ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ (Μέρος 2ο)

Το τραούιν του Δι(γ)ενή

 Από την περιοχή της Λεμεσού προέρχεται το «τραούιν του Διγενή», που δημοσιεύθηκε το 1904. Τα ακριτικά τραγούδια στην Κύπρο έχουν μακρά ιστορία και συνεχή παράδοση μέχρι πρόσφατα.

Ο Χάρος μαύρα φόρεσεν, μαύρα καβαλλιτσεύκει,

Μαύρα σκλαβούνικα φορεί να πα στο παναϋριν.

Στην άκραν του παναϋρκού ηύρεν τους (χ)αροκόπους,

Στημ μέσην του παναϋρκού ηύρεν τους τρων τσαι πίνουν.

Καλώς ήρτεν ο Χάροντας να φα, να πκιή μιτά μας,

Να φάη άγριν του λαού, να φα οφτόν πετρίτσιν,

Να πκιή γλυκόπιοτον κρασίν, που πί ννουφ φουμισμένοι,

Που πίννουσιν οι άρρωστοι τσαί βρέθουνται γιαμμένοι.

Ενν ήρτα γιώ, ο Χάροντας, να φα, να πκιώ μιτά σας,

Να φάω άγριν του λαού, να φα οφτόν πετρίτσιν,

Μηέ γλυκόπιο τον κρασίν, που πί ννουφ φουμισμένοι,

Μόνον ήρτα ο Χάροντας τον κάλλιον σας να πάρω5.

Ο Διενής και η Ρήαινα

Από την Κύπρο προέρχεται μια από τις πιο παλιές παραδόσεις:

«Ο Διενής αγάπαν την Ρήαιναν, γιατί ήταν όμορφη, κ' η Ρήαινα εζήτησέν του να της φέρει στο παλάτιν και στα σπίδκια της το νερόν που την Άπην.

 Ο Διενής εφερέν της το και φαίνεται ακόμα το πετραύλακον μέσ τα χωράφια. Αμμ' η Ρήαινα ήταν άπιστη, κ' εν εθέλησε τον Διενήν. Τζ' εκείνος εθυμώθη και άρπαξεν που την Βίκλαν που εκθέτουν την πέτραν του και έσυρέν την εις τα σπίδκια της, κ' έππεσα δκυό σκάλες κάτω που το παλάτιν της.

 Τζ' η Ρήαινα επέταξεν τ' αδράχτιν της κ' έππεσεν οκτώ σκάλες κάτω που την Βίκλαν».

Ελληνόσπηλιοι: Η αρχαία νεκρόπολις

Όπως σημειώνει ο Σίμος Μενάρδος, το παλάτι της Ρήγαινας είναι οι λαξευτοί τάφοι των βασιλέων της Πάφου, από την οποία η Άπη απέχει δυο περίπου μίλια. Από αυτή την απόσταση μεταφέρεται το νερό. Παρόμοιοι άθλοι αναφέρονται και σε άλλες παραδόσεις. Η διαφορά από τις άλλες παραδόσεις έγκειται στο ότι δεν αναφέρεται σε διαγωνισμό μεταξύ δύο ή τριών μνηστήρων αλλά σε ανάθεση έργου με συμφωνία μεταξύ της Ρήγαινας και του Διγενή, την οποία μάλιστα η Ρήγαινα παραβιάζει.

Επικός κύκλος του Κωνσταντά

Α. Τραγούδια όπου ήρωες είναι πότε ο Διγενής, πότε ο Κωνσταντάς.

Πολύ πιο ασταθής γενικά και εντελώς αντίθετη σε μερικά βασικά γνωρίσματα του χαρακτήρα της, παρουσιάζεται η εικόνα του δεύτερου μεγάλου ήρωα της Βυζαντινής παράδοσης Κωνσταντίνου, αν τον παραβάλλουμε με το Διγενή. Και ναι μεν αποδίδονται μερικές μάχες και περιπέτειες πότε στον ένα, πότε στον άλλο, αλλά πρόκειται μόνο για μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. η πάλη με τον πελώριο κάβουρα.

"Κάτω στους πέντε ποταμούς, στον αρκοκαλαμιώνα"

-ανάμνηση από την πορεία του Μεγαλέξανδρου προς τις Ινδίες- ή η πάλη με τον γίγαντα Σαρακηνό, που σε μια περίπτωση αποδίδεται στον Κωνσταντά, ενώ αναφέρεται συνήθως σαν κατόρθωμα του Διγενή, που το διηγείται πάντα στο κρεβάτι του θανάτου του.

Το γεγονός ότι το όνομα Κωνσταντίνος, Κωσταντάκης, Μικροκωσταντής, Μικροκωνσταντίνος (Κωνσταντάς), είναι το πιο συνηθισμένο όνομα σε όλη την ελληνόφωνη περιοχή συντελεί, αυτό και μόνο στο να δυσκολέψει το ξεκαθάρισμα αν ο ήρωας ενός τραγουδιού είναι ή δεν είναι ο Κωνσταντάς του έπους. Σε αναρίθμητα κατοπινά τραγούδια πάνω σε γενικά θέματα, ο ήρωας έχει αυτό το όνομα χωρίς να υπάρχει η παραμικρή σχέση με το έπος. Απ' την άλλη μεριά μπορεί κανείς ν' αναγνωρίσει σε πάρα πολλές παραλλαγές ότι είναι παραφυάδες των μεσαιωνικών ηρωικών τραγουδιών του Κωνσταντά, όπου η γένεσή τους από το έπος, το ύφος και ο χαρακτήρας αποδείχνουν χωρίς αμφιβολία την προέλευσή τους από την εποχή εκείνη.

Β. Τα νεανικά χρόνια

Η διαφορά ανάμεσα στους δύο ήρωες αρχίζει κιόλας από την εξιστόρηση της παιδικής ηλικίας, όπου για τον Κωνσταντά έχομε πολλά τραγούδια που το περιεχόμενό τους είναι παραμυθένιο και καμιά φορά χονδροειδώς κωμικό, ενώ για το Διγενή δεν μαθαίνουμε σχεδόν τίποτα πριν την ιστορία του προξενιού του. Στα τραγούδια με θέμα τα παιδικά χρόνια του Κωνσταντά, που τα βρίσκει κανείς σε όλες τις ελληνόφωνες περιοχές ο νεαρός ήρωας εμφανίζεται με διάφορα ονόματα: Πορφύρης, Προσσύρκας, κ.ά.

 Γεννιέται σαν μικρός Ηρακλής με υπερφυσική δύναμη, αμέσως βγαίνει περίπατο και είναι φοβερός φαγάς. Όταν κλείνει χρόνο πιάνει το σπαθί, το κοντάρι το πιάνει δύο χρονών και όταν κλείνει τα τρία είναι δυνατότερος απ' όλους τους αντρειωμένους. Στην τερατώδη σωματική του δύναμη ανταποκρίνεται η ξέγνοιαστη αυτοπεποίθηση και η απόλυτη σιγουριά του ότι είναι ανίκητος.

 Δε δείχνει κανένα σεβασμό απέναντι στο βασιλιά και γενικά είναι απερίσκεπτος, με συνέπεια να πιάνεται αιχμάλωτος. Την ίδια αλογάριαστη τόλμη δείχνει απέναντι στις γυναίκες και παρουσιάζεται σε πολλά τραγούδια σαν αδίσταχτος και βάναυσος ζορμπάς. Απ' την άλλη μεριά, τον βλέπουμε σε μερικές παραλλαγές πιστό σύζυγο της ωραίας και έξυπνης Μαρουδκιάς του. Σε άλλα τραγούδια, όπως, π.χ. στο χαριτωμένο ποντιακό αρ. 44, ανύπαντρος ακόμα, έχει φιλενάδα την κόρη του βασιλιά, αλλά και σε άλλα τραγούδια που αναφέρονται στην νεότητά του γίνεται παρόμοιος υπαινιγμός.

Γ. Άλλες περιπέτειες του Κωνσταντά

Άλλο παρακλάδι είναι εκείνο (αρ. 50) όπου η βασίλισσα θέλει να τον πιάσει φίλο και, επειδή την περιφρονεί, όπως η γυναίκα του Potiphar, τον συκοφαντεί στο βασιλιά που τον φυλακίζει. Ο Κωνσταντάς ελευθερώνεται απ ' τον αδελφό ή τον πατέρα του και παίρνει με τη σειρά του εκδίκηση σκοτώνοντας το βασιλιά.

Άγιος Αμβρόσιος Κερύνειας

Δ. Κωνσταντάς και Μαρουδκιά

Πολλά τραγούδια παρουσιάζουν τον Κωνσταντά άπιστο στην αγάπη, να κάνει ό,τι τραβά το κέφι κι η όρεξη του. Είναι ο άντρας ανάμεσα σε δύο γυναίκες απ' τη μια την ευγενικιά και νόμιμη σύζυγο, απ' την άλλη την ερωμένη, την ικανή για κάθε κακουργία, που επιδιώκει ν' αφανίσει την αντίζηλό της. Στην μεγάλη παραλλαγή αρ. 53 που κατέγραψα στον Αγ. Αμβρόσιο της Κερύνειας, φαίνεται να διατηρήθηκε η αρχική μορφή αυτού του τύπου. Απ' αυτόν αποσπάστηκαν στο πέρασμα των αιώνων διάφορα επεισόδια που εξελίχτηκαν σε αυτοτελείς παραλλαγές. Έτσι, ο ευγενικός χαρακτήρας της νόμιμης γυναίκας, που περιγράφεται τέλεια στο αρχικό τραγούδι ξεχάστηκε, και στην κατοπινή εξέλιξη των αυτοτελών παραλλαγών παρουσιάζεται σα φόνισσα της ερωμένης καθώς κυριαρχείται απ' τη ζήλια και την εκδικητικότητα.

Ε. Κωνσταντάς και Σκλερόπουλος

Η ιστορία της αρπαγής του Κωνσταντά απ' τον Σκλερόπουλο, της απελευθέρωσης και της τιμωρίας του άρπαγα φαίνεται να έχει ιδιαίτερα διαδοθεί στην Κύπρο. Η πορεία της ιστορίας, στα βασικά της γνωρίσματα είναι η παρακάτω:

Ο Σκλερόπουλος αποφασίζει ν' αρπάξει την ωραία γυναίκα του Κωνσταντά, και, παρ' όλο που ο πατέρας και η μάνα του τον αποτρέπουν, ξεκινά για την αρπαγή. Η παράκλησή του στο Θεό να βρει τον Κωνσταντά ξαρμάτωτο κι ανήμπορο ν' αντισταθεί εισακούγεται, έτσι που αρπάζει τη γυναίκα χωρίς να γίνει μάχη. Γρήγορα όμως τον προφταίνει ο Κωνσταντάς με το φτεροπόδαρο άλογό του, του κόβει τα χέρια και τα χείλη του, που μ' αυτά, όπως ομολόγησε η γυναίκα του, την πρόσβαλε και, στο τέλος, του κόβει και το κεφάλι του και ξαναγυρίζει με την ξανακερδισμένη καλή του στο σπίτι του.

Μ' αυτή τη μορφή εξιστορείται η περιπέτεια στα κυπριακά και ροδιακά κείμενα, πότε συνοπτικά,πότε, όπως στην Κύπρο, παραφορτωμένα από επαναλήψεις τυποποιημένων στίχων. Η ηπειρώτικη παραλλαγή (αρ. 56) είναι τελείως διαφορετική. Ο Κωνσταντάς, που εδώ ονομάζεται Γιαννακός, όταν ακούει ότι κινδυνεύει το κεφάλι του, προτείνει, κατά τρόπο ελάχιστα ηρωϊκό, στο Σκλερόπουλο να πάρει πέντε άλλες συγγενείς του στη θέση της γυναίκας του. Όταν αυτό δεν γίνεται δεκτό, παραδίνει τη γυναίκα του.

ΣΤ. Τσαμαδός ή Τσαμερλής

Είναι ο άξεστος γίγαντας που συνήθως καταφτάνει απρόσκλητος, χαλάει τη γιορτή ή την παρέα και προσκαλεί όποιον του προθυμοποιείται να παλέψει μαζί του. Εδώ δεν υπάρχει πια καμιά συνοχή με το έπος. Σε μερικές παραλλαγές του Τσαμαδού, αντίπαλος του είναι ένα παλικάρι που γιορτάζει εκείνη τη μέρα (αρ. 61). Σ' άλλη παραλλαγή (αρ. 62), ο αντίπαλος του Τσαμαδού που πληγώνεται απ' αυτόν φανερώνεται, στο τέλος, πως είναι αδελφός του. Τον πάει στο γιατρό, αυτός όμως αδυνατεί να γιατρέψει τις

 "αδελφομαχαιριές".

 Σ' ένα ροδιακό τραγούδι (αρ. 63), άσχετο με την υπόλοιπη παράδοση του γίγαντα Τσαμερλή, βρίσκουμε τον ήρωα Κωνσταντά να παλεύει μαζί του. Όταν ο Τσαμερλής με την υπερφυσική του δύναμη κοντεύει να τον νικήσει, έρχεται η αντρειωμένη κόρη, που αγαπά τον Κωνσταντίνο, να τον βοηθήσει και νικά το γίγαντα αντίπαλο.

Σε πολλά τραγούδια του Κωνσταντά παρουσιάζεται ο πατέρας του ήρωα, Ανδρόνικος, τις περισσότερες φορές για να τον ελευθερώσει από τη φυλακή ή να τον βοηθήσει στον πόλεμο. Αλλά τα τραγούδια που αναφέρονται στο "Γιο του Ανδρόνικου" φαίνεται ότι δεν έχουν σχέση με τα παραπάνω τραγούδια του Κωνσταντά. Είναι ένα νεώτερο παρακλάδι του επόμενου τρίτου επικού κύκλου του Αρμούρη - Ασγουρή - Ανδρόνικου, που πρέπει να το θεωρήσουμε σαν το αρχαιότερο κείμενο και για το οποίο ο Henri Gregoire σε πάμπολλα δημοσιεύματα εξέθεσε τις ιστορικές του καταβολές.

Ο επικός κύκλος του Αρμούρη - Ασγούρη Ανδρόνικου

Το 1875 ο ερευνητής Δεστούνης που ζούσε στη Ρωσία, βρήκε σ' ένα ρωσικό μοναστήρι και το δημοσίευσε το 1877 ένα ελληνικό χειρόγραφο μ' ένα μικρό έπος γραμμένο με κακότεχνους στίχους. Δεν υπήρχε δε ως τότε καν ένα κείμενο που να μπορούσε να παραλληλιστεί μ' αυτό. Ήταν το τραγούδι του Αρμούρη, ή μάλλον του γιου του, του Αρμουρόπουλου ή Αρέστη. Το παιδί, με τη μόνη φροντίδα της μητέρας του, μεγαλώνει με τρόπο υπερφυσικό και, παιδί ακόμα αλλά με δύναμη γίγαντα, ξεκινά να ελευθερώσει τον πατέρα του που 'ναι αιχμάλωτος μακριά στα ξένα. Κανείς δεν ήξερε πως το έπος αυτό υπήρχε ακόμα σαν δημοτικό τραγούδι στην Κύπρο. Εκεί μπόρεσα να καταγράψω από ηλικιωμένους ανθρώπους 4 ακέραιες παραλλαγές , που μάλιστα διασώζουν το όνομα Αρέστης.

 Οι κακότεχνοι στίχοι του χειρογράφου εξηγούνται αν σκεφτεί κανείς ότι ο μοναχός που το κατέγραψε με οδηγό το δημοτικό τραγούδι επιχείρησε να το μεταγράψει στην καθαρεύουσα, οπότε συντμήσεις αναλύθηκαν, συλλαβές συμπληρώθηκαν εκεί που υπήρχε απόστροφος, κ' έτσι ο ρυθμός και η δομή του στίχου καταστράφηκαν. Μέσα από το κακοπαθημένο αυτό κείμενο οσμίστηκα αμέσως το δημοτικό τραγούδι κ' η χαρά μου ήταν μεγάλη που επαληθεύτηκε αυτή η διαίσθησή μου με τις αλώβητες παραλλαγές που βρήκα.

Σύμφωνα με τον H. G r e g o i r e, τα τραγούδια αυτά έχουν την ιστορική τους ρίζα στους αγώνες της βυζαντινής χριστιανοσύνης εναντίον του Ισλάμ, που ίσα-ίσα κατά τον 9ο αιώνα γίνονταν με ιδιαίτερο φανατισμό. 

Οι μάχες αυτές γίνονταν στον Ευφράτη ποταμό, που έτσι κι αλλιώς παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στα κυπριακά επικά τραγούδια, και πούχε μείνει αδάμαστος ως τα τότε και για πολύ καιρό ήταν το σύνορο του βυζαντινού κράτους. Η διάβαση του από ένα νέο Έλληνα ήρωα έπρεπε να είναι κατόρθωμα που μόνο θρυλική δύναμη μπορούσε να επιτύχει και πέρασε έτσι αργότερα στα τραγούδια του Διγενή. Ύστερα από την πρώτη προέλαση των Ελλήνων κατά τον 9ο αιώνα, ο ανελέητος εμίρης Μουτασίμ επιχείρησε μια εκτεταμένη εισβολή σε ελληνικό έδαφος, κατέκτησε το Αμόριον (838) και εθανάτωσε με τρόπο μαρτυρικό 42 στρατηγούς και ανώτερους αξιωματικούς. Τα πάθη και ο θάνατός τους υπάρχουν στους βίους των Αγίων.

Φαίνεται ότι ο νέος Αρμόπουλος ή Αρέστης είναι γιος ενός απ' τους στρατηγούς που πιάστηκαν τότε αιχμάλωτοι. Ενσαρκώνει τους απογόνους των μαρτύρων του Αμορίου, είναι ο προικισμένος με θρυλική δύναμη εκδικητής που ποθούσε και έπλασε η γενιά του Αμορίου. Σε μια από τις κυπριακές παραλλαγές, τη μεταγενέστερη, όπως φαίνεται, και την πιο τραγουδισμένη, διασώθηκε κατά τρόπο θαυμαστό το όνομα του Αμορίου παραλλαγμένο σε Ανεμούριν, μόνο που η παράδοση στο πέρασμα του χρόνου, έβαλε τους Φράγκους στη θέση των Σαρακηνών. 

Στις κυπριακές παραλλαγές ελευθερώνονται, εκτός από τον πατέρα και οι συγγενείς του ("τον τζύρην του τζυρού του" και "τον πάππον του παππού του"), που όπως φαίνεται είχαν αιχμαλωτίσει μαζί του και που ήδη μέσω του αγγελιαφόρου του είχε απαιτήσει επιτακτικά ο νέος την απελευθερωσή τους.

Ένα κατοπινό παρακλάδι, όπως αναφέραμε πιο πάνω, είναι το τραγούδι του γιου του Ανδρόνικου, όπου η ιστορική προέλευση έχει χαθεί και απόμεινε μόνο το μοτίβο του γιου που ξεκινά να ελευθερώσει τον πατέρα του.