάζει ή τη ρίχνει σε φούρνο αναμμένο. Η Αροδαφνού την παρακαλεί να βάλει μια φωνή, να ζητήσει βοήθεια. Η κραυγή φτάνει ως το βασιλιά που καβαλικεύει αμέσως το γοργοπόδαρο άλογό του και τρέχει να προφτάσει. Η βασίλισσα δεν τον αφήνει να μπει, σπάζει την πόρτα με μια κλωτσιά και βλέπει πως ήρθε πολύ αργά. Για τιμωρία της θα λάβει η βασίλισσα την ίδια τύχη με το θύμα της.
Ο ετοιμοθάνατος Γιαννάκης
Δεν έχουμε πληροφορίες για τον τόπο και την αιτία του φόνου. Πρόκειται για ένα παλικάρι που κείτεται πληγωμένο του θανατά κοντά σε μια βρύση. Κοντά του βρίσκονται, όπως φαίνεται, εχθροί και φίλοι συναγμένοι. Τον μοιρολογούν (καμιά φορά και κοπέλες) ρωτώντας τον αν έχει μάνα, αδελφή ή γυναίκα να τον κλάψει. Απαντά καταφατικά και πάνω στην ώρα καταφτάνουν αυτές οι γυναίκες που τον κακίζουν διότι παρά τη συμβουλή τους πήγε στον πόλεμο. Ο Γιαννάκης τις διατάζει να σωπάσουν και λεει ότι νικήθηκε γιατί ήταν υπέρμετρο το πλήθος των αντιπάλων. Σε πολλές περιπτώσεις λεει ότι όλους τους ξεπάστρεψε, αλλά ένας του ξέφυγε. Αυτός ο ένας είχε υπερφυσικές δυνάμεις. Σε μια παραλλαγή από τη Ρόδο (αρ. 83), αυτός είναι ο αδελφός του, σε μια θρακική παραλλαγή ένας νεαρός Τούρκος.
 |
| Το Κάστρο της Ωριάς στην Θερμησία |
Το κάστρο της Ωριάς
Ένα τραγούδι πλατιά διαδεδομένο και ποικιλόμορφο είναι «Το κάστρο της Ωριάς». Όπως έχει αποδειχθεί, η παράδοση αυτή έχει συνδεθεί με 19 κάστρα, ερειπωμένα σήμερα, και υπάρχει σ' όλες τις ελληνικές και ελληνόφωνες περιοχές, από τη βόρειο Ελλάδα και τη Μικρασία ως την Κύπρο. Πρόκειται για την εκπόρθηση ενός κάστρου που μάταια πολιορκούσαν πολλά χρόνια οι Τούρκοι και που το διαφεντεύει μια ωραία κόρη. Μια και δεν μπορεί με πόλεμο να παρθεί, πρέπει να χρησιμοποιηθεί δόλος. Δύο τύποι υπάρχουν εδώ: στον πρώτο, ένας Τούρκος ντύνεται μοναχός και ζητά να του ανοίξει η κόρη. Καταφέρνει να υπερνικήσει τη δυσπιστία της και να πιάσει τα κλειδιά που του τα ρίχνει. Οπότε, μόλις ανοίγει η πόρτα, ορμούν μέσα χιλιάδες Τούρκοι και, στην απελπισία της, η κόρη πέφτει από έναν πύργο κάτω.
Στον δεύτερο τύπο, ένας νέος Τούρκος ντύνεται σαν γυναίκα ετοιμόγεννη και ικετεύει την κόρη να τον δεχτεί. Το τέλος είναι όμοιο σ' όλες τις παραλλαγές, που όλες τραγουδιούνται και έχουν ωραίο μέτρο, υπάρχουν γυρίσματα με χαριτωμένη παρήχηση και επαναλήψεις. Είχα να διαλέξω ανάμεσα σε 51 πολύ καλές παραλλαγές .
Οι εννιά αδελφοί στο πηγάδι
Τραγουδιούνται επίσης οι παραλλαγές του θέματος αυτού. Τις βρίσκομε τόσο στην κεντρική Ελλάδα (Θεσσαλία), όσο και στα ακραία νησιά (Χίο, Δωδεκάνησο, Κρήτη, Κύπρο). Η μορφή είναι η ίδια σχεδόν παντού. Οι διαφορές βρίσκονται στις λεπτομέρειες. Πρόκειται για την ατυχία του μικρότερου αδελφού που κατεβάζουν οι μεγαλύτεροι σ' ένα πηγάδι για να φέρει νερό. Αλλά βρίσκει μόνο νερό «κόκκινο και μαύρο φαρμακερό».
Όταν δοκιμάζουν οι μεγαλύτεροι αδελφοί να τον σύρουν πάλι απάνω, δεν το καταφέρνουν (αυτοί ή το άλογο) γιατί το σκοινί ή η αλυσίδα σπάει. Στη μητέρα τους θα πουν πως παντρεύτηκε μάγισσα που δεν τον αφήνει νάρθει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου