Ποντιακές παραλλαγές ακριτικών τραγουδιών

Από τα παλαιότερα δημιουργήματα της δημοτικής ποίησης, τα ακριτικά τραγούδια διατηρήθηκαν στην ποντιακή λαογραφία και διασώθηκαν για να φθάσουν μέχρι τις μέρες μας, μέσω της προφορικής παράδοσης των Ελλήνων του Πόντου.

 Με χαρακτήρα ηρωικό και μορφή επική, τα ακριτικά τραγούδια υπέστησαν από τη γέννησή τους και εντεύθεν αλλοιώσεις, αλλά και αναπροσαρμόστηκαν για να εκφράζουν τις εκάστοτε περιστάσεις στη ζωή των ανθρώπων, είτε αυτές συνδέονταν με τον τόπο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ή τις εθνικές συνθήκες. Εδώ παρουσιάζονται ορισμένες από τις παραλλαγές ακριτικών τραγουδιών του Πόντου.

Ο Μάραντον
Τον Μάραντον χαρτίν έρθεν, θα πάγει ’ς σην στρατείαν
την νύχταν πάει ’ς σον μάστοραν, την νύχταν μαστορεύει

κόφτ' ας τ' ασήμι πέταλα, κι ας το χρυσάφ' καρφία
τον μαύρον ατ' καλίβωνεν, κατάντικρυ 'ς σον φέγγον.

(Αφήγηση)
Κι η κάλ' ατ' παραστέκει ατον, με το χρυσόν μαντήλιν
τα δάκρö τα’ς εκατήβαιναν, καλομηνά χαλάζö
καρφίν-καρφίν απλώνει ατόν, την γην δάκρα γομώνει.
Πού πας, πού πας, νε Μάραντε, κι εμέν' σ' είναν αφίνεις;
Αφίνω σε ’ς σον κύρη μου, ’ς σον άεν Κωνσταντίνον.
Αφίνω σε ’ς σην μάνα μου, την Αΐαν Ελένην.
Αφίνω σε ’ς σ' αδέλφö μου, τους δώδεκ’ Αποστόλους.

(Τραγούδι)
Πού πας, πού πας, νε Μάραντε, κι εμέναν ντό αφίνεις;
Αφίνω üίλö πρόατα και πεντακόσια αρνόπα.
Αφίνω σε τον κρίαρον, τον χρυσοκωδωνάτεν.
Αφίνω σε χρυσόν σταυρόν, κι αργυροδαχτυλίδι.
Το δαχτυλίδ' πούλ'τσον και φα, και το σταυρόν προσκύνα.

(Αφήγηση)
Εφτά χρόνö εδέβανε κι ο Μάραντον 'κ’ εφάνθεν.
Τα πέντε εποίκεν εκατόν, τα δεκαπέντε üίλö
Κι ας εφτά χρόνö κι άλλ' απάν', σε μήνους υστερναίους
καβαλλάρην επέντεσεν, απαγκές ’ς σα ψηλά ραüία.
Κάτσεν κι ατέν ερώτεσεν, – Και τίνος νύφε είσαι;
Και τίνος είν' τα πρόατα; Και τίνος είν' τ' αρνόπα;
Και τίνος έν' ο κρίαρον ο χουσοκωδωνάτες;
–Οπίσ’, οπίσ’, ναι ξένε μου, οπίσ’ κι απ’ όθεν έρθες
Θα ποίγω τα σκυλίτσια μου,κι εσέν παραλεαύνε.
Τη Μάραντ' είν' τα πρόατα, τη Μάραντ' είν' τ' αρνόπα,
τη Μάραντ' έν ο κρίαρον ο χρυσοκωδωνάτες.
Εφτά χρόνö ενέμν' ατον, κι άλλ' εφτά θ' αναμένω.
Αν έρται έρτ' ο Μάραντον, κι αν κι έν, καλογερεύω!
–Ο Μάραντο σ' επέθανεν, εκείνος 'πέρτς ετάφεν.
Σην ταφήν ατ παρέστεκα κι ασ' άσπρον ατ επέρα.
Κι εμέναν εδατάχτε με την κάλη μ' δέβα έπαρ’.
–Οπίσ' οπίσ' νε ξένε, οπίσ' κι απ' όθεν έρθες
Ο Μάραντον επέθανεν... Εγώ εσέν θα παίρω;
Εγώ καλόγρö γίνουμε, ’ς σο μοναστήρ' εμπαίνω.
–Καλόγερος θα γίνουμαι κι εγώ εσέν θα παίρω.
–Εγώ πέρδικα γίνουμαι και ’ς σα καφούλö εμπαίνω.
–Κ' εγώ αητός θα γίνουμαι κι εσέναν θα αρπάζω.
–Ατό το στιμνοδέσιμον τη Μάραντου μ' ομοιάζει.

Ο Αντρόνικος και οι γιοί του. 

Έργο Δ. Σκουρτέλη

H ποντιακή παραλλαγή του γνωστού ακριτικού τραγουδιού «Των γιων του Ανδρόνικου».

Οι Τούρκ' όνταν εκούρσευαν την Πόλ', τη Ρωμανίαν,

επάτνανε τα εγκλησιάς κι επαίρναν τα εικόνας,

επαίρναν τα χρυσά σταυρούς, αργύρα μαστραπάδες

επήραν και τη μάνα μου, σ' εμέν έμποδος έτον.

Επήγεν και ν-εποίκε με σ' Εμίρ Αλή τα σκάλας.

Εμέν ατός πεσλέεβεν με το μέλ', με το γάλαν,

με το μέλιν, με το γάλαν και με τη αρνί' το κρέας.

Στα φανερά ταντάνιζεν, στα κρύφα διαρμηνεύει:

«Υιέ μ', αν ζεις και γίνεσαι, στη Ρωμανίαν φύγον.

Εκεί 'χες κύρ' Ανδρόνικον και αδελφόν Ξαντίνον».

Εγέντον ο αιχμάλωτον, εγέντον κι ερματώθεν.

Επαίρεν τ' ελαφρόν σπαθίν κι ελλενικόν κοντάριν.

'Τοιμάσκεται ο αιχμάλωτον και ση Δενής την στράταν.

«Αστρίτσια μ' χαμηλώσετεν, φεγγάρι μ' κάθα έλα,

για δείξετέ με τη στρατήν ντο πάει ση Ρωμανίαν».

Οι άστροι εχαμέλεναν, οι φέγγοι κάθα έρθαν,

εδείξαν ατόν τη στρατήν ντο πάει ση Ρωμανίαν.

Ασό επαρακούρσεψεν, τα γαίματα λουσμένος,

κύρην κι υιόν επέντεσεν απάν' σο σταυροδρόμιν.

Ο κύρης εκοιμήθηκεν, ο γιόκας έν σα ξύπνα.

Διδαβαίν' καλημερίζει ατόν καλήμεραν 'κί επαίρεν.

Έσυραν τα σπαθία τουν, 'κί κρούγνε τ' έναν τ’ άλλο·

τσακώθαν τα σπαθία τουν, να κρούγνε τ' έναν τ' άλλο.

Έρχουνται κι ανταμούντανε και κρούγνε μουστουνίας

Ασή μουστί' το χτύπεμαν εγνέφιξεν ο κύρ'ς ατ'.

«Υιέ μ', κανείς 'κί εντώκε σε, εσέν κανείς 'κί κρούγει,

κατά π' ελέπν τ' ομμάτια μου, ατός έει σε και πάγει.

Για στά κι ας ορωτούμ' ατόν τα γονικά τ' απόθεν».

– Σον θιο σ', σον θιο σ', αιχμάλωτε, τα γονικά σ' απόθεν;

– Κι εξέρς, όνταν εκούρσευαν την Πόλ', τη Ρωμανίαν,

επάτνανε τα εγκλησιάς κι έπαιρναν τα εικόνας,

παίρνανε χρυσά σταυρά κι αργύρα μαστραπάδες,

κούρσεψαν τον Αντρόνικον κι επαίρνανε τη μάνα μ',

επαίραν ατεν κι έφυγαν σ' Εμίρ Αλή τα σκάλας.

«Παιδίν έμνε κι εγέρασα, ζευγάρ' γεράκια 'κί είχα

κι ατώρα ας τ' εγέρασα, ζευγάρ' γεράκια χτέθα»

Ασή χαράν ατ' το πολλά κατήβανε τα δάκρα τ',

κατήβανε τα δάκρα του Καλομηνάν χαλάτσια.

Κλώσκεται σην Ανατολήν, κάμνει τρία μετάνοιας.

«Χριστέ μ', αν εκατέβαινεν το πάρεγκα φουσάτον,

μουδέ πολλά, μουδέ λίγον, εννέα χιλιάδες,

να παίρνα τα γεράκια μου, εγώ εκείνα ντούνα».

Το λόγον ατ' 'κί επλέρωσεν, το λόγον ατ' 'κί εξείπεν,

όνταν τερεί το πάρεγκα, φουσάτον κατιβαίνει,

μουδέ πολλά, μουδέ λίγον, εννέα χιλιάδες.

Επήρεν τα γεράκια του, εκείντς εκεί εντώκεν.

Εκεί που κρούει ο Ξάντινον, το γαίμαν να πλαντάζει,

εκεί που κρούει ο αιχμάλωτον, το γαίμαν ως τη γούλαν.

«Οπίσ', οπίσ' Εμίρ Αλή, οπίσ' κι εσέν μη κρούγω.

Τ' ομμάτια μ' εθαμπούρωσαν και το σπαθί μ' έχ' άφναν.

Αν κρούγω και σκοτώνω σε, θα λέγετ' έν φονέας·

'κί κρούγω, 'κί σκοτώνω σε, θα λέγνε εφοβέθεν.

Καλλίον 'κί σκοτώσω σε, κι ας λέγνε εφοβέθεν».

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

επάτνανε: πατούσαν

 έμποδος: έγκυος 

 πεσλέεβεν: έτρεφε 

 ταντανίζω: κάνω το μωρό να χοροπηδά στα γόνατα μου

 γίνεσαι: μεγαλώσεις  Δενής (λ. τούρκ.): θάλασσα 

 κάθα: κάτω
ντο: τι (ντο λες: τι λες)· εδώ: που 

 επέντεσεν: συνάντησε 

 έν: είναι  ‘κί (ουκί): δεν 

 μουστουνίας: γροθιές 

 εγνέφιξεν: ξύπνησε 

 έει σε και πάγει: σε έχει και πάει («σε πήρε από κάτω»)
στά: στάσου, σταμάτα 

 χτέθα: απόκτησα 

 πάρεγκα: αντίκρυ 

 ντούνα: χτυπούσα, νικούσα (εντώκεν: εχτύπησε)

 γούλα: λαιμός 

 εθαμπούρωσαν: θόλωσαν 

 άφνα: άχνα, ατμός 

 καλλίον: καλύτερα

 Καλομηνάς (από το επίθ. καλός και το ουσ. μήνας): ο μήνας Μάιος

Ακρίτας κάστρον έχτιζεν τριγύρω σα ραχία…

Ακρίτας κάστρον έχτιζεν τριγύρω σα ραχία.

Απάν' το κόσμου τα φυτά εκεί φέρ' και φυτεύει,

απάν' του κόσμου τα πουλιά, εκεί πάγ'νε φωλεύ'νε.

Ατά κελάιδ'ναν κι έλεγαν: «Πάντα θα ζει Ακρίτας».

Κι έναν πουρνόν πουρνίτσικον και Κερεκήν ημέραν

ατά κελάιδ'ναν κι έλεγαν: «Αύρ' αποθάν' Ακρίτας»...

Αχπάσκεται ο Ακρίτες μου να πάει να κυνηγεύει.

'Σ σο μεσοστράτ' 'κι πρόφτασεν, ΄ς σο μεσοστράτ' ΄κι επήγεν,

επόνεσεν η κεφαλιά τ', ταράζειν η καρδία τ',

και συντρομάζ'ν τα γόνατ' ατ' και ΄κι επορεί να πάγει.

Ακρίτες οπίσ' κλώσκεται και πικραναστενάζει:

«Ν΄ αϊλί εμέν τον άκλερον, εγώ πώς θ΄ αποθάνω!»...

«Ακούς, ακούς, Ακρίτα μου, ντο λέγ΄νε οι γειτονάδες;»...

«Κόρ΄, έλα εφτάμε ασπασμόν και τσ΄ αποχωρησίας».

Κλίσκεται κα΄ να προσκυνά τ΄ Ακρίτα την καρδίαν.

Ατός την κόρην έγλυσεν, την θαυμαστήν την κόρην.

Οι δύ΄ς μίαν επέθαναν, οι δύ΄ς μίαν εθάφταν.

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

αχπάσκεται: αναχωρεί 

 κλώσκεται: γυρίζει, επιστρέφει 

 κλίσκεται: σκύβει
 έγλυσεν: έλιωσε, συνέθλιψε

 

Ακρίτας κάστρο έκτιζεν κι Ακρίτας περιβόλιν

Ακρίτας κάστρον έκτιζεν κι Ακρίτας περιβόλιν

σ΄ έναν ομάλ΄, σ΄ έναν λιβάδ΄, σ΄ έναν ΄πιδέξιον τόπον.

Όσα του κόσμου τα φυτά, εκεί φέρ΄ και φυτεύει,

κι όσα του κόσμου τα πουλιά, εκεί παν και φωλεύ΄νε.

Πάντα κελάιδναν κι έλεγαν, πάντα να ζει Ακρίτας,

κ΄ έναν πουρνόν πουρνίτζικον και Κερεκήν ημέραν

ατά κελάιδναν κ΄ έλεγαν, «Αύρ΄ αποθάν΄ Ακρίτας».

–Ακούς, ακούς, Ακρίτα μου, κι άξιον μου παλληκάριν,

ακούς ντο λέγ΄νε τα πουλιά, ακούς ντο κελαϊδούνε;

–Ατά μικρά πουλόπα είν΄, ΄κι εξέρ΄ να κελαϊδούνε.

Φέρε με τη σαΐτα μου ντο συρ΄ τρακόσα πήχες,

ας πάγω και να κυνηγώ ΄κει σα κυνηγοτόπια.

Κι αν ευρίσκω να κυνηγώ, εγώ ΄κι θ΄ αποθάνω,

κι αν ΄κι ευρίσκω να κυνηγώ, εγώ θε ν΄ αποθάνω».

Κυνήγεσεν, κυνήγεσεν, πουθέν κυνήγιν ΄κι εύρεν.

Ο Χάρος τον επέντεσεν απάν΄ σο σταυροδρόμιν:

–Χάρε, ντο έχεις μετ΄ εμέν κι όθεν πάγ΄ ακλουθάς με;

Κι αν κάθουμαι συγκάθεσαι κι αν πορπατώ ακλουθάς με,

κι αν κείμαι ν΄ αποκοιμηθώ, γίνεσαι μαξιλάριν;

Ακούς, ακούς, Ακρίτα μου, ντο λέγ΄νε τα πουλόπα;

Πάντα κελάιδναν κ΄ έλεγαν, πολλά θα ζει Ακρίτας,

κι ατώρα κελαϊδούν και λέγ΄ν΄: Θε ν΄ αποθάν΄ Ακρίτας.

Ακούγ΄ ατο Ακρίτας (μου), χαμογελά και λέγει:

–Ατά μικρά και παλαλά, να κελαϊδούν ΄κ΄ εξέρ΄νε.

–Εμέν΄ Ακρίτα λέγ΄νε με, ανίκετον Ακρίτα.

–Αϊλί εμέν τον άκλερον, εγώ θε ν΄ αποθάνω.

Ας χαίρουντ΄ τα ψηλά ραχιά και τα παρχαρομύτα.

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

ομάλ΄: ομαλός τόπος 

 ΄πιδέξιον: επιδέξιο, εύφορο 

 σαΐτα: τόξο 

 σύρ’: σύρει, τοξεύει 

 παρχαρομύτα: οι κορυφές που υψώνονται πάνω από τα αλπικά λιβάδια, τα παρχάρια.

Πάνος   Καϊσίδης

Δημοσιογράφος- Συγγραφέας