Η Νιόβη θρηνούσε για τη Μικρά Ασία

Προσπαθήσαμε να δούμε τη Μικρά Ασία ως ενιαίο σύνολο, υιοθετώντας μια κριτική προσέγγιση της ιστορίας ενταγμένη στα πλαίσια της σχέσης αιτίας και αποτελέσματος, παραμένοντας όσο ήταν δυνατόν πιστοί στις θεμελιώδεις αρχές μας. 

Το τμήμα που βάλαμε κάτω από τον μεγεθυντικό μας φακό είναι οι εκτοπισμοί πληθυσμών στη Μικρά Ασία. Από τους αρχαιότατους χρόνους μέχρι σήμερα η Ανατολή έγινε πολλές φορές μάρτυρας της βίαιης απομάκρυνσης των κατοίκων της. Εξετάσαμε χονδρικά όλες αυτές τις περιπτώσεις. Το ενδιαφέρον μας είναι κατά βάση προσανατολισμένο στις περιπτώσεις εκτοπισμού που συνέβησαν στο πρόσφατο παρελθόν. Γι' αυτό τον λόγο εστιάσαμε τον φακό μας περισσότερο στον εκτοπισμό των Ελλήνων. Στόχος μας ήταν να φωτίσουμε όλες τις πτυχές αυτού του γεγονότος. 

Η έρευνά μας μας οδήγησε στη σκέψη ότι ο εκτοπισμός που εφαρμόστηκε στους μη μουσουλμάνους Έλληνες και Αρμενίους από τις αρχές του 1900 συνδέεται, όπως άλλωστε όλα τα κοινωνικά φαινόμενα, με άλλους παράγοντες και γεγονότα μέσα στην πολυδιάστατη δομή και στη γενική κατεύθυνση της ιστορίας. Δηλαδή ο εκτοπισμός δεν ήταν ένα τυχαίο γεγονός, ανεξάρτητο από τις συνθήκες της περιοχής και χωρίς ιστορικό υπόβαθρο. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Είχε αφενός μεν σχέση με τις συνθήκες της εποχής, αφετέρου δε είχε πλούσιο ιστορικό υπόβαθρο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όταν καταργήσαμε την οθωμανική δυναστεία και εγκαθιδρύσαμε τη Δημοκρατία,  σχεδόν  πριν από τρία τέταρτα του αιώνα, προσθέσαμε πολλά ψέματα στα θεμέλια του οικοδομήματος που λέγεται πολιτική. Έτσι, η πολιτική αναπτύχθηκε σε αυτή τη χώρα πάνω σε ψέματα.

Εκείνοι που κατέφυγαν στα ψεύδη γνώριζαν ότι δεν μπορούσαν να προχωρήσουν με την αλήθεια και την ωμή πραγματικότητα. Έτσι, προκειμένου να εξυψωθούν οι κοινωνίες και τα άτομα πρέπει να διαδοθεί η γνώση, η οποία εμπεριέχει την ακριβή αλήθεια και την αντικειμενική πραγματικότητα, καθώς επίσης, να γίνει συνείδηση όλων η υπεροχή της αλήθειας και της αντικειμενικότητας. Ο βασικός προβληματισμός όμως των ιδρυτών δεν ήταν η ανάπτυξη των ατόμων και γενικά του κοινωνικού συνόλου, αλλά η ανόρθωση του κράτους με βασικό προσανατολισμό την προστασία των συμφερόντων μιας χούφτας επίλεκτων ανθρώπων. 

Η ανάπτυξη του κράτους-ταμπού και η αφομοίωση αυτής της κατάστασης από το κοινωνικό σύνολο, εξαρτιόταν από τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας και την απόκρυψη της αλήθειας. Γι' αυτό τον λόγο απαγόρευσαν την αλήθεια. Έκλεισαν για τους ερευνητές τόσο τα αρχεία της οθωμανικής περιόδου όσο και τα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών και του Υπουργείου Οικονομικών της Δημοκρατίας. Απειλήθηκαν και τιμωρήθηκαν εκείνοι που επιχείρησαν να προσεγγίσουν την αλήθεια από διαφορετικές πηγές και να μοιραστούν με το κοινωνικό σύνολο τις γνώσεις που αποκόμιζαν. Θέλησαν να μονοπωλήσουν το δικαίωμα παραγωγής γνώσης, γιατί είχαν πλήρη συναίσθηση ότι η γνώση είναι μια πηγή δύναμης που αποδεσμεύει και απελευθερώνει αυτόν που την κατέχει. Οι στρεβλές γνώσεις που παρήγαγαν εμφυτεύτηκαν υποδόρια και με ωμότητα στον λαό με τη χρήση όλων των μέσων επικοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό μετέδωσαν στον λαό γνώσεις μη ανταποκρινόμενες στην πραγματικότητα και κατάφεραν να δημιουργήσουν λανθασμένη και καταστροφική ιστορική συνείδηση στο κοινωνικό σύνολο.

Η κοινωνία βάδιζε σε μια τεχνητή κοίτη που κατασκεύασαν οι κυρίαρχες δυνάμεις. Στο τέλος όμως αναπόφευκτα η κοινωνία θα έμπαινε κάποτε στη φυσική της κοίτη. Γιατί θα ξεσκεπαζόταν η αλήθεια του παρελθόντος, που ήταν καλυμμένη με ψεύδη και φούμο. Δεν ήταν δυνατόν οι πολίτες μιας χώρας στην οποία τα κοινωνικά, ψυχολογικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά προβλήματα είναι βουνό να μη στραφούν στο χθες για να κατανοήσουν το σήμερα. Η επίσημη ιστορία, που δεν ήταν αποκαλυπτική ούτε για το χθες, αλλά ούτε και για το σήμερα, ήταν μοιραίο να τοποθετηθεί στα σκονισμένα ράφια της ιστορίας, εκεί όπου ανήκει. Η κοινωνία διψούσε να μάθει την αλήθεια και ήταν υποχρεωμένη να την κατακτήσει, για να απελευθερωθεί. Άρχισε μια νέα περίοδος κατά την οποία οι άνθρωποι κυνηγούσαν την αλήθεια.

Η Μικρά Ασία δεν υπήρξε ποτέ, σε καμία ιστορική περίοδο απομονωμένη και αποκομμένη από το περιβάλλον της. Αντίθετα, μάλιστα, βίωσε από τους αρχαιότατους χρόνους μέχρι σήμερα μια θεαματική πολιτική και πολιτιστική ανταλλαγή. Αυτό της πρόσφερε τη δυνατότητα να δημιουργήσει κατά διαστήματα ένα διαφορετικό και ανεπτυγμένο πολιτιστικό περιβάλλον. Επηρέασε το περιβάλλον της και επηρεάστηκε από αυτό. Τις επιρροές αυτές τις διαπιστώνουμε από τα ερείπια και τα αρχαιολογικά ευρήματα που ανάγονται στην εποχή πριν από την ανακάλυψη της γραφής και από τις μετέπειτα γραπτές μαρτυρίες. Ένα μέρος αυτών των εγγράφων που διαφωτίζουν το κοντινό και μακρινό παρελθόν βρίσκεται στα κρυμμένα αρχεία, στις μη επίσημες τοπικές πηγές, ενώ ένα άλλο μέρος στα αρχεία των χωρών που τελούν σε σχέση αλληλεπίδρασης με τη Μικρά Ασία. Οι γνώσεις που αποκτούνται από τα ιστορικά έγγραφα και τις πηγές που βρίσκονται πέρα από τα σύνορα της χώρας βρίσκουν τρόπο και εισέρχονται στο εσωτερικό, παρ' όλες τις προσπάθειες που καταβάλλονται για να τεθούν εμπόδια στη διακίνησή τους. Αυτές οι διαρροές αποτελούν τον βασικό τρόπο διακίνησης των μη επίσημων πηγών, που προσελκύουν καθημερινά μεγαλύτερο ενδιαφέρον.

Από τα ποτάμια των γνώσεων που σχηματίστηκαν σταλιά σταλιά από τις μη επίσημες πηγές και τις διαρροές από το εξωτερικό σχηματίστηκε με χιλιάδες πινελιές ένας πανοραμικός πίνακας, ο οποίος απεικονίζει την ιστορική εξέλιξη της Μικράς Ασίας. Προσπαθήσαμε να δούμε αυτόν τον πίνακα ως ενιαίο σύνολο, υιοθετώντας μια κριτική προσέγγιση της ιστορίας ενταγμένη στα πλαίσια της σχέσης αιτίας και αποτελέσματος, παραμένοντας όσο ήταν δυνατόν πιστοί στις θεμελιώδεις αρχές μας. Το τμήμα που βάλαμε κάτω από τον μεγεθυντικό μας φακό είναι οι εκτοπισμοί πληθυσμών στη Μικρά Ασία. Από τους αρχαιότατους χρόνους μέχρι σήμερα η Ανατολή έγινε πολλές φορές μάρτυρας της βίαιης απομάκρυνσης των κατοίκων της. Εξετάσαμε χονδρικά όλες αυτές τις περιπτώσεις. Το ενδιαφέρον μας είναι κατά βάση προσανατολισμένο στις περιπτώσεις εκτοπισμού που συνέβησαν στο πρόσφατο παρελθόν. Γι' αυτόν τον λόγο εστιάσαμε τον φακό μας περισσότερο στον εκτοπισμό των Ελλήνων. Στόχος μας ήταν να φωτίσουμε όλες τις πτυχές αυτού του γεγονότος. Η έρευνά μας μας οδήγησε στη σκέψη ότι ο εκτοπισμός που εφαρμόστηκε στους μη μουσουλμάνους Έλληνες και Αρμενίους από τις αρχές του 1900 συνδέεται, όπως άλλωστε όλα τα κοινωνικά φαινόμενα, με άλλους παράγοντες και γεγονότα μέσα στην πολυδιάστατη δομή και στη γενική κατεύθυνση της ιστορίας. Δηλαδή ο εκτοπισμός δεν ήταν ένα τυχαίο γεγονός, ανεξάρτητο από τις συνθήκες της περιοχής και χωρίς ιστορικό υπόβαθρο. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Είχε αφενός μεν σχέση με τις συνθήκες της εποχής, αφετέρου δε είχε πλούσιο ιστορικό υπόβαθρο. Κατά συνέπεια, μπορεί να γίνει αντιληπτός μόνο με τη σωστή αξιολόγηση του ιστορικού υπόβαθρου και των πολύπλευρων διαστάσεών του.

Ξεκινώντας από αυτή την αλήθεια, κάναμε μια αναδρομή στο μακρινό παρελθόν και προχωρήσαμε θέτοντας εκατοντάδες ερωτήματα.

Κατά τη διάρκεια της πορείας μας μας δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τις συνθήκες ίδρυσης του οθωμανικού καθεστώτος, που θέσπισε ως πολιτική πρακτική του, μετά το 1914, τον εκτοπισμό των μη μουσουλμάνων πολιτών. Παρατηρήσαμε, επίσης, την περίοδο εγκαθίδρυσης αυτού του συστήματος, τις δυσκολίες που βίωσε εκείνη την περίοδο, τις χαρακτηριστικές ιδιότητες του συστήματος, τις σχέσεις αυτών των ιδιοτήτων με το κοινωνικό γίγνεσθαι και τις κοινωνικές μεταβολές που σημειώθηκαν στη χώρα, τις εξελίξεις που σημειώθηκαν πέρα από τα σύνορα και την επιρροή που άσκησαν πάνω στην αυτοκρατορία των Οθωμανών. Διαπιστώσαμε ότι ο εκτοπισμός που πραγματοποιήθηκε μετά το 1914 σχετίζεται με την έξοδο των Τούρκων στην Κεντρική Ασία και τον εκτοπισμό των Τουρκομάνων στα ακριτικά σημεία από το κράτος των Σελτσούκων. Συνδέεται ακόμα με την πτώση του βυζαντίου και με το πρόβλημα των επαναστάσεων των Τουρκομάνων που έλαβαν χώρα την εποχή της εγκαθίδρυσης του συστήματος του οθωμανικού καθεστώτος. Σχετίζεται επίσης με τη στροφή του κράτους προς τα ανατολικά και την υιοθέτηση της σουνιτικής ισλαμικής ιδεολογίας, καθώς και με την αύξηση των θρησκευτικών πιέσεων την εποχή του Yavuz. Έχει σχέση και με το συντηρητικό σύστημα και τις αγκυλώσεις του σε διάφορες εμμονές αλλά και με την παγκόσμια συγκυρία. Τέλος, έχει σχέση με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των μειονοτήτων που είχαν τεθεί εκτός συστήματος στα τέλη του 18ου αιώνα, τις εθνικές αποσπάσεις και την κατάρρευση του κράτους.

Για να συλλάβει, λοιπόν, κανείς το ιστορικό υπόβαθρο του εκτοπισμού που συνέβη μετά το 1914 έπρεπε να συγκεντρώσει ένα προς ένα όλα τα κομμάτια αυτών των ιστορικών γεγονότων, όλους αυτούς τους παράγοντες και τις καταστάσεις. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να συγκεντρώσει, μέσα στο πνεύμα της ιστορικής διάστασής τους, όλα τα γεγονότα, τα περιστατικά και τα φαινόμενα που προαναφέραμε, τα οποία αφορούν τον εκτοπισμό των Ελλήνων.

Η δεύτερη προσπάθειά μας αποβλέπει, μετά τον εντοπισμό των συνθηκών που τον προκάλεσαν, στη διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους διενεργήθηκε ο εκτοπισμός, καθώς και στην κατανόηση των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και ψυχολογικών διαστάσεών του. Για το θέμα αυτό αναγκαστήκαμε να μπούμε και να βγούμε πολλές φορές στις λίμνες των πληροφοριών που σχηματίστηκαν από τα δεδομένα σχολαστικών επιστημονικών ερευνών. Στο σημείο αυτό εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη και τις ευχαριστίες μας σε όλους όσοι συνέβαλαν με τον κόπο και τον μόχθο τους στον σχηματισμό αυτών των λιμνών, τους οποίους μνημονεύουμε στο τμήμα των πηγών μας.

Pervin Erbil

9 Μαη 2001

Η Pervin Erbil γεννήθηκε στην πόλη Ντιγιαρμπακίρ της Τουρκίας το 1959. Μετά την ολοκλήρωση της στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσής της σε διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας, σπούδασε στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, της Σχολής Γεωγραφίας Γλωσσών και Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Αγκυρας. Εργάζεται ως ερευνήτρια Κοινωνικών Επιστημών στο Ozgur Universite Forumu Vakfi. Είναι έγγαμη και μητέρα ενός παιδιού.